KRIMINOLOGJIA
SARAJEVË / PRISHTINË 2007
Alisabri ŠABANI
Muhamed BUDIMLIÆ
Përktheu nga kroatishtja: Prof. Mustafë Reçica
Autorë:
Prof. dr. sci. Alisabri Shabani Mr. sci. Muhamed Budimliq
Ky dorëshkrim bashkautorësh i është destinuar zhvillimit të mësimit sipas modelit të Kriminologjisë në studimet themelore të
Fakultetit të Shkencave Kriminalistike në Universitetin e Sarajevës. Teksti në fjalë është rezultat i bashkëpunimit të autorëve në procesin
e zhvillimit të mësimit sipas programit mësimor të modelit në fjalë.
Autorët
Me rastin e shkrimit të dispensës së Kriminologjisë, autorët kanë zgjedhur këto fusha:
Prof. dr. sci. Alisabri Shabani
Pjesën: 4, 8 dhe kapitujt: 3.3, 7.1.,
Mr. sci. Muhamed Budimliq
P Ë R M B A J T J A:
1. Kriminaliteti dhe kriminologjia ...5
1.1. Kriminologjia–shkencë mbi kriminalitetin dhe kryesit e veprave penale... 6
1.2. Kriminologjia – fushat dhe detyrat e studimit të kriminalitetit...9
2. Metodat e kriminologjisë...14
2.1. Metodat Kriminologjike sipas karakterit të të dhënave...16
2.2. Metodat e përfundimit (epilogu i hulumtimeve kriminologjike)...18
3. Zhvillimi i kriminologjisë...19
3.1. Periudha parashkencore...21
3.1.1. Periudha e mendimit të filozofik dhe humanist mbi kriminalitetin...21
3.1.2. Shkolla Klasike...27
3.2. Periudha pozitiviste e kriminologjisë...31
3.2.1. Kushtet historike të zhvillimit të drejtimit pozitivist në kriminologji...32
3.2.2. Studimet e hershme empirike të kriminalitetit dhe sjelljes kriminale...33
3.2.3. Përfaqësuesit e shquar të orientimit pozitivist në kriminologji...37
3.2.3.1. Cesare Lombros ...38
3.2.3.2. Enrico Ferri...40
3.2.3.3. Raffaele Garofalo...43
3.2.3.4. Gabriel Tarde...44
3.2.3.5. A. Lacassagne... ...45
3.3. Zhvillimi i kriminologjisë në shekullin e XX ...46
4. Teoritë sociologjike...49
4.1. Dezorganizimi social...53
4.2. Teoria e Anomisë e E. Durkheimit...56
4.3. Teoria e asociacionit diferencues...57
4.4. Teoria e identifikimit diferencues...60
4.5. Teoria e konfliktit kulturor...60
4.6. Teoria e nënkulturës dhe kontrakulturës...61
4.7. Teoria e Anomisë e R.K. Mertonit...63
4.8. Teoria e interaksionizmit social...65
5. Teoritë biologjike...68
5.2. Teoritë mbi rëndësinë e ndërtimit fizik (trupor)...71
5.3. Teoritë mbi dallimet dhe pengesat...72
5.4. Teoritë mbi rolin dhe rëndësinë e kushteve biokimike të jetesës...74
5.5. Teoritë psikologjike...76
5.6. Teoria Psiko-analitike...77
5.7. Teoria e „Greminës“ (Psikodinamike)...78
5.8. Teoria e Zhvillimit Moral...79
5.9. Teoria e Shkëputjes së Kontaktit Amnor dhe kontakti amnor...80
5.10. Teoria e Aftësimit Social...80
5.11. Teoritë psikopatologjike...81
6. Fenomenologjia e kriminalitetit...82
6.1. Tipologjia sociologjike e kriminalitetit...84
6.2. Dimensioni fenomenologjik i kriminalitetit...94
6.2.1. Fenomenologjia kriminale statika dhe dinamika e kriminalitetit...95
6.2.2. Statistika dhe dinamika e kriminalitetit………...….. .. 96
6.2.3 Tipologjitë e kriminalitetit...97
6.2.4 Të dhënat krahasuese mbi kriminalitetin ...99
7. Dimensioni etiologjik i kriminalitetit...100
8. Reaksioni shoqëror ndaj kriminalitetit...115
8.1. Faktorët e reaksionit shoqëror...117
8.2. Kontrolli formal shoqëror ...120
8.3. Kontrolli joformal shoqëror...124
1. Kriminaliteti dhe kriminologjia
“Përse njerëzit i bëjnë keq njëri tjetrit”? Kjo është një prej pyetjeve më të rëndësishme që shtrohet para kriminologëve. Por, kjo pyetje, njëherazi, është edhe pikënisja qendrore prej nga është zhvilluar edhe shkenca e kriminologjisë. Megjithatë, orvatja për ta kërkuar përgjigjen në këtë dhe në pyetjet tjera me përmbajtje të ngjashme ka ekzistuar edhe në periudhat shumë më të hershme, para se të paraqiteshin këto disiplina shkencore. Kërkimi i përgjigjes, shpjegimit dhe zgjidhjes efikase të problemeve të kriminalitetit gjatë historisë ka tërhequr në një masë të konsiderueshme vëmendjen e autoriteteve religjioze, shkrimtarëve, krijuesve të veprave artistike dhe filozofëve.
Për fat të keq, sot ekziston një numër i madh kriminologësh të cilët e parashtrojnë këtë pyetje në një mënyrë më ndryshe. Në të vërtetë, sot, kur gara për pasuri materiale paraqet qëllimin themelor të “filozofisë” së funksionimit, jo vetëm të shumicës së individëve, por edhe të organizatave, e madje edhe shteteve, me ç’rast masa, struktura dhe dinamika e kriminalitetit shënon vlera të papara ndonjëherë, gjithnjë e më aktual bëhet parashtrimi i kësaj pyetjeje në mënyrën: ”Përse njerëzit nuk i bëjnë keq njeri tjetrit ?!”.
Interesimi i njerëzve të rëndomtë për çështjen e hulumtimit të shkaqeve të sjelljes delikuente mund të reduktohet në disa fusha themelore. Para së gjithash fjala është për interesimin emocional të njerëzve, sepse pa dyshim se krimi, me të gjitha dimensionet e tij, i nxitë fort ndjenjat si të pjesëmarrësit të ngjarjes kriminale, ashtu edhe të të gjithë atyre që njoftohen për ngjarjen e tillë. Përveç kësaj, kriminaliteti paraqet edhe rrezik për sistemin e caktuar të vlerave etike, juridike dhe vlerave tjera shoqërore. Prandaj, për këtë arsye ky fenomen është edhe një nga sferat qendrore të interesimit shoqëror. Kriminaliteti, sidomos aparati shoqëror për luftimin e tij, e ka edhe çmimin e vet gjë që paraqet edhe një nga fushat e rëndësishme të interesimit shtesë të çdo individi apo anëtari të bashkësisë.
Por, në fund të fundit mund të thuhet se kriminaliteti ka për pasojë edhe mirëkuptimin midis njerëzve, sepse hulumtimet kanë treguar se komunikimi ndërmjet njerëzve është përmirësuar dukshëm kur ata kenë qenë nën presionet e njëjta apo të ngjashme shoqërore, e kriminaliteti shkakton gjithsesi presion të intensitetit të fuqishëm te pjesa dërmuese anëtarëve të bashkësisë së caktuar.
1.1 Kriminologjia - shkencë mbi kriminalitetin dhe kryesit e veprave penale.
Kriminologjia, emrin e saj e ka marrë me bashkimin e dy fjalëve nga dy gjuhë të ndryshme: Crimem = lat. Krim dhe Logos = Shkencë (greq. vjetër). Këto e përbëjnë emrin e kësaj disipline. Kriminologjia, në kuptimin me të gjerë, edhe është shkenca mbi krimin. Mirëpo, megjithatë studimi i krimit është bartur edhe në shumë fusha tjera të hulumtimeve shkencore, gjë që për rrjedhojë ka pasur lindjen dhe zhvillimin e shumë disiplinave shkencore, të cilat me detyra dhe qasje të ndryshme metodologjike i janë futur hulumtimit të këtij fenomeni negativ. Për kriminologjinë thuhet se ajo analizon dhe studion kryesit e veprave penale, preventivën kriminale, sociologjinë e së drejtës, proceset shoqërore dhe shkaktarët e kriminalitetit. Prandaj, shumica e autorëve të fushës së kriminologjisë pajtohen se në objektin e kriminologjisë radhiten: krimi si dukuri individuale; krimineli (kryesi i krimit) si autorë i veprës; viktima e krimit - me ç’rast në fokus është marrëdhënia e kriminelit me viktimën; kriminaliteti si dukuri masive dhe reaksioni i individit dhe shoqërisë ndaj krimit dhe kriminalitetit. Sipas një përkufizimi, kriminaliteti paraqet grupin e të gjitha veprimeve që e rrezikojnë dhe/ose dëmtojnë vlerat themelore të njeriut (të mbrojtura me ligj). Ato vlera themelore mund të jenë individuale (jeta e njeriut, integriteti fizik apo trupor, liria, pasuria, siguria etj), apo kolektive - vlerat e përbashkëta (rregullimi shoqëror, siguria e shtetit / institucioni, sistemi ekonomik apo shoqëror i shtetit, etj.
Ndonëse kriminologjia, si shumë disiplina tjera shkencore, nuk e ka një përkufizim të përgjithshëm, megjithatë ekzistojnë përkufizime që përfshijnë numrin minimal të elementeve të cilat gërshetohen në këtë shkencë. Këtu do t’i cekim disa karakteristika të cilat gjithsesi duhet të merren parasysh me rastin e tentimit jo vetëm të përkufizimit të kësaj shkence, por edhe me rastin e përcaktimit të detyrës së saj shoqërore dhe shkencore.
- Kriminologjia është shkencë e cila analizës dhe studimit të
dukurive të caktuara iu qaset në mënyrë inter-disciplinare, multi-disiplinare dhe multi-metodologjike.
- Kriminologjia gjithashtu është shkencë edhe fenomenologjike
objektit të saj të studimit dhe hulumton shkaqet e atyre dukurive duke i përcjellë ato me zhvillimin e vet.
- Kriminologjia nuk është shkencë juridike, por shkencë mbi përvojat, (shkencë empirike), e cila shërbehet me rezultatet e hulumtimeve empirike dhe me të arriturat e empirizmit.
Në kuadrin e ideve dhe mendimeve të shumta lidhur me detyrat e kriminologjisë, dallojmë dy grupe sosh që janë: tradicionale - sipas të cilave detyra e kriminologjisë është zbulimi i shkaqeve të fenomenit krim, dhe botëkuptimi modern, sipas të cilit kriminologjia duhet të orientohet më tepër në çështjen e reagimit shoqëror ndaj kriminalitetit.
Në anën tjetër, teoritë kriminologjike sistemohen gjithashtu edhe sipas karakteristikave të caktuara të përbashkëta, madje në masën më së shumti sipas qasjes themelore ndaj shpjegimit shkencor të kriminalitetit dhe luftimit të tij.
Ndër përfaqësuesit më të shquar të teorive klasike kriminologjike përmendet Cesare Beccaria (1738-1794); i teorive pozitiviste -
Cesare Lombroso (1835-1909), Ndërkaq si shkencëtari më i
rëndësishëm i grupit të teorive të reaksionit shoqëror ndaj krimit
shquhet Filipo Gramatica (1901-1979).
Sot, pozitivistët, neoklasikët, radikalistët, konservativistët, devijantologët, kauzalistët, interaksionistët dhe përfaqësuesit e drejtimeve tjera i bashkon një drejtim i përbashkët - studimi i të gjitha dukurive që kanë karakteristikë “ndëshkimin nga ana e shtetit”. Sipas Petroviqit, dhe Meshkut (2004), vlera e teorive kriminologjike që e studiojnë natyrën e njeriut, psiken dhe prirjen e tij, faktorët ekonomik, kushtet dhe rrethanave sociale, etj. qëndron në përgjigjet e tyre në në çështjet kryesore të kriminalitetit; në konstatimet mbi mundësinë e vërtetimit të aspekteve empirike dhe në arsyeshmërinë e përgjithshme të teorisë si e tillë.
Me rastin e vlerësimit të teorisë duhet të pasur parasysh vlerën e këtyre çështjeve dhe dobinë e tyre për zhvillimin e shkencës; mundësinë e falsifikimit të teorisë; përgjithësimet teorike; bashkimin e teorisë me faktet tashmë të njohura; mundësinë e realizimit të saj në jetën e përditshme; praktikat e respektuara dhe në fund mundësinë e realizimit praktik të saj. (aplikueshmërinë). Teoritë kriminologjike, në
përgjithësi, merren me studimin e problemeve të kriminalitetit; format e kriminalitetit; studimin e përgjithshëm të kriminalitetit; studimin dhe shpjegimin e sjelljeve individuale të delinkuentëve; pengimin e kriminalitetit dhe me trajtimin dhe ndëshkimin e delinkuentëve.
Kriminaliteti si dukuri negative megjithatë ka role të shumëfishta. Një qëndrim kontraverz por shumë të rëndësishëm, lidhur me rolin e kriminalitetit në shoqëri, për zhvillimin historik të kriminologjisë e ka dhënë njëri ndër sociologët më të mëdhenj të kohës së re Emil Dyrkemi, (Emile Durkheim-1858-1917), sipas të cilit kriminaliteti është pjesë përbërëse e të gjitha shoqërive, prandaj, për këtë arsye, grupi që i prinë shoqërisë, format e caktuara të sjelljes i definon si të padëshirueshme dhe si të tilla të ndëshkueshme. Në çdo shoqëri njerëzit janë “individuum”, të cilët për shkak të sjelljes së tyre mund të marrin etiketën e delinkuentit apo kriminelit. Shoqëria e cila unifikon sjelljen dhe nuk lejon individualitetin, i ngjanë shoqërisë së perënduar dhe vendit ku dominon monotoni.
Petroviqi dhe Meshku, (2004) kanë theksuar rolet më të rëndësishme që i realizon kriminaliteti në shoqëri duke theksuar se kriminaliteti ndikon në formimin e kriterit për vlerësimin e shoqërisë së mirë dhe shoqërisë së keqe, pra ai është industri e madhe dhe bashkon pjesë të ndryshme të popullatës duke i kontribuuar kështu efektivitetit të jetës shoqërore dhe njëkohësisht është paralajmërim se në shoqëri ka diç jo të mirë, të prapë dhe të keqe dhe paralajmëron se në shoqëri ka diçka të prapë me organizimin shoqëror, madje në fund të fundit masa e caktuar e dukurive kriminale vepron si “ventil sigurues”.
Një çështje e rëndësishme për të cilën kriminologët janë duke diskutuar është edhe ajo e natyrës së ligjit dhe përkufizimit të kriminalitetit. Ligjet janë shprehje formale e sistemit të vlerave të forcës sunduese shoqërore të kulturës së caktuar, sipas të cilave, në kuptimin e ngushtë të fjalës, kriminaliteti më së shpeshti nënkuptohen veprat penale. Kështu p.sh. në Kodin Penal të B. H, thuhet se: ” Veprat penale dhe sanksionet penale juridike parashihen vetëm për ato veprime të cilat rrezikojnë apo dëmtojnë liritë dhe të drejtat personale të njeriut dhe të drejtat dhe vlerat tjera shoqërore të garantuara dhe të mbrojtura me Kushtetutën e B. H. dhe me të drejtën ndërkombëtare dhe se mbrojtja e tyre nuk do të mund të realizohej pa forcën penale
juridike”1 (Neni .2, par. 1, KP i Bosnjës dhe Hercegovinës). Ligjet
përcaktojnë kufirin formal ndërmjet sjelljeve dhe veprimeve të lejueshme dhe atyre të palejueshme.
Në literaturë mund të dallohen dy forma të përkufizimit të kriminalitetit:
1) Përkufizimi Juridik i kriminalitetit - përfshinë veprat penale dhe sjelljet tjera të kundërligjshme dhe
2) Përkufizimi Sociologjik i kriminalitetit - përfshinë sjelljet amorale dhe asociale.
Vepra penale janë ato vepra të cilat i plotësojnë këto kushte:
(1) që ndokujt domosdo t’i jetë shkaktuar dëm;
(2) vepra, në kohën e kryerjes, të jetë patjetër e ndaluar me ligj; (3) kundërvajtësi ta ketë pasur domosdo qëllim kriminal;
(4) të ekzistojë lidhja midis veprimit dhe pasojës (shkak-pasojë); (5) Sanksioni për kryesin e veprës së tillë të jetë i paraparë me ligj,
gjegjësisht vepra si e tillë të jetë kundërligjore e paraparë në bazë të ligjit si vepër penale dhe karakteristikat e saj (veprimi me vetëdije, pasoja, lidhja shkakore, fajësia), të jenë të përcaktuara me ligj, për të cilën ligji parasheh sanksionin penal-juridik, siç është rregulluar me Kodin aktual Penal të Bosnjës dhe Hercegovinës. Si kryes të veprave penale në hulumtimet kriminologjike mund trajtohen të dënuarit, të akuzuarit dhe fajtorët.
1.2. Kriminologjia - fushat dhe detyrat e studimit të kriminalitetit. Cilat dukuri dhe rrethana në kohë dhe hapësirë të caktuar mund të përkufizohen si shkaktarë apo faktorë të shkaktimit të sjelljes kriminale?
Kërkimi i përgjigjes në këtë pyetje supozon marrjen parasysh të shqyrtimit të dilemave të shumta që paraqiten lidhur me krimin, e të cilat as për së afërmi nuk janë zgjidhur me studimet e deritashme shkencore mbi fenomenin kriminal apo sjelljen kriminale në përgjithësi.
Sjellja kriminale si fenomen individual apo kriminaliteti si dukuri masive, nga pikëpamja shkencore, sot studiohet nga një varg disiplinash të shkencave shoqërore, natyrore dhe humanitare. Debatet të cilat zhvillohen lidhur me sjelljen kriminale dhe kriminalitetin fillojnë nga pikënisjet e ndryshme të argumentimeve shkencore gjë që rezulton me një varg të tërë përkufizimesh të cilat këtë fenomene e analizojnë nga aspekti sociologjik, psikologjik, biologjik, antropologjik, juridik, ekonomik dhe shumë aspekte të tjera.
Me qëllim të përshkrimit të qasjes heterogjene teorike ndaj përkufizimit të sjelljes kriminale dhe kriminalitetit, në vazhdim të tekstit do të fokusohemi në disa përkufizime të autorëve të rëndësishëm nga mjedisi ynë shkencor, ku pjesa dërmuese e teorive të tilla është e drejtuar në vështrimin e këtij fenomeni nga këndi i ngushtë juridik apo nga këndi i gjerë sociologjik.
Sipas Millutinoviqit (1988), i cili konsiderohet edhe pionier i kriminologjisë, në hapësirat e Ballkanit Perëndimor, “kriminalitetin e përbëjnë veprat penale të determinuara si shkelje normash të kodit penal nga ana e personave të cilët quhen delinkuentë (determinim juridik), dhe sjelljet kriminale si produkt i jetës shoqërore në përgjithësi (determinim sociologjik)”.
Sipas Singerit, (1994), kriminaliteti “përfshinë grupin e të gjitha fakteve mbi krimin si fenomen individual dhe kriminalitetin si dukuri shoqërore, ...”. Delikti, gjithsesi është veprim i cili pa marrë parasysh a është përfshirë apo jo në kodin penal, si i tillë është në kundërshtim me atë që shoqëria e pret nga anëtari i saj. Me kriminalitetin nënkuptojmë tërësinë e të gjitha delikteve të cilat në një periudhë të caktuar kohore ndodhin në një territor.
Një qasje të ngjashme e përfaqëson edhe Mlagjenoviq (1982), sipas të cilit këtij fenomeni duhet doemos t’i qasemi në dy dimensione:
a) dimensioni i të kuptuarit të kriminalitetit si dukuri shoqërore dhe
b) të kuptuarit e veprës penale dhe personalitetit të kryerësit të saj si
fenomen individual.
Horvatiq, (1981), gjithashtu niset nga aspekti i njëjtë, i cili thotë:
tërësi e sjelljeve të dënueshme, të ndaluara me kodin penal të një territori dhe të një vendi, por njëkohësisht është edhe dukuri shoqërore masive dhe sjellje individuale e disa anëtarëve të bashkësisë shoqërore në vendin dhe kohën e caktuar.
Ignjatoviq, (....), megjithatë, përveç që krimin e konsideron si
fenomen individual dhe kriminalitetin si dukuri masive, vëmendjen e tij përqendron në rëndësinë e studimit të delinkuentit si autor i veprës; viktimës së krimit dhe reaksionit të individëve dhe shoqërisë ndaj krimit dhe kriminalitetit.
Pas tërë kësaj që u tha mund të përfundohet se kriminalitetin e karakterizojnë dy tipare esenciale: individualiteti i tij (vepra penale dhe kryerësi i saj); dhe tërësia e fenomeneve të tilla individuale në vendin dhe kohën e caktuar e cila karakterizohet me masivitet. Kriminaliteti si fenomen sociologjik e ka gjithashtu edhe karakterin e tij negativ, i cili e nxitë edhe reaksionin e domosdoshëm të bashkësisë, (përmes sistemit gjyqësor gjithsesi), dhe i jep atij dimensionin sociologjik-juridik.
Pasi që kemi konstatuar përmbajtjen e fenomenit “kriminalitet”, në vazhdim është i pashmangshëm edhe konstatimi i rëndësisë dhe strukturës së dukurive të cilat i kontribuojnë shkaktimit apo zhvillimit të këtij fenomeni. Pra, dilema e cila më së shpeshti paraqitet gjatë diskutimeve për kriminalitetin i përket dimensionit etiologjik, gjegjësisht degës së kriminologjisë e cila merret me studimin apo analizën e shkaqeve dhe rrethanave të kriminalitetit. Si shembull ilustrues i cili përshkruan rëndësinë e këtij segmenti të kriminologjisë po përmendim Raportin e Komisionit të Kryesisë për Zbatim të Ligjit
dhe Administratë Gjyqësore2, të vitit 1967. Pjesa e Raportit e cila e
trajton tematikën e përmendur thotë: ”Pyetja më e natyrshme dhe më e zakonshme që e parashtrojnë njerëzit lidhur me krimin është: Përse? Ata këtë pyetje e parashtrojnë edhe kur është fjala për veprat individuale, por edhe kur është fjala për tërësinë e tyre. Në të dy rastet, pothuajse është e pamundur që në këtë të jepet përgjigje. Secili krim individual është përgjigje në situatën specifike të personalitetit. Ai është një tërësi psikologjike dhe emocionale e komplikuar pa masë, e cila iu nënshtrohet presioneve të jashtme komplekse dhe të pa fund.
2 "Crime in America", The Challange of Crime in a Free Society, Report by
President's Comission on Law Enforcement and Administration of Justice, Washington, 1967., p.17, marrë nga Gj. Ignjatoviq., Kriminologija, fq. 219.
Kriminaliteti përfaqëson një milion përgjigje të tilla. Të kërkosh “shkaqet e krimit vetëm në motivet njerëzore do të thotë të rrezikosh që ato të zhdukën “në pluhurin e padepërtueshëm të psikës njerëzore”. Do të mund të thuhej p.sh. se prirja apo epshi për bixhoz është shkaktar i keqpërdorimit apo përfitimit; ose se varësia nga droga është shkaktar i vjedhjes; ose marrëzia (të krisurit), është shkaktare e vrasjes. Mirëpo, shtrohet pyetja: Çka e ka nxitur epshin, vartësinë dhe marrëzinë? Përse këto janë manifestuar në atë mënyrë dhe në atë moment?
Ka krime aq irracionale, të paparashikuara dhe eksplozive dhe aq të papërshtatshme për t’i analizuar dhe shpjeguar sa që vështirë është të pengohen dhe është vështirë për tu mbrojtur nga to, sikurse nga tërmeti apo valët e baticës.
Shkaktarët e krimit pra janë të shumtë, të ndërthurur dhe të fshehtë. Për ta kuptuar këtë, individi duhet të grumbullojë të dhënat mbi masën dhe trendët e krimit, të përcaktojë “çmimin e krimit”, t’i studiojë dhe analizojë kushtet e jetës atje ku ai shpërthen, t’i identifikojë kriminelët dhe viktimat e tyre, të konstatohet qëndrimi i shoqërisë ndaj krimit. Asnjë mënyrë e përshkrimit të krimit nuk e skicon atë në mënyrë të mjaftueshme”. Pra, në mësimet në vijim do të përqendrohemi në arsyetimet e teorive mbi shkaqet e kriminalitetit në mënyrë që t’i japim një kontribut qasjes sa më serioze ndaj të gjitha hulumtimeve apo analizave të cilat merren me këtë çështje. Shkaku i krimit apo kriminalitetit mund të përkufizohet si ndryshim objektiv real i cili sjell deri te një dukuri tjetër reale, kurse e cila përsëri në rrjedhën e mëtejme të lëvizjes permanente në natyrë dhe shoqëri deri te ndryshimi i mëtejmë dhe kështu gjithnjë deri në pafundësi (Horvatiq, fq. 93). Ndërlikueshmëria e kriminalitetit të cilin e paraqitëm në mësimet e mëparshme përshkruan më së miri ndërlikueshmërinë e problemit me të cilin ballafaqohemi me rastin e shqyrtimit të shkaqeve të kriminalitetit. Studimin më kompleks për procesin e lindjes së kriminalitetit e ka dhënë Profesor Millan Millutinoviq, përmes sistemit të tij të etiologjisë kriminale, i cili atë sistem e paraqet përmes dy degëve:
1) Degës së Etiologjisë Ekzogjene dhe 2) Degës së Etiologjisë Endogjene.3
Përcaktimi i vëllimit dhe intensitetit të veprimit të faktorëve kriminogjen, pas njohjes me përmbajtjen e tyre, paraqet hapin e ardhshëm të rëndësishëm në elaborimin e tematikës nga fusha e etiologjisë së kriminalitetit. Kur diskutohet për vëllimin e faktorëve kriminogjen, këtu, në këtë kuptim, dallojmë dy grupe më të mëdha. Grupi i parë është ai i cili përpiqet që aktivitetin kriminal ta shpjegojë përmes ndikimit të një faktori bazik dhe kjo na paraqitet me emrin «qasja moniste» apo «monokauzale», gjegjësisht interpretim monofaktorial. Interpretimet e këtilla kanë qenë të përfaqësuara edhe në fazat e më hershme të zhvillimit të kriminologjisë pozitiviste. Grupi i dytë, niset nga pikëpamja se për interpretimin e lindjes së kriminalitetit vëmendjen duhet përqendruar te ndikimi i shumë faktorëve të ndryshëm. Këto interpretime mund të quhen vështrime pluraliste të etiologjisë kriminale dhe i përkasin qasjes moderne të studimit, analizës së kushteve dhe shkaqeve të lindjes së kriminalitetit. Në anën tjetër në raport me llojin e ndikimit, mund të thuhet se edhe këtu ekzistojnë dy mënyra të qasjes. Etiologjia e kriminalitetit ka dy sfera të cilat organikisht janë të ndërlidhura. Njëra ka të bëjë me studimin e kriminalitetit nga këndvështrimi i caktuar i strukturës dhe kulturës shoqërore, kushteve të caktuara jetësore, ndikimi i faktorëve të ndryshëm kriminogjenë, ndikimi i botëkuptimeve të ndryshme mbi vlerat dhe konflikti i vlerave dhe çështjeve tjera të ngjashme. Kjo quhet etiologji ekzogjene.
Tjetra studion procesin e formimit të personalitetit në drejtim të kryerjes së aktivitete delikuente dhe kriminale apo thënë më saktë studion procesin e “kriminalizimit”, i cili duhet të na sjellë deri te njohuria se përse disa persona kryejnë vepra penale dhe si është e mundur që kushtet e caktuara të një kulture, nga ata, të krijojnë kriminel dhe delinkuent. Në kuadër të kësaj studiohet ndikimi i elementeve dhe vetive personale në sjelljen kriminale. Kjo është sfera e të ashtuquajturës etiologji endogjene. (Millutinoviq 1988, fq. 254). Qasja e këtillë quhet pluralistike apo multifaktoriale dhe si e tillë për herë të parë na paraqitet në rreshtat e Enriko Ferrit, i cili konsiderohet edhe themeltar i këtij studimi në etiologjinë kriminale. Pas shfaqjes së
Horvatiq (1981), Ignjatoviq (...)
këtij orientimi multifaktorial paraqitet edhe interpretimi mbi intensitetin e veprimit të disa faktorëve apo të disa grupe faktorësh. Këtu gjithashtu mund të konstatohet edhe paraqitja e mendimeve të ndryshme, por përsëri mund të thuhet se pjesa dërmuese e autorëve, në fund të fundit, pajtohen për të ashtuquajturin ndikim zhvillimor të faktorëve të ndryshëm me mundësinë e ndarjes së faktorëve me ndikim më të madh në rastet e caktuara konkrete. Vërehet gjithashtu se në çdo situatë konkrete është e nevojshme që pjesën e vet ta kenë si faktorët individual ashtu edhe faktorët e jashtëm. Pikërisht kjo pikëpamje është edhe më e përfaqësuara, sipas së cilës çdo rast individual duhet të shqyrtohet dhe studiohet ndaras dhe vetëm pas analizës sistematike mund të konstatohet prezenca i ndonjë faktori i cili ka karakter më të madh ndikues.
E dyta, dega e kriminologjisë, e pandashme nga etiologjia është fenomenologjia, gjegjësisht grupi i studimeve shkencore mbi fenomenologjinë e kriminalitetit. Kështu Millutinoviq, (1988), pohon se kjo sferë e posaçme e kriminologjisë studion dhe analizon format e dukurive, strukturën, paraqitjen strukturale dhe dinamikën e kriminalitetit. Ndonëse këto dy degë të kriminologjisë, në shikim të parë na paraqiten të ndara, megjithatë këto assesi nuk duhet shikuar si të ndara, para së gjithash për shkak të objektit të tyre të përbashkët të studimit me të cilin ato merren, gjegjësisht për shkak të qëllimit të përbashkët të cilin ato duhet ta përmbushin. Ai qëllim ka të bëjë me kontributin e madh të cilin ato duhet ta japin, përmes studimit sa më të thuktë shkencor, në luftën e gjithëmbarshme shoqërore kundër kriminalitetit.
3. Metodat e kriminologjisë
Meqenëse kriminaliteti shfaqet në aspekte të ndryshme, edhe vet qasja ndaj hulumtimit të dimensionit fenomenologjik dhe etiologjik duhet të mbështetet në të arriturat e disiplinave të ndryshme shkencore. Sjellja kriminale si fenomen individual apo kriminaliteti si dukuri masive, në njërën anë, karakterizohet me tiparet biologjike, psikologjike dhe psikiatrike, kurse në anën tjetër me karakteristika sociologjike, juridike dhe ekonomike. Studimi i çdo rasti individual apo grupi të sjelljeve delinkuente, siç thekson Mllagjenoviq (1982), shtron nevojën e aplikimit të një numri të madh metodash të cilat aplikohen në shkencat e ndryshme, kurse në kriminologji sot kjo quhet hulumtim kompleks i
Kriminologjia, zakonisht, kur studion rastet individuale, shërbehet me metodat e studimit shkencor të shkencave të cilat për objekt të hulumtimit të tyre gjithashtu e kanë individin. Në anën tjetër, nëse është fjala për hulumtimin e kriminalitetit si dukuri masive shoqërore, atëherë kriminologjia i huazon metodat e atyre shkencave të cilat merren me studimin e shoqërive dhe të dukurive shoqërore.
Metodologjia që përdorët më së shpeshti për hulumtime të cilat për objekt i kanë rastet individuale quhet “studim i rastit” apo “metodë
klinike”. Studimet e rastit (ang. Case study), në të shumtën e rasteve
aplikohen në hulumtimet që kryhen në entet ndëshkimore korrektuese, gjegjësisht në klinikat e specializuara. Me këtë lloj studimi, studiohet personaliteti i delinkuentit së paku nga këndi sociologjik, psikologjik dhe psikiatrik, kurse qëllimi i këtyre studimeve është, marrja e të dhënave mbi karakteristikat themelore të personalitetit të delinkuentit, motivet dhe impulset për kryerjen e veprës kriminale, të analizojë rrethanat në të cilat është kryer vepra kriminale dhe të analizojë karakteristikat e mjedisit social në të cilin kryesi i veprës ka jetuar. Studimet e këtilla shpesh përdoren edhe për hulumtimin e grupeve të delinkuentëve dhe bandave, me vështrim të posaçëm në hulumtimin e procesit të lindjes dhe veprimit të bandës dhe të studimit të rregullave të cilat dominojnë brenda saj. Janë të njohura edhe studimet me anë të aplikimit të ashtuquajturës metodë klinike, e cila analizat kryen në katër faza dhe atë: analiza mjekësore, psikologjike dhe sociale, përcaktimi i diagnozës klinike, dhënia e prognozës sociale për sjelljen e ardhshme të delinkuentit, dhe dhënia e propozimit për trajtimin penologjik të kryerësit të veprës.
Metodologjia e hulumtimit të rasteve individuale në kriminologji është karakteristike edhe për nga veprimi metodologjik i cili aplikohet në kuadër të saj. Veprimet më të shpeshta të cilat aplikohen në këtë kuptim janë bisedat (biseda e orientuar, biseda e pa orientuar, pyetjet e qëllimshme dhe mikro-anamneza), vëzhgimi (perceptimi dhe interpretimi i sjelljes së ndonjë personi dhe të reagimeve të tij në rrethanat e caktuara, p.sh. gjatë bisedës, në gjykatë, etj, me ç’rast lëvizjet e vetëdijshme dhe të pavetëdijshme shprehin gjendjen e personalitetit të cilin jemi duke e vëzhguar), analiza psikologjike e veprës penale dhe mënyrës në të cilën është kryer ajo (personaliteti i njeriut shprehet përmes sjelljeve dhe veprimeve të tij, përmes të cilave mund ta njohim më mirë, p.sh. mënyra dhe karakteri i veprës së kryer penale, prirjet dhe motivet e kryerjes së veprës, rrethanat në të cilat
është kryer vepra e tillë, etj.), psiko-analiza e personalitetit (përdorimi i testeve të cilat i zhvillon psikologjia, sidomos testet e vetive (inteligjencës, aftësisë së koncentrimit, shpejtësisë së reagimit, testet verbale dhe jo verbale të personalitetit me të cilat respondenti duke dhënë mendimin e vet lidhur me ndonjë veprim, ai njëkohësisht zbulon edhe personalitetin e vet - të ashtuquajturat teste projektuese), analiza e kushteve jetësore (zhvillimi i personalitetit në rrethin social me ç’rast studiohen edhe kushtet objektive dhe subjektive të jetesës).
Vëmendja e posaçme drejtohet në disa karakteristika të jetës së respondentit siç është gjendja shëndetësore e tij, rrethi familjar, gjendja ekonomike dhe sociale e familjes së tij, problemet e veçanta në familje, sëmundjet, prostitucioni, delikuenca, alkoolizmi, mësimi dhe puna e tij, shfrytëzimi i kohës së lirë dhe dënimi i mëhershëm i tij. Tërë kjo kryhet për të gjitha fazat e jetës së respondentit.
Metodat e studimit të kriminalitetit si dukuri masive orientohen në studimin e strukturës, masës dhe dinamikës së kriminalitetit.
Mllagjenoviq (1982) vë në pah, si një nga modelet klasike të këtij lloj hulumtimi, fazat hulumtuese në vijim: Përcaktimi i objektit të hulumtimit dhe qëllimin e hulumtimit; Parashtrimin e hipotezës (supozimet themelore dhe plotësuese); grumbullimin e informatave (përmes vëzhgimit: tërthorazi - dokumentet apo drejtpërdrejtë pjesëmarrja, eksperimenti, krahasimi dhe marrja në pyetje apo intervistomi) dhe në fund analiza dhe sinteza.
Metodat statistikore të hulumtimit të kriminalitetit aplikohen me qëllim të përpunimit të informatave mbi kriminalitetin të cilat merren, në njërën anë, nga burimet zyrtare (policia, prokuroria, gjykatat, institucionet për zbatimin e sanksioneve penale) dhe në anën tjetër, nga burimet dhe studimet shkencore me të cilat synohet të arrihet deri te vlerësimi i numrit të errët të kriminalitetit në vendin dhe kohën e caktuar.
2.1. Metodat kriminologjike sipas karakterit të të dhënave
Para se të shpjegojmë metodat sipas natyrës së të dhënave do të fokusohemi në disa aspekte themelore të të kuptuarit, njohja e të cilave paraqet supozimet e domosdoshme për fillimin e hulumtimeve kriminologjike. Kriminaliteti është numri i regjistruar i veprave penale
në një vend dhe në një kohë të caktuar, kurse koeficienti i kriminalitetit paraqet indeksin e veprave të regjistruara penale të pjesëtuar me numrin e popullsisë «së aftë» në pikëpamje kriminale në 100.000 banorë.
Në dhjetë vjetët e fundit, kriminologjia i ka përsosur mjaftë mirë instrumentet e saj hulumtuese. Kjo disiplinë në këtë periudhë pa dyshim ka fituar numër shumë të madh kriminalistësh, sociologësh, psikologësh, pedagogësh dhe juristësh dhe i ka imponuar problemet e veta si diskurs primar i hulumtimit të shoqërisë moderne. Kjo për fat të keq paraqet edhe sfidën më të madhe dhe segmentin më të domosdoshëm të shkencave shoqërore në shekullin XXI.
Arsimimi dhe aftësimi për hulumtime në fushën e analizës dhe sintezës të ashtuquajtur ”dukuri (pa) sigurie”, paraqet gurthemelin për studimet kriminologjike sot. Duke pasur parasysh punën në shërbim të zbatimit të ligjit, paraqet ”vetëm shkronjë të zezë në letër” për udhëheqësit në to, nëse harrohet ose shpërfillet arsimimi dhe aftësimi për të hulumtuar, i cili mund të kontribuojë së paku:
- të kuptuarit dhe analizën kritike të rezultateve të hulumtimit; - qëllimet që edhe vet të hulumtojmë në mënyrë që t’i kontribuojmë
punës më efikase të organeve të kontrollit formal social;
- shfrytëzimin e rezultateve të hulumtimit me rastin e nxjerrjes së
vendimeve (gjë që në realitet për fat të keq nuk është ashtu as madje 1% të rasteve.
Logjika e hulumtimit kriminalistik sipas Gasinit, pasqyrohet përmes të ashtuquajturit ideal i hulumtimit kriminologjik, kurse i tillë është hulumtimi eksplikativ. Ky lloj hulumtimi ofron njohuri “absolute” për dukurinë të cilën e hulumtojmë përmes analizës së etiologjisë së dukurisë dhe të gjitha ligjshmërive të cilat i përkasin asaj dukurie. Të gjitha hulumtimet tjera paraqesin pjesën e eksplikacionit dhe praktikisht janë pjesë përbërëse të hulumtimeve eksplikative.
Me hulumtimet eksplikative janë të lidhura edhe hulumtimet:
• DESKRIPTIVE - me të cilat përshkruhet dukuria, por nuk shpjegohet ajo;
• STRUKTURALE - me të cilat studiohet përbërja e objektit apo dukurisë;
mëtejmë të dukurisë së hulumtuar;
• EKSPLORATIVE - e cila përdoret si metodë provuese apo pilot-hulumtim;
Si dhe:
• PANELI - me të cilin verifikohen rezultatet që janë arritur nga hulumtimet e mëhershme;
• METODOLOGJIKE - të cilat shërbejnë për vërtetimin e validitetit të ndonjë veprimi para se të aplikohet.
Kriminologjia bashkëkohore sipas llojit të të dhënave që i hulumton dhe metodave që i zbaton, mund të ndahet njëkohësisht në:
a)kriminologji kualitative dhe b)kuantitative.
Kriminologjia kuantitative zhvillon analizën sintetike kurse në kuadër
të saj edhe “statistikën e lidhjeve” (ang. Statistics of assotiation), e cila vërteton relacionet ndërmjet dy dukurive të ndryshueshme (p.sh. dukurive paralele të përcjelljes së koeficientit të korrelacionit ndërmjet kriminalitetit dhe standardit të jetesës, punësimit, nivelit të arsimimit e të ngjashme).
Në anën tjetër me hulumtimet nga fusha e kriminologjisë kualitative, deri te objekti i hulumtimit, arrihet më së shpeshti me anë të të ashtuquajturës snow ball method. Në hulumtimet kriminologjike të dhënat të cilat hulumtohen mund të jenë: individuale dhe shoqërore; të
mëhershme apo të tashme dhe primare apo sekondare.
2.2. Metodat e përfundimit (epilogu i hulumtimeve kriminologjike)
Metodat e përfundimit apo konstatimit të cilat zakonisht përdorën jo vetëm në kriminologji por edhe në shkencat tjera janë: deduksioni dhe
induksioni, analogjia, analiza dhe sinteza, abstraksioni dhe intuicioni
si dhe përfundimi sipas probabilitetit. Përfundimi me anë të deduksionit vlen nëse dëshmojmë se një dukuri vlen për çdo masë të njëjtë në çdo kohë dhe kështu themi se ajo dukuri vlen edhe për çdo rast tjetër individual. Nëse ndonjë dukuri (kriminalitet) e hulumtojmë përmes disa prizmave të saj (fenomenologjike), dhe përfundojmë se krejt çka vlen për një rast (pak a shumë) vlen edhe për grupin e sjelljeve të tilla në tërësi, kjo është mënyra induktive të hulumtimit.
Përfundimi sipas analogjisë, kryesisht, është mënyra më e shpeshtë e përfundimit, prandaj për këtë fakt është edhe “mysafiri më i shpeshtë i kriminologjisë” dhe rezulton nga proporcionaliteti i vetive të përbashkëta të vërejtura të një dukurie m ç’rast shkohet nga e veçanta te e veçanta.
Analiza përbëhet nga zbërthimi real (objektiv) i elementeve të ndonjë dukurie duke ia shtuar të ashtuquajturin zbërthim ideor (subjektiv), në mënyrë që të njihet kauzaliteti i dukurisë dhe i pjesëve të saj përbërëse. Ndërkaq sinteza paraqet metodën analitike - sintetike të hulumtimit me të cilën elementet përbërëse të një dukurie globalizohen dhe konsiderohen si tërësi unike.
Abstraksioni paraqet veprim ideor të ndarjes së të përbashkëtës, esenciales dhe të përgjithshmes duke e flakur njëherazi, te disa dukuri, individualen dhe të parëndësishmen. Në anën tjetër, intuicioni paraqet veti mendore të hulumtimit, talentin e saj i cili zakonisht është në proporcion të drejtpërdrejt me përvojën hulumtuese (numrin e tentimeve), të cilat sjellin deri te zgjidhja e problemit “rrugës së shkurt” pa e ditur “rrugën përmes së cilës është zgjidhur tërë kjo”. Përfundimi sipas probabilitetit është një veprim shumë i varur nga hipotezat dhe qëllimet tona të hulumtimit.
3. Zhvillimi i kriminologjisë
Në zhvillimin e kriminologjisë si disiplinë e posaçme shkencore kanë lënë gjurmët dhe kontributin e tyre të madh shumë personalitete të njohura të kësaj fushe. Këtu ne do t’i përmendim tri personalitetet më të shquara, të cilët në mënyrë specifike i kanë kontribuuar zhvillimit të kësaj shkence me studimet e tyre për kriminalitetin dhe trajtimin e tij.
Cessare Beccaria, me veprën “Dei Delitti Delle Pene“ (1764.), ka
shënuar një periudhë të madhe dhe i ka dhënë kontribut të fuqishëm paraqitjes dhe zhvillimit të këtij drejtimi, i cili në literaturën kriminologjike por edhe në atë penale-juridike është i njohur si Shkollë Klasike.
Personaliteti tjetër është Paul Topinard, i cili në veprën e tij „Antropologjia“ (1879), për herë të parë përmendi emrin kriminologji, me ç'rast edhe na paraqitet kjo fushë shkencore si sferë e veçantë.
Dhe pikërisht në këtë drejtim edhe Raffaele Garofalo, e ka botuar veprën me titull „Kriminologjia“ (1885), me të cilën fillon një periudhë krejtësisht e re me të gjitha karakteristikat e saj në pikëpamje të shpjegimit dhe qasjes ndaj kriminalitetit, si dhe një periudhë me detyra të definuara rishtazi të cilat kjo shkencë i merr në zinxhirin e shkencave tjera që merren me dukurinë e krimit si fenomen individual, gjegjësisht me kriminalitetin si dukuri masive. Debatet e para shkencore lidhur me shkaqet e kriminalitetit paraqiten në fund të shekullit XIX. Mirëpo, megjithatë në atë periudhë rolin dominues në shpjegimin e këtyre dukurive e kishin përfaqësuesit e Shkollës Klasike.
Shkolla Klasike, siç është e njohur mirë, ka lindur me aplikimin e parimeve të Revolucionit Borgjez Francez, në fushën e legjislacionit penal, kurse shpjegimet e veta i bazon ekskluzivisht në interpretimet dogmatike të veprës penale: ndëshkim dhe ligjit Pra, në fenomenet ligjore. Një qasje e tillë nuk dha rezultate të rëndësishme, sidomos gjatë shekullit të XIX, prandaj shoqëria e atëhershme e përfshirë nga vala e furishme e Revolucionit Industrial dhe zhvillimit të komunikimeve, u ballafaqua me një ngritje të theksuar të kriminalitetit. Mos efikasiteti i sistemit në reagimet ndaj sjelljeve kriminale, gjithnjë e më tepër, e shtyri Shkollën Klasike që të propozojë metoda dhe qasje të reja në përgjithësi në aspektin e trajtimit të këtij fenomeni negativ shoqëror.
Zhvillimit pozitivist të kriminologjisë një shtytje të rëndësishme asokohe i dha edhe zhvillimi i gjithëmbarshëm i disiplinave të ndryshme të shkencave natyrore dhe shoqërore. Kurse në këtë drejtim, sidomos, kontributin më të madh e dha aplikimi i metodës së
hulumtimit empirik në shkencat shoqërore. Është mirë e njohur se
metodat pozitiviste aplikimin e vet të parë e gjeten në shkencat natyrore si: fizikë, kimi, biologji, duke i gjetur shumë shpejtë përkrahësit e tyre edhe në radhët e sociologëve.
Me qëllim të një vështrimi më të qartë të zhvillimit të kriminologjisë si sferë e posaçme shkencore, këtë segment do ta trajtojmë me rastin e shpjegimit të karakteristikave të zhvillimit në të ashtuquajturën
periudhë parashkencore; periudhë shkencore apo periudhë të kriminologjisë pozitiviste.
3.1. Periudha parashkencore.
Kriminologët tradicionalisht pajtohen se fusha e tyre si shkencë ka lindur në shekullin e XVIII, kur Cessare Beccaria, themeloi shkollën të cilën ne e njohim si Shkollë Klasike e kriminologjisë. Mirëpo, nëse shikojmë se çfarë kanë thënë disa mendimtarë shumë më herët për krimin, atëherë duhet edhe ta rishqyrtojmë këtë qëndrim. T’i kthehemi p.sh. për një çast tezës: ”Fëmijët e dëshirojnë bollëkun. Ata kanë
qëndrim të keq, i shpërfillin të vjetrit. Ata u kundërvihen prindërve të tyre duke llomotitur para se të socializohen... dhe i tiranizojnë mësuesit e tyre...”, e cila mund të pasqyrojë përshkrimin e parë
modern të delikuencës së të miturve të cilin e ka vënë në pah Sokrati para afër 2300. vjetësh, 470-399. p.e.s, (Adler et al. 1991. fq. 57). Ndonëse shpesh pranohet se kriminologjia bashkëkohore është zhvilluar kryesisht pas themelimit të Shkollës Klasike, ekziston një varg dokumentesh për kriminalitetin, (shkaqet, format, trajtimi i tij, etj.) nga periudhat e mëhershme të cilat në mënyrë të konsiderueshme i kanë kontribuar zhvillimit të gjithëmbarshëm të kësaj shkence. Nëse shikojmë në retrospektivë të historisë do të vërejmë se filozofët dhe mendimtarët si Sokrati, Platoni dhe Aristoteli kanë dhënë mendime të rëndësishme lidhur me këtë fenomen, madje disa ide që ata qysh atëherë i kanë plasuar, e kanë gjetur vendin e tyre në shkencën tonë edhe në ditët e sotme. Sidomos janë të rëndësishme ato ide të cilat kanë të bëjnë me shkaqet e lindjes së krimit, për të cilat lirisht mund të themi se si të tilla janë ndërtuar dhe plotësuar ndër shekuj deri në ditët e sotme. Për këtë arsye këtu edhe ne do të fokusohemi në shkrimet e kësaj fushe nga kohërat e mëhershme të civilizimit të cilat përmenden më së shpeshti, duke i trajtuar ato më hollësisht në kapitullin: “Periudha e mendimit të përgjithshëm filozofik dhe humanist mbi kriminalitetin”.
3.1.1. Periudha e mendimit të përgjithshëm filozofik-humanist mbi kriminalitetin
Hamurabi ka qenë një sundimtar i cili ka vdekur në vitin 1750. p.e.s.4 Ky sundimtar biblik është i njohur si autor i Kodit i cili ishte shkruar në shtylla të larta 2,25 metra. Ky Kod përmbante 282 nene, kurse si
4 Mbreti i Babilonisë i cili ika shkruar ligjet e shteteve të vjetra Sumerit dhe
qëllim themelor në të theksohej mbrojtja e sistemit shoqëror përmes pengimit të dhunës së më të fuqishmëve mbi ata më të dobëtit (me çka është theksuar parimi i së drejtës). Për kriminelët kanë qenë të parapara dënime të ashpra, siç ishe dënimi me vdekje, prerja e ekstremiteteve, djegia me hekur të skuqur, dëbimi, kurse ky kod ka dhënë edhe shpjegimet lidhur me shkaqet e krimit, gjegjësisht lidhur me dhunën e keqe të kryerësve e cila është e domosdoshme të ndëshkohet për tu shmangur hakmarrja, gjegjësisht për t’iu siguruar satisfaksioni viktimës. Kësaj kategorie të fundit, gjegjësisht viktimave gjithashtu u është kushtuar një vëmendje e rëndësishme dhe është e njohur se ky Kod, i është kushtuar viktima, sepse dispozitat e tij kanë obliguar edhe kompensimin e dëmit të shkaktuar me vepër penale.
Platoni,5 (428-347 p.e.s) pohonte se kriminaliteti është shprehje e
përbuzjes e cila rezulton nga natyra njerëzore, kurse për dënimin pohonte se ai e ka preventivën si funksion themelor. Ky, në masën më të madhe, njihet si themeltar i individualizmit për shkak të tezës së tij të njohur sipas së cilës ”krimi është pasojë e faktorëve të brendshëm, për çka dënimin duhet përshtatur gjendjes psikike të kryerësit konkret të tij”.
Aristoteli6 (384-322 p.e.s) i ka klasifikuar ligjet në ligje natyrale dhe
artificiale. Sipas tij ligjet natyrale duhet t'i mbrojnë vlerat universale, të pranuara. Ndërsa me ligje artificiale duhet të krijohet barazia dhe
drejtësia. Sipas tezës së tij “njeriu nuk do të bëhej kriminel sikur ta
kuptonte se nga vepra penale ka më tepër dëm sesa dobi“. Ky merret si themeltar i utilitarizmit në fushën e luftimit të krimit, sepse si shkaktar themelor të krimit e thekson çoroditjen morale të individit në kushte të caktuara të jetës shoqërore.
Ciceroni7 (106-43 p.e.s.), si një nga shkaqet kryesore të krimit e
konsideronte mosndëshkimin e tij. Prandaj, ai insistonte në dënim të pashmangshëm, duke potencuar nivelin e lartë të përgjegjësisë së të gjitha strukturave të bashkësisë, të ngarkuara për zbatim të ligjit.
Seneka8 (viti 4 p.e.s- 65 pas. e. s). Është e njohur thënia e tij:
5 Filozof i vjetër i Shtetit të Athinës, nxënës i Sokratit dhe mësues i Aristotelit. 6 Një nga filozofët më të mëdhenj të Athinës së lashtë, nxënës i Platonit, kurse
mësues i prijësit ushtarak, të famshmit Aleksandër i madh (Alexander the Great).
7 Marcus Tullius Cicero, senator i njohur i shtetit të Romës së Vjetër. 8 Lucius Annaeus Seneca, senator dhe filozof i njohur romak.
„Meqenëse krimi është shprehje e gabimit të individit, si qëllim kryesor i dënimit duhet të jetë përmirësimi“. Për këtë arsye, ky mund të konsiderohet si njëri nga pionierët e mendimit resocializues si qëllim kyç i aplikimit të sanksionit penal.
Periudha e mesjetës9 shënon një pikëpamje pothuaj krejtësisht të
ndryshme ndaj studimit dhe interpretimit të shoqërisë dhe dukurive që e rrethojnë njeriun në raport me mendimet e njohura dhe të shkruara të periudhave të mëhershme. Në atë periudhë rolin dominues edhe në këtë segment të jetës njerëzore e kishin institucionet religjioze. Në pikëpamje të studimit të kriminalitetit dhe krimit si dhe të trajtimit të gjithëmbarshëm të krimit dhe hulumtimit të tij, gjykimit dhe ndëshkimit të tij, në literaturën kriminalistike mund të hasen një varg karakteristikash të kësaj periudhe. Më të rëndësishmet nga këto janë: të gjitha idetë për kriminalitetin e periudhës së mëhershme plotësisht u flakën dhe u harruan; nuk ekzistojnë ligje të shkruara nga ajo periudhë; në atë periudhë mbrohej interesi i shtetit dhe sundimtarit, religjioni, morali, personaliteti dhe prona; dominonte juridiksioni i kishës, zbatimi i të drejtës kanonike; hipertrofia e inkriminimit religjioz; pabarazia para gjykatës; inkuizicioni; zbatimi i dënimeve të mizore. Ky segment në zhvillimin e studimit njerëzor të krimit dhe reagimi lidhur me këtë është i rëndësishëm në masën më të madhe sepse asokohe pikërisht Shkolla Klasike paraqitet si reaguese e fuqishme ndaj këtij sistemi. Në literaturën kriminologjike shënohen disa teza nga jeta e dy autoriteteve teologjike të asaj periudhe: Shën Augustinit dhe Toma Akuinit.
Shën Augustini10, (354-430). Është e njohur vepra e tij “Mbi Shtetin e
Zotit” (Drejtësia Hyjnore). Ai konsideron dhe angazhohet për dënimin dhe shpërblimin si qëllime të ndëshkimit për krimin e kryer. I kundërvihet dënimit me vdekje duke pohuar se kryesi me anë të këtij dënimi lirohet nga vuajtja të cilën ai me krim e ka “merituar”.
Shën Toma Akuini (Thomas Acuinas)11 (1225-1274). Është e njohur
vepra e tij me titull “Summa Theologica”. Ky ndër të tjera, është
9 Zakonisht përfshinë periudhën kohore prej shek.V p.e.s., e shënuar me rënien e
Perandorisë Romake të Perëndimit, e deri në fund të shek. XVIII, gjegjësisht revolucioneve borgjeze në Evropë.
10 Saint Augustine , njëri ndër shenjtërit më të famshëm të kohës së vjetër i kishës
katolike..
angazhohet për një të drejtë ndëshkimore relative, pra për ndëshkimin e veprave të cilat rrezikojnë shoqërinë njerëzore dhe të cilat për këtë fakt janë të drejtuara kundër vullnetit të zotit.
Periudha e gjatë e inercionit dhe e asfiksisë intelektuale e shekujve të mesjetës e cila edhe mendimin kriminologjik e mbylli në suazat e ngushta të rezonimit mistik dhe tradicional, nxiti vërshimin e vërtetë të filozofisë dhe shpërthimin e aktivitetit të filozofëve dhe shkencëtarëve që në fillim të shekullit të XVI. Prandaj, shumë ide përparimtare mbi humanizimin e legjislacionit penal u manifestuan qysh në kohën e sistemit shoqëror feudal për të vazhduar në kontinuitet me punimet e filozofëve progresiv të mëvonshëm dhe të juristëve, empiristëve, racionalistëve e shumë mendimtarëve tjerë shoqëror, të ndryshëm, të shekullit XVII-XVIII, (Mllagjenoviq, 1982, fq. 49).
Kështu, Karzovi, në Gjermani propozoi aplikimin e metodave empirike në të drejtën penale, kurse në anën tjetër, Ejro, në Francë, thekson idetë përparimtare për të drejtën procedurale më efikase, ndërkaq Mateus, në Holandë, angazhohet për aplikimin e metodave sintetike ligjore në të drejtën penale. Në këtë periudhë drejtohen edhe kritikat e para në llogari të ”glosatorit”12 në Itali. Madje nga inspirimi me idetë e reja përparimtare, në Rusi më 1648. nxirret përmbledhja e re e ligjore e quajtur ”Depozitimi”.
Për themelimin dhe të bazuarit e shkollës klasike dhe për nismën e gjithëmbarshme të ndryshimeve që u kurorëzuan në fillim të shekullit XVIII dhe në fund të shekullit XIX me revolucionet borgjeze në Evropë meritat më të mëdha u përkasin punimeve dhe studimeve të plejadës së filozofëve dhe mendimtarëve të asaj kohe. Në vazhdim të tekstit do të vejmë në pah personalitetet e shquara të cilat kanë lënë gjurmët më të thella në zhvillimin jo vetëm të kriminologjisë, por edhe të shkencave shoqërore dhe penale-juridike në përgjithësi.
Tomas Mori (1478-1535). Është autor i “Utopisë” së njohur.
Konsiderohet si njëri ndër themeluesit e etiologjisë kriminale, sepse ai duke studiuar rrethanat ekonomike në Angli, u përpoq t’i konstatojë shkaqet e veprave penale kundër pasurisë. Gjithashtu i prirë nga humanizmi ky propozoi shndërrimin e dënimit me vdekje, në dënim me punë të detyrueshme. Pra, kërkonte që dënimi t’i kontribuonte
qëllimit të përmirësimit të kryerësit të veprës, me çka zë fill ideja e dënimit «privim nga liria». (Ignjatoviq 2005. fq. 149).
Ky është përfaqësues i madh i tezës se ”shkaqet e kriminalitetit gjenden në shoqëri”, prandaj angazhohet për zbutjen e sistemit të ndëshkimit.
Frensis Bekoni (Francis Bacon) (1478 – 1535). Ky propozon
reformën e sistemit, deri te e cila do të arrihej me studimin e sistemit shtetëror, me ç’rast qëllimi kryesor do të ishte vendosja e një drejtësie të tillë prej së cilës shoqëria do të kishte dobi.
Hugo Grotius (1583-1645). Ky është personalitet shumë i
rëndësishëm në zhvillimin e mendimit kriminologjik, kurse me teoritë u angazhua për vendosjen e masës së arsyeshme të sanksionimit duke propozuar që dënimi të formohet ashtu që të ndikojë në përmirësimin e fajtorit. Është përfaqësues i teorisë së të drejtës natyrore, sipas së cilës prioritet shoqëror do të ishte mbrojtja penalo-juridike e të drejtave të mirënjohura, në mesin e të cilave nuk llogaritet e drejta e besimit (ana teologjike), me çka ai kritikoi rolin dhe “rëndësinë” e institucioneve religjioze dhe atë jo vetëm në sistemin penalo-juridik, por edhe në sistemin shtetëror në përgjithësi.
Thomas Hobbes (1588-1679). Është materialist i njohur anglez dhe
filozof politik. Ky është angazhuar për një sistem kundër torturës, kundër zbatimit të dënimit masiv me vdekje dhe kritikonte disproporcionin midis peshës së dënimit dhe peshës së veprës penale. Angazhohej për ligje të ashpra, të cilat do ta mbanin rendin në shoqëri dhe do të hartoheshin nga individët “egoist”.
Xhon Lloku (John Locke, 1632-1704). Është filozof dhe empirist
anglez i cili konsideronte se dija themelore buron nga përvoja duke theksuar se vetëm ligji mund të jetë bazë për ndëshkim. Ai pohonte se të gjithë qytetarët janë të barabartë para ligjit dhe se duhet të ekzistojë proporcionaliteti midis peshës së veprës penale dhe llojit apo masës së dënimit.
Karl Monteskie (Charle Montesquieu, 1689-1755). Është filozof
politik francez dhe protagonist i idesë së ndarjes së pushtetit ekzekutiv nga gjyqësori dhe legjislativi. Është i njohur me veprën e tij “Fryma e Ligjit”, në të cilën kritikon arbitraritetin gjyqësor të ligjvënësit.
Gjithashtu ky ishte angazhuar për humanizimin e procedurës penale dhe ishte kundër dënimit mizor, kundër formalizmit dhe abstraksionit të ligjit penal. Ky kërkonte që “ligji penal duhet të jetë në frymën e
specifikave historike, shoqërore, dhe specifikave tjera të vendit”.
Francois Voltaire (1694 - 1788). Ishte shkrimtar francez që iu
kundërvu legjislacionit absolutist penal feudal, mostolerancës dhe skëterrës religjioze. Krahas kësaj ky u angazhua fuqishëm për individualizimin e ndëshkimit dhe për përshtatjen e tij prirjeve të fajtorit të cilat ai i ka manifestuar me rastin e kryerjes së veprës kriminale.
Zhan Zhak Russo (Jean-Jacques Rousseau, 1712 - 1778). Është
filozof dhe shkrimtar francez, idetë e të cilit e inspiruan Revolucionin Borgjez Francez. Është autor i veprës së njohur ”Mbi Kontratën Shoqërore”.
Idetë e veta mbi kontratën shoqërore, (të qytetarëve dhe shtetit), i shfaq përmes tezës:
- çdo njeri ka të drejtë të mbrohet nga çdo sulm;
- individi heq dorë nga e drejta e mbrojtjes në dobi të bashkësisë; - shoqëria/shteti e ka të drejtën e represionit (merr përgjegjësinë për
të), duke aplikuar dënimet ndaj kryesve të veprave penale.
Immanuel Kant (1727-1804) dhe Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 - 1831). Këta dy filozof gjerman janë përfaqësues të rrymës
reaksionare të cilët theksojnë se dënimi duhet ta ketë funksionin e dhunës dhe se ky duhet të jetë qëllim i tij; se me ndëshkim vendoset sistemi i çrregulluar moral (p.sh. për veprat penale të vrasjes propozojnë dënimin me vdekje; për dhunim propozojnë kastrimin, etj.)
Cesare Beccaria (1738 - 1794). Ky iluminist italian në veprën e tij të
njohur “Dei Delitti e Delle Pene“, kritikon ashpër arbitraritetin e gjyqtarëve të atëhershëm dhe angazhohet për afirmimin e të drejtave individuale të njeriut në sferën e legjislacionit penal, duke kritikuar njëherazi edhe aplikimin masiv të dënimit me vdekje dhe dënimit të fëmijëve dhe të sëmurëve psikik.
Esej, para së gjithash i është përkushtuar zgjidhjes së çështjeve
politike dhe kriminale.
Beccaria krahas kërkesës për respektimin e ligjshmërisë (“çdo
qytetarë duhet të njoftohet për fajësinë dhe pafajësinë e vet”, paraqitet kundër të drejtës së gjykatës për ta interpretuar kuptimin e dispozitës dhe shfrytëzimin e analogjisë). Ky ka shqyrtuar dhe legjitimitetin e normave të së drejtës penale me ç’rast thotë: “As ai i cili është kompetent për nxjerrjen e tyre në këtë aspekt nuk duhet të jetë plotësisht i lirë. Vullneti i tij duhet të jetë i kufizuar me arsyeshmërinë etike të normave”. Ligjet duhet të bazohen në moral, gjegjësisht në përshtatjen e natyrës biologjike të njeriut dhe instinktit të tij për të qenë i lirë me kërkesat e jetës shoqërore. (Ignjatoviq, 2005. fq. 150). Përveç kësaj, ky ka theksuar se dënimet duhet të jenë të dobishme dhe t’i plotësojnë kushtet si vijon: domosdoshmëria; proporcionaliteti; zbatimi pa përjashtim; urgjenca; shqiptimi publik; karakteri personal. Ky është marrë edhe me shkaqet e krimit, preventivën e dënimit, llojet e dënimeve ligjore-krimianle dhe me tipologjinë e krimit.
Anselm Foeurbach (1775-1833). Është i njohur si themelues i Teorisë
mbi qëllimin e dënimit/ preventiva e përgjithshme me detyrim psikik. Është autor edhe i parimit themelor penal-juridik ”Nullum Crimen
Nulla Poena Sine Lege” i cili ka lindur si sintezë e punimeve të
pararendësve të tij: (Platon, Aristotel, Grotius, Beccaria) pra, si sintezë e idesë mbi theksin e rëndësisë së detyrimit psikik si element themelor i
ndëshkimit.
3.1.2. Shkolla Klasike
Të menduarit sistematik mbi krimin dhe mënyrat e luftimit të tij fillon me Shkollën Klasike. Ajo paraqet formën e parë adekuate apo sistemin e të menduarit kriminologjik për, mu sikurse hebraishtja, greqishtja dhe latinishtja që shënojnë gjuhët klasike, sepse me to edhe fillon të shprehurit e të gjitha kategorive të mendimeve abstrakte. Nga aspekti i klasifikimit të orientimeve teorike në shkencat penale, kjo Shkollë, më parë do të ishte penale-juridike se sa shkollë kriminologjike. Mirëpo, edhe përkundër asaj që nuk merret në mënyrë eksplicite me shkaqet dhe format e paraqitura të sjelljes kriminale, në kriminologji duhet të flitet për Shkollën Klasike sepse ajo ka krijuar supozimet për zhvillimin e kësaj shkence (Ignjatoviq,2005,fq..149-150).
Nga fundi i shekullit XVIII deri në gjysmën e shek. XIX, shkenca e të drejtës penale zhvillohet në një sistem krejtësisht logjik dhe të rrumbullakuar, të njohur me emrin Shkolla Klasike e të drejtës penale. Sipas saj, të drejtat e njeriut dhe të qytetarit janë në plan të parë të të gjitha preokupimeve të shkencës penale-juridike. Me fjalë tjera, Shkolla Klasike e të Drejtës Penale ka lindur në procesin e luftës për mbrojtje të ligjshmërisë dhe personalitetit, gjë që në të vërtetë, kjo e përfaqësonte përmbajtjen e Programit Politik të Revolucionit Borgjez Francez (Mllagjenoviq, 1982, fq. 53).
Me Revolucionin Borgjez francez u proklamuan tri parime kyçe në organizimin e bashkësisë shtetërore, të cilat ishin:
a) ligjshmëria; b) liria;
c) barazia.
E inspiruar nga ky parim, më 26.08.1789, u lind edhe e ashtuquajtura
“Deklaratë mbi të Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit”, përmbajtja
themelore e së cilës ishte:
- përgjegjësia nuk mund të shtrihet në bindjet e individit;
- me ligj rregullohen vetëm sanksionet e nevojshme dhe të domosdoshme;
- ndëshkimi po, por vetëm sipas ligjit;
- dënimi të jetë proporcional me peshën e veprës;
- të gjithë qytetarët janë të barabartë në aspektin e ndëshkimit dhe të mbrojtjes;
- individualizimi i dënimit; - dënimi me vdekje pa torturë.
Shkolla klasike në pjesën më të madhe të saj ishte reaksion ndaj të “drejtës penale feudale”, ndërsa ishte e orientuar sidomos në ndryshimet e disa negacioneve të kësaj periudhe siç ishin:
- mosekzistimi i ligjit të shkruar penal; - arbitrariteti i pakufizuar i gjykatës; - pabarazia para gjykatës;
- numri i madh i inkriminimeve religjioze;
- ngushtimi i kornizës ligjore të aplikimit të dënimit me vdekje; - ndarja e kishës nga shteti;
- aplikimi i dënimeve mizore.
Tezat kyçe të Shkollës Klasike ishin:
•
• të gjithë njerëzit,(prandaj edhe kriminelët), zgjedhin lirisht
rrugën e vet midis konformizmit dhe kriminalitetit, varësisht nga ajo se cila rrugë besojnë ata do t'iu sjell më tepër fitim;
•
• Kryesit e veprave penale nuk janë viktima të rrethit të tyre;
•
• Kryesit e veprave penale nuk janë të pafuqishëm dhe në ta nuk
ndikojnë fuqitë mbinatyrore;
•
• Çdo vepër penale është pasojë e vullnetit të lirë sepse është kryer me vetëdije, kurse motivi ka qenë i kushtëzuar, para së gjithash, me parimin e dhembjes dhe kënaqësisë.
Sistemi i ri juridiko-penal i instaluar me Shkollën Klasike ka pasur ligjet e ndara në dy pjesë:
1) Pjesa e dënimeve (e përgjithshme); dhe
2) Pjesa e veprave penale dhe dënimeve (e posaçme).
Një sistemim i ngjashëm njihet edhe te ligjet bashkëkohore penale. Legjislacioni i ri penal gjithashtu karakterizohet me norma të cilat udhëzojnë në ndëshkim human; parashihet regjimi i ri ndëshkues për të mitur, pastaj parashihen dispozitat mbi përgjegjësinë penale të bashkëpjesëmarrësve.
Në ligje penale është themeluar instituti i përgjegjësisë penale, kurse veprat me paramendim dhe me pahir janë futur në pjesë të posaçme të ligjit penal. Vepra penale dhe dënimi, konsiderohen ekskluzivisht si fenomene juridike, kurse gjykata është ekskluzivisht e kufizuar, pra që të shqiptojë dënimin rreptësisht sipas ligjit.
Në frymën e humanizimit të gjithëmbarshëm të marrëdhënieve midis njerëzve, në shtetet e reja borgjeze, Shkolla Klasike përpiqej që, me intervenime konkrete në legjislacionin penal, ta humanizojë politikën ndëshkimore. Kështu ajo e futi sistemin e dënimeve fikse, i cili parashihte dënime të njëjta për kryesit e veprave të njëjte penale, me të cilat përcaktohej përgjegjësia e njëjtë penale përmes aplikimit të postulatit indeterminues mbi vullnetin e lirë të barabartë me rastin e kryerjes së veprës penale. Krahas kësaj, hiqet (abrogohet) dënimi trupor (torturimi), kurse korniza ligjore për zbatimin e dënimit me
vdekje ngushtohet në mënyrë drastike. Zbatimi i dënimit me vdekje reduktohet vetëm në disa forma, kurse paralelisht, për herë të parë futet dënimi «heqje lirie». Para përcaktimit të dënimit, gjykata obligohet që dënimin ta shqiptojë në përputhje me natyrën e veprës së kryer penale, kurse barazia me rastin e shqiptimit të dënimit paraqitet si imperativ themelor, jo vetëm i gjykatës, por edhe i politikës së tërësishme të luftimit të kriminalitetit. Dënimet janë të parapara vetëm me ligj, kurse parashihen edhe dispozitat të cilat obligojnë për shqiptimin publik të dënimit, edhe në vendin e kryerjes së veprës penale.
Politika ndëshkimore e Shkollës Klasike definohet me postulatin:”dënimi shqiptohet për shkak të gabimit e jo me qëllim që të mos gabohet”, gjegjësisht qëllimi i dënimit është i dyfishtë dhe ka të bëjë me:
a) hakmarrja - nga aspekti i atij që ndëshkon; b) vuajtja e dënimit- nga aspekti i atij që dënohet.
Në analizat e mëvonshme janë konstatuar edhe shumë lëshime dhe zemërime ndaj studimeve dhe praktikave të instituteve ligjore të Shkollës Klasike, kurse ndër to më të rëndësishmet ishin: paraqitja e veprave penale dhe dënimeve ekskluzivisht si fenomene juridike; fajtori ekzistonte jashtë realitetit në supozimet metafizike mbi veprat penale dhe ndëshkimet- harrohet personaliteti i fajtorit; përmes studimit mbi”vullnetin e lirë” plotësisht harrohen shkaqet që e shkaktojnë kriminalitetin; represioni ndëshkues është bazë në luftën kriminalo-politike për pengimin e kriminalitetit; karakteri shoqëror i kriminalitetit ka munguar plotësisht; nuk ekzistojnë parakushtet për hulumtimin shkencor të kriminalitetit.
Është me rëndësi që këtu të theksohet roli dhe përmbajtjet themelore të drejtimit i cili paraqitet si përpjekje për tejkalimin e mangësive të Shkollës Klasike. Fjala është për të ashtuquajturën Shkollë Neoklasike, e cila u lind nën presionin e shoqërisë për shkak të mosefektivitetit të Shkollës Klasike në luftimin e kriminalitetit, nga njëra anë, dhe rezultateve gjithnjë më të rëndësishme të hulumtimeve shkencore nga fushat tjera të cilat tregonin se kriminaliteti si dukuri masive, gjegjësisht sjellja kriminale si fenomen individual nuk mund të shpjegoheshin me studime identerministe për vullnetin e lirë absolut si forcë lëvizëse themelore e aktiviteteve njerëzore, në anën tjetër. Në
vazhdim të tekstit, do tu kushtojmë vëmendje të posaçme në kapitullin në vijim këtyre studimeve empirike të kriminalitetit dhe sjelljes kriminale.
Shkolla Klasike gradualisht largohet nga zgjidhjet dogmatike dhe metafizike të shkollës klasike, por edhe matej e ruan indeterminizmin. Duke ju falënderuar kësaj shkallëzohet edhe përgjegjësia penale: përgjegjësia; përgjegjësia e zvogëluar, dhe përgjegjësia e plotë. Në të drejtën penale për herë të parë përmendet instituti: tentim, bashkëpjesëmarrje, rrethanë, kurse karakteristikë negative është këtu se ky sistem i të peshuarit të vullnetit të lirë karakterizohet si abstrakt dhe joreal.
3.2. Periudha pozitiviste e kriminologjisë
Zhvillimi i kriminologjisë në dritën e studimit pozitivist të njeriut, sjelljes së tij dhe rrethit të tij, gjegjësisht lidhjeve shkak-pasojë, të cilat krijohen midis tyre e hap pjesën më të rëndësishme të zhvillimit të kësaj shkence në periudhën më të re kohore. Hulumtimet e kriminalitetit dhe sjelljes kriminale në metoda empirike i kontribuojnë krijimit të shumë drejtimeve, orientimeve dhe shkollave në etiologjinë e kriminalitetit.
Shkolla pozitiviste e kriminologjisë supozon se sjellja njerëzore është e kushtëzuar (determinuar nga forcat të cilat janë jashtë kontrollit të individit ( individual), me ç’rast ekziston mundësia e përcaktimit të këtyre faktorëve. Përkundër studimit të kriminologjisë klasike e cila paraqitet pa hulumtime shkencore duke thënë se njerëzit me vetëdije e zgjedhin kryerjen e krimit, përfaqësuesit e kriminologjisë pozitiviste konsiderojnë se sjellja kriminale është rezultat i ndikimit të faktorëve biologjik, psikologjik, sociologjik. (Adler et al. 1991. fq 58).
Paraqitjes dhe zhvillimit të drejtimit pozitivist në kriminologji i kanë kontribuar kushtet dhe rrethanat e ndryshme, mirëpo dy rrethana, gjithsesi i kanë kontribuar këtij trendi në mënyrë të posaçme. Rezultatet e studimeve të hershme empirike tregojnë për sjelljen e determinuar njerëzore-faktorët e ndryshëm ekzogjen dhe endogjen, në njërën anë, si dhe atë se problemi i kriminalitetit është problem gjithnjë e më i rëndësishëm, gjë që tregon për mosefikasitetin e politikës aktuale të luftimit të kriminalitetit të Shkollës dominante Klasike. Ky kapitull do të shpjegohet edhe përmes analizës së
kushteve themelore historike të zhvillimit të drejtimit pozitivist në kriminologji, si dhe fokusimit në përmbajtjen dhe rëndësinë të cilën e kanë lënë studimet e hershme empirike të kriminalitetit dhe sjelljes kriminale dhe do të paraqiten thekse esenciale të punës studimore të përfaqësuesve të shquar, themelues të pozitivizmit në kriminologji. Që në fillim të këtij kapitulli e konsiderojmë të rëndësishëm t’i cekim pikat më të rëndësishme të kontributit të pozitivizmit në kriminologji, siç janë: reaksioni në shkollën klasike, teoritë e reja mbi shkaqet e sjelljes kriminale, aplikimi i metodës pozitiviste në hulumtimin e kriminalitetit, orientimi kah kryesi i veprës penale dhe koncepti i ri i politikës ndëshkimore.
3.2.1 Rrethanat historike të zhvillimit pozitivizmit në kriminologji
Kushtet e zhvillimit të shkollave kriminologjike në frymën e pozitivizmit mund të kërkohen në aspekte shumë të ndryshme, para së gjithash në ato historike, shoqërore, juridike e gjithsesi edhe shkencore. Të gjitha këto janë të drejtuara në qëllimin që asokohe parashtrohej para kriminologëve dhe ka të bëjnë me ndriçimin e problemit të kriminalitetit në përgjithësi, zbulimin e shkaqeve të sjelljes kriminale dhe gjetjen e mjeteve më adekuate për parandalimin e kriminalitetit.
Sipas Mllagjenoviqit (1982), rrethanat e zhvillimit pozitivist në kriminologji në masën më të madhe mund të gjenden në kërkimin e rrugëve të reja për shërim nga sistemi brutal juridik i mesjetës, pastaj në rritjen e kriminalitetit i cili kërkon reformën e legjislacionit penal. Krahas këtyre të cekurave duhet theksuar edhe rëndësinë e paraqitjes së parakushteve shkencore për hulumtimin e kriminalitetit në bazë të studimeve të para statistikore, sociologjike, antropologjike, biologjike dhe psikologjike, si dhe futjes së metodës pozitiviste në shkencat shoqërore. “Shkaqet e kriminalitetit janë të thella dhe komplekse, sepse legjislacioni penal, i drejtuar në eliminimin e pasojave por jo edhe të shkaqeve, nuk ka mundur të ketë sukses në zvogëlimin e intensitetit të kriminalitetit”.
Rritja e kriminalitetit shpjegohet me ndikimin e shumë faktorëve. Ndër këta faktorë, theksohet rëndësia e faktorit shoqëror (shtimi i popullsisë, zhvillimi i qyteteve, migracioni, zbulimet e mëdha shkencore dhe teknologjike, shtimi i lidhjeve të komunikacionit);
