ΕΠΙΣΤΗΜΗ
ΤΕΧΝΙΚΗ
ΚΑΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Τίτλος του πρωτότυπου: Science, technique et capital © Copyright: Editions du Seuil, 1976
© Copyright για την ελληνική: Εκδόσεις Α/συνέχεια, 1985 Μετάφραση: Ειρήνη Μιγάδη Φωτοστοιχειοθεσία: “ΑΧΤΙΔΑ” επε, Ανδρέα Μεταξά 7, Εξάρχεια, Τηλ. 3637125 Αναπαραγωγή φιλμς: Δημήτρης Κοδιανάκης. Εκδόσεις Α/συνέχεια, Τζαβέλλα 7, ΑΘΗΝΑ, Τηλ. 8656897
ΜΠΕΝΖΑΜΕΝ ΚΟΡΙΑ
ΕΠΙΣΤΗΜΗ
ΤΕΧΝΙΚΗ
ΚΑΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Μ ε το βιβλίο αυτό ξεκινάμε την έκδοση μιας σειράς έργων και μελετώ ν που αφορούν το σύγχρονο κόσμο και τις νέες τεχνολογίες. Ζ ούμε σε μια εποχή · επιστημονικής και τεχνικής επανάστα ση ς» όπω ς ισχυρίζονται πολλά αποκαλούμενα μαρξιστικά, όσο και συγκεκριμένα τεχνοκρατικά ρεύματα; Ποιος — πού και πώ ς — παράγει τις καινούργιες τεχνικές; Π ώ ς ενσωματώνονται αυτές στην καπιτα λιστική παραγω γή; Ποιες τροποποιήσεις επιφέρουν στους όρους εργασίας; Π οιες είναι οι πολιτικές σκοπιμότητες αυτών των αναλύσεων; Τι έχει να μα ς διδάξει, μ ’ α υτή την έννοια, η κινέζικη πείρα; Ν α μερικά από τα ερω τήματα που προσπαθεί να απαντήσει αυτή η κριτική μελέτη. Σ τη χώ ρα μα ς άκριτα και καθυστερημένα, προβάλονται αυτά τα τεχνοκρατικά και αποκαλούμενα μαρξιστικά ρεύματα και όλόι συναγωνίζονται σε υπερθεματισμούς ότι το μέλλον της Ε λλάδας εξαρτιέται από την απάντηση που θα δώσουμε στη μ εγά λη πρόκλη ση της <rτεχνολογικής επανάστασης»... Α π ’ αυτή την άποψη το βιβλίο αυτό είναι χρήσιμο για την τοπο θέτηση του αληθινού προβλήματος. Κρίναμε ενδιαφέρον και ζητήσαμε από τον συγγραφέα έναν πρόλογο για την ελληνική έκδοση. Τον παραθέτουμε στη συνέχεια. Σύντομα θα κυκλοφορήσουν στην ίδια σειρά τα βιβλία: «Πλη- ροφορικοποίηση και απασχόληση» του Ολιβιέ Παστρέ, r Η γρα- φειακή» του Ε ρίκ Βερντιέ, *0ι τράπεζες» του Κ λω ντ Σιμόν. Θέλουμε για άλλη μια φορά να ευχαριστήσουμε όλους όσους μας βοήθησαν και μ α ς βοηθούν στην προσπάθειά μας. εκδόσεις Α/συνέχεια
Πρόλογος για την ελληνική έκδοση
Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, ΠΑΝΤΑ...
Το κείμενο που θα γνωρίσει ο Έλληνας αναγνώστης είναι από κάθε άποψη ταυτόσημο με εκείνο της πρώτης γαλλικής έκδοσης. Όμως δεν πρέπει να οδηγηθούμε απ’ αυτό στο συμπέρασμα πως, ύστερα από οχτώ χρόνια που έχουν περάσει από την πρώτη έκδοση — και που για μένα ήταν χρόνια εντατικής μελέτης και έρευνας — δεν έχω να προσθέσω τί ποτα ή να διορθώσω. Λ ι>, παρά τον πειρασμό να ξανακοιτάξω αυτό ή το άλλο σημείο του βιβλίου, θεώρησα πως θα ήταν προτιμότερο να διατηρη θεί το κείμενο όπως είναι · αυτό έγινε με τη σκέψη πως τα επιχειρήματα που ήταν ικανά να ενδιαφέρουν τον τοτινό αναγνώστη, θα έπρεπε (ακόμα και στις υπερβολές τους, αν συμβαίνει κάτι τέτοιο) να επισύρουν την προ σοχή και του σημερινού αναγνώστη. Και τούτο τουλάχιστον σε δύο βασι κά σημεία. 1) Η αδιάκοπη ανανεωνόμενη επικαιρότητα της «επιστημονικοτεχνικής επανάστασης» Αναμφισβήτητα δεν γίνεται λόγος πια για τη «χημικσποίηση» ή την «κυβερνητικοποίηση» της παραγωγής και της ζωής. Την προσοχή τώρα συγκροτούν οι τελευταίες εξελίξεις της μικροηλεκτρονικής, εκείνες που είναι υπό εκκόλαψη στην τηλεματική, ή ακόμα οι εξελίξεις που προσδο- κούνται από την βιοτεχνολογία. Αλλά πάντα γίνεται λόγος για την επι- στημονικοτεχνική επανάσταση. Αυτό που το βιβλίο περιέχει με μια κριτι κή αυτής της έννοιας, τα ανοίγματα προς την κατεύθυνση μιας υλιστικής ανάλυσης των όρων παραγωγής και κυκλοφορίας της επιστήμης και της τεχνικής — όσο παλιά κι αν είναι τα κείμενα και ορισμένες από τις παρα πομπές που χρησιμοποιεί — όλα αυτά εξακολουθούν να έχουν σημασία για όποιον πασχίζει να προσανατολιστεί στην οικονομική ανάλυση της τεχνολογίας και των αποτελεσμάτων της.2) Ο ταιηλορισμός, ο φορντισμός και η μαζική παραγωγή Πέρα από την *κριτική» του διάσταση, σ ’ αυτό που περικλείνει σχετι κά με τη θετική πλευρά της ανάλυσης των μορφών και τρόπων που χαρα κτηρίζουν τον σύγχρονο καπιταλισμό, ορισμένες αναπτύξεις που περι- κλείνονται στο βιβλίο αυτό όπως: η ανάλυση του ταιηλορισμού, του φορ- ντισμού, ή η μορφοποίηση της έννοιας της μαζικής παραγωγής, είχαν μια ευτυχισμένη συνέχεια. Οικονομολόγοι και κοινωνιολόγοι της εργασίας, ορισμένοι προχωρώντας στο δικό τους δρόμο, έδωσαν σ& πρόσφατες εργασίες μεγάλη σημασία στην ανάλυση αυτών των ίδιων φαινομένων - που από τη μεριά μου τις είχα συσχετίσει με τις μεγάλες καινοτομίες των πενήντα τελευταίων χρόνων και που είχα επιχειρήσει να αναμετρήσω την επίδρασή τους στους τρόπους συσσώρευσης του κεφάλαιου.1 Το γεγονός πως αυτή η προσέγγιση επιβεβαιώθηκε, από κατοπινές έρευνες που συγκλίνουν στα σημαντικά σημεία, συνέβαλε στην απόφασή μου να δώσω χωρίς αλλαγές το αρχικό κείμενο με τις ατέλειές του αλλά και με τις ενοράσεις του. Μια τελευταία διευκρίνιση είναι αναγκαία. Αφορά το 2ο δοκίμιο που συγκροτεί το βιβλίο και που έχει σαν τίτλο: *Εργοστάσια και Εργοστα σιακά παν/μια στην Κίνα μετά την Πολιτιστική Επανάσταση». Γραμμένο ύστερα από μια έρευνα που έγινε στην Κίνα (τον Απρίλη 1975), συνίστα- ται στην παρουσίαση εκείνου που αποτελούσε τότε ένα σύνολο σημαντι κών νεωτερισμών σχετικά με την πάλη για την αλλαγή των μορφών καταμερισμού της εργασίας που κληρονομήθηκαν από τον καπιταλισμό. Σήμερα είναι φανερό πως αυτός ο τύπος πολιτικής — στην Κίνα — εγκα- ταλείφτηκε. Το κείμενο που παρατίθεται δεν αποτελεί άρα τίποτε άλλο από μια μαρτυρία ή ένα ντοκουμέντο για μια περίοδο και μια πείρα που ανήκουν στο παρελθόν. Το πρόβλημα που κυριαρχεί στο κείμενο — η αναζήτηση μορφών οργάνωσης της εργασίας και της παραγωγής που να μη στηρί ζονται στις ταιηλορικές ή φορντικές αρχές — θεωρώ πως παρόλα αυτά 1. Ανάμεσα στις πρόσφατες εργασίες, ο R . Boyer, σε μια αξιοσημείωτη σειρά άρθρων, αφιερωμένων στο ζήτημα της ρύθμισης, κάνει τη μισθωτή σχέση και τις τροποποιήσις στο προτσές εργασίας κεντρικό άξονα της δικής του έρευνας. Για τον R. Boyer, βλέπε ιδιαίτερα, *La crise aciuelle, une mise au point en form e de perspective historique» στο
•Critiques de I’economie politique» ap. 7-9, Σεπτέμβρης 1979 και *Les salaires en lon
gue periode*, στο «Economic el Stadstique», ap. 103, Σεπτέμβρης 1978. Κι εγώ στο L’ Atelier et k Chronoinetre Editions Bourgois, 1979, ζανάπιασα και ανέ πτυξα ορισμένα από τα ζητήματα αυτά.
διατηρεί απόλυτα την οξύτητα και τη σημασία του. Και ελπίζω, μόλις μπορέσω να το κάνω, να ξαναγυρίσω σε βάθος στα ζητήματα που απασχόλησαν αυτή την έρευνα. Τότε το αρχικό κείμενο θα επανατοποθε- τηθεί σε μια ευρύτερη προοπτική, και η φάση που περιγράφτηκε μετά την Πολιτιστική Επανάσταση θα αναλυθεί ξανά σε μια πιο μακρόχρονη διά σταση από εκείνη της κινέζικης πείρας. Στην περίοδο αυτή των επιταχυνόμενων μεταβολών έχουμε να κάνου με πολύ δουλειά, για να επιχειρήσουμε να συλλάβουμε τα πραγματικά αντικείμενα που διαμορφώνονται μπροστά μας. Ελπίζω μονάχα το βιβλίο αυτό να μπορέσει να βοηθήσει όποιον εννοεί να πασχίσει για κάτι τέτοιο, για να βρει το δικό του δρόμο. Παρίσι, Δεκέμβρης 1984 Β. Coriat 10
Η σημερινή στιγμή της κριτικής
της επιστημονικοτεχνικής ανάπτυξης
Και αν η αρχή ενός κριτικού ερωτηματικού σχετικά με τις μορφές και τους τρόπους ανάπτυξης των επιστημών και της τεχνικής δεν συνι- στά αυτή καθεαυτή ένα νέο γεγονός, και, αν από περίοδο σε περίοδο βλέπουμε να επανεμφανίζεται αυτό το ερωτηματικό μέσα απ’ αυτό που παρουσιάζεται σαν «κρίση» της επιστήμης και των επιστημονικών κύ κλων, όμως, η σημερινή περίοδος θεωρούμε πως παρουσιάζει τέτοια χαρακτηριστικά, που επιτρέπει και καθιστά δυνατή (αν όχι επείγουσα) μια επανεξέταση των κλασσικών θέσεων σχετικά με την κριτική της επιστημονικής και τεχνικής ανάπτυξης. Ο καθορισμός αυτού του σημείου σημαίνει επίσης την υπόδειξη, πώς και γιατί αυτή η επανεξέ ταση, που η πρόσφατη βιβλιογραφία δείχνει σε αρκετό βαθμό πως βρί σκεται σε πορεία, μπορεί να αποτελέσει και μια ανανέωση. Ανανέωση με την έννοια ότι μετατοπίζει και τη φύση των ζητημάτων και το σημείο, απ’ όπου τα θέτει. Τα πρώτα ερωτηματικά σχετικά με την επιστήμη και την τεχνική, αν δούμε από κοντά το ζήτημα, είναι σύγχρονα με την ίδια τη γέννηση των σύγχρονων επιστημών. Για παράδειγμα, ας σκεφτούμε τις σχέσεις που διατηρούσε ο Γαλιλαίος με την ιδεολογία και την Εκκλησία του καιρού του. Με την ανάπτυξη, από το ένα μέρος, των μηχανών και της μεγάλης βιομηχανίας, που ενσωματώνει μια ακατάπαυστα πιο περί πλοκη τεχνολογία, και με την ανάπτυξη, από το άλλο μέρος, ενός εθνι κού και συγκεντρωτικού κρατικού μηχανισμού, αυτό το ερωτηματικό εστιάζεται στις ιδιαίτερες συγκυρίες και διευρύνεται ακατάπαυστα. Αλλά, αν επιμείνουμε στο βασικό, εμφανίζεται καθαρά πως αυτή η επε- ρώτηση για την επιστήμη και την τεχνική είναι εντοπισμένη σε δύο κύ ριες περιοχές: • Σε ότι αφορά τις επιστήμες (ιδιαίτερα φυσικές, που αμέσως θα αντι- κατασταθούν από τη χημεία) αυτό που κυριαρχεί είναι η ανησυχία για 13τη χρησιμοποίησή τους για στρατιωτικούς και καταστρεπτικούς σκοπούς1. Παρά τα «ευεργετήματά» τους —απ’ όπου λοιπόν και η στροφή προς την ανάπτυξη της βιολογίας και της ιατρικής— επιτρέ πουν μια πλατιά ιστορική αισιοδοξία2. • Σε ότι αφορά τις τεχνικές (διατηρώντας τη διάκριση επιστήμη/τεχνι κή σαν προσωρινή διευκόλυνση), αυτό που επισημαίνεται είναι κύρια η «πραγμοποίηση» της ανθρώπινης εργασίας, όπου οδηγεί η μαζική χρησιμοποίησή της στην παραγωγή3. Αλλά κι εδώ πάλι —και η ίδια η έκφραση της τεχνικής προόδου που έχει περάσει στην τρέχουσα γλώσ σα το υποδείχνει αρκετά- κυριαρχεί η θετική πλευρά: απελευθέρωση μέσα από την τεχνική από την υποταγή στις φυσικές δυνάμεις. Αργότερα οι επιστήμες και οι τεχνικές, τη φορά αυτή συγχωνευμέ- νες, θα εγκληθούν σε μια τρίτη περιοχή, σ’ εκείνη όπου η βιομηχανική τους χρησιμοποίηση εγκαινίασε τη μη αναστρέψιμη καταστροφή των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος, διατηρώντας σ’ αυτή την έκ φραση όλη της την αοριστία. Έτσι, συνοψίζοντας, μέχρι μια πρόσφατη περίοδο το ερωτηματικό για τις επιστήμες και τις τεχνικές αφορούσε αποκλειστικά τη χρησιμοποίηση που γίνεται στα αποτελέσματά τους από την κοινωνία. Η σκέψη και η κριτική επικεντρώνονταν ολοκληρωτικά γύρω από το ζήτημα της «καλής» ή «κακής» χρησιμοποίησης της επιστήμης και της τεχνικής, με σκοπό βέβαια, να ευνοηθεί μια «καλύτερη» χρησιμοποίη ση των ανακαλύψεων. Όμω ς σήμερα η κριτική έχει περιβληθεί με νέα περιγράμματα. Εδώ και μερικά χρόνια δεν γίνεται επίκληση των κοινωνικών σχέ σεων μονάχα για να κατακριθεί ο τρόπος χρησιμοποίησης των επιστη μών και των τεχνικών, αλλά ακόμα, κι αυτό είναι που αποτελεί την 1. Ο Πιέρ Κιουρί δήλωνε ήδη το 1903 στο λόγο του κατά την παράδοση σ’ αυτόν του Βραβείου Νόμπελ: «Μπορούμε να σκεφτούμε πως σε εγκληματικά χέρια το ράδιο μπορεί να γίνει πολύ επικίνδυνο και εδώ μπορούμε να αναρωτηθούμε αν η ανθρωπότη τα θα κερδίσει γνωρίζοντας τα μυστικά της φύσης, αν είναι ώριμη να επωφεληθεί απ’ αυτό ή αν αυτή η γνώση θα της γίνει επιζήμια. Το παράδειγμα των ανακαλύψεων του Νόμπελ, είναι χαρακτηριστικό: τα ισχυρά εκρηκτικά επέτρεψαν στους ανθρώπους να κάνουν θαυμαστά έργα. Αποτελούν επίσης φοβερό μέσο καταστροφής στα χέρια μεγά λων εγκληματιών, που παρασύρουν τους λαούς στον πόλεμο». 2. Ό πω ς το δείχνει πάλι ο ίδιος ο λόγος του Πιέρ Κιουρί, που συνέχισε: «Είμαι απ’ αυτούς που πιστεύουν, όπως και ο Νόμπελ, πως για την ανθρωπότητα οι νέες ανακα λύψεις θα κάνουν περισσότερο καλό παρά κακό». 3. Το ρεύμα αυτό είναι σταθερό από τον Α. Σμιθ μέχρι τον Γ. Φρήντμαν. 14
ιδιαιτερότητα του σύγχρονου τρόπου του ερωτηματικού, για να αμφισβητηθεί: • από το ένα μέρος, η ουδετερότητα των τεχνικών σαν υλικών αντικεί μενων με ιδιαίτερα χαραχτηριστικά, που μέχρι σήμερα δίνονταν πάν τοτε σαν «τεχνικές» απαντήσεις επίσης σε «τεχνικά» προβλήματα, που είχαν τεθεί με το σχεδίασμά τους· • από το άλλο μέρος και βαθύτερα, αμφισβητήθηκε η λογική σύμφωνα με την οποία πραγματοποιήθηκε η επιστημονική και τεχνική ανάπτυ ξη. Εμφανίσθηκαν μια σειρά νέα προβλήματα: ανισόμετρη ανάπτυξη των διαφόρων πειθαρχιών, νομιμότητα των συνόρων ανάμεσα σε επι στήμες που θεωρούνταν συγγενικές, ανισόμετρη τεχνολογική ανάπτυ ξη σε συγκρίσιμα επίπεδα στην επεξεργασία διαφορετικών θεωρητικών σωμάτων, εσωτερικός και υπερφορμαλιστικός χαραχτήρας των προτά σεων και του επιστημονικού λόγου, κλπ. Ταυτόχρονα ενισχύεται η επερώτηση, όχι μονάχα στην περιοχή της κοινωνικής χρησιμοποίησης αλλά επίσης —και με την ισχυρή έννοια— της ιδεολογικής εκμετάλλευσης των επιστημονικών θεωριών και των ίδιων των επιστημόνων μέσα στις πολεμικές όπου το πολιτικό αντι κείμενο είναι έκδηλο. Το ίδιο και η παλιά πολεμική σχετικά με τον υλι σμό που επανεμφανίζεται σαν κεφάλι της μέδουσας σε κάθε επιστημο νική ανακάλυψη κάποιας σημασίας. Αυτή η επανάκαμψη και αυτή η ανανέωση, όπως και ο συλλογισμός γύρω απ’ αυτά στην πολύ μεγάλη περίοδο, που έπρεπε να κυλήσει πριν από τη διατύπωσή τους, είναι, κατά την άποψή μας, ακατανόητα, αν δεν προσφύγουμε σε μία ανασκόπηση —έστω σύντομη και σχηματι κή— των κριτικών που έγιναν από την εμφάνιση του μαρξισμού. Από τον ίδιο τον Μαρξ και μέχρι μια πρόσφατη περίοδο κρατήθηκε κύρια μέσα από την Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας η στενή σχέση που αυτός εισάγει ανάμεσα στο κεφάλαιο, τις μηχανές και τον καταμε ρισμό εργασίας (το αιώνιο 4ο μέρος του Πρώτου Τόμου που αναπαρά- χθηκε εκατό φορές και που ανάχθηκε τελικά στις «βασικές σελίδες» του). Σε συντομία, κύρια η προσοχή στρέφονταν στις θέσεις, για τον λεγόμενο «αλλοτριωμένο εργάτη» από την επιστήμη και την τεχνική. Για την επιστήμη με την κυριολεκτική έννοια —και παρά τη σημα σία των αναλύσεων που διαπερνούν όλο το έργο του, παρά τον Υλισμό και Εμπειριοκριτικισμό του Λένιν— λίγα πράγματα. Πραχτικά τίποτα. Μέχρι που ο Αλτουσέρ και μερικοί άλλοι έδειξαν -α π ό τη φιλοσοφική πλευρά— αυτό που ο Μαρξ περιλάμβανε ήδη με μια υλιστική θεωρία 15
της παραγωγής γνώσεων4. Αυτή η σιωπή του μαρξιστικού λόγου δεν εξηγείται παρά σε αναφο ρά με δυο γεγονότα, που τόπος τους είναι ο μαρξισμός. 1. Το πρώτο αφορά τις μορφές και τους όρους μέσα στους οποίους πραγματοποιή&ηκε μετά τον Λένιν η συνέχιση της κριτικής. Ο λυσσενκισμός, οι αξιοθρήνητες θέσης για τον αστικό χαραχτήρα της μεντελιανής γενετικής ή για την κβαντική θεωρία —και που αποτε- λούν τη δεύτερη στιγμή της κριτικής- είναι τέτοιες που εξηγούν τη σύνεση, αν όχι τη σιωπή στην οποία περιχαρακώθηκε η μαρξιστική κριτική. «Αστική επιστήμη / προλεταριακή επιστήμη: ψηλή σημαία που κυματίζει στο κενό» λέει ο Αλτουσέρ σαν αυτοκριτική. Το πρό βλημα είναι ότι επαναφέροντας τη σημαία δεν απέμεινε τίποτα, παρά το κενό. Όμως ο λυσσενκισμός που επικαλεστήκαμε εδώ δεν μπορεί, κατά την άποψή μας, να εξηγήσει το κενό της μαρξιστικής κριτικής. Να υποθέσουμε ακόμα, πως ένας λόγος για τις επιστήμες είχε καταστεί αδύνατος· χρειάζεται ακόμα να εξηγηθεί η σιωπή σχετικά με τις τεχνικές, κριτική, που όντας κοντινότερη στο «πραγματικό προτσές» της παραγωγής, όφειλε να αναπτυχθεί πολύ πιο γρήγορα. Θεωρούμε πως ο λόγος της σιωπής αυτής πρέπει να αναζητηθεί προς την πλευρά των αρχών και της πολιτικής που εφαρμόζονταν στη Σοβιετική Έ νω ση, σχετικά με την οικοδόμηση του σοσιαλισμού ιδιαίτερα κατά τη σταλινική λεγάμενη περίοδο. 2. Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού κατά στάδια: πρώτα οι υλικές βά σεις, σε συνέχεια οι «υπερδομές» περιείχαν εν σπέρματι την ιδέα ενός ορθολογικού σκληρού πυρήνα, της εκβιομηχάνισης (είτε σοσιαλιστι κής, είτε καπιταλιστικής). Ο σκληρός αυτός πυρήνας είναι εκείνος που αποτελείται από ένα συνεκτικό σύμπλεγμα μηχανών και παραγωγικών τεχνικών για το οποίο δεν φαντάζονταν πως θα μπορούσε να πάρει δια φορετικές μορφές. Σ’ ένα τέτοιο θεωρητικό έδαφος, η ιδέα μιας αμφισβήτησης της «ουδετερότητας» των τεχνικών θα γινόταν κατα νοητό, ότι είχε λίγες πιθανότητες να αναπτυχθεί3. Αν, παρ’ όλα αυτά, βλέπουμε να διαγράφεται η φυσιογνωμία ενός τρίτου κύματος, είναι, κατά τη γνώμη μας, ότι η Κινέζικη Πολιτιστική 4. Για μια λεπτομερειακή έκθεση για το σημείο αυτό βλ, S. Karsz: Theorie et
Politique: Louis Althusser, Fayard, 1974.
5. Απομένει να καθοριστεί — εδώ δεν μπορούμε να το αναλάβουμε — ποιοι τύποι αρθρώσεων μπορούν να καθοριστούν ανάμεσα στο λυσσενκισμό, όπως αναπτύχθηκε και στην πράξη της οικοδόμησης των «υλικών βάσεων του σοσιαλισμού».
Επανάσταση και ο θεωρητικός διάλογος που τη διαδέχτηκε, επέτρεψε, αποφεύγοντας τις παγίδες του λυσσενκισμού, την ανανέωση μέσα από τη μετατόπιση των θέσεων απ’ όπου ασκείται η κριτική, άρα επίσης πά νω εκεί που ασκείται: - Ό χ ι πια η καταστροφική αστική επιστήμη / προλεταριακή επιστή μη, αλλά δύο ριζικά διαφορετικά προβλήματα, που τοποθετούνται σε ένα άλλο έδαφος. • Επεξεργασία μιας κριτικής της επιστημονικής ανάπτυξης, που θα προσπαθήσει να δείξει πως οι επιστήμες συγκροτούνται μονάχα μέσα σε μια πάλη με συλλογιστικούς σχηματισμούς όπου η ιδεολογία διατη ρεί μια σημαντική θέση. • Να τοποθετηθεί, ενάντια σε μια καπιταλιστική λογική της συσσώ ρευσης του κεφαλαίου, που αποτυπώνει ειδικά χαραχτηριστικά στο προτσές παραγωγής επιστημονικών και τεχνικών γνώσεων, ένας δια φορετικός δρόμος -δηλαδή ένα διαφορετικό προτσές— που να μη στη ρίζεται πια στον καταμερισμό της εργασίας και στην όλο και μεγαλύτε ρη ανάπτυξη της εξειδίκευσης τεχνικών με ανώτερη ειδίκευση, αλλά στην πρωτοβουλία των άμεσων εργαζόμενων και στο συνδυασμό τους με τους τεχνικούς και τα στελέχη στην εργασία επιστημονικού σχεδια- σμού και πειραματισμού. Κι αυτό σε μια στρατηγική πάλης για την εξάλειψη του διαχωρισμού ανάμεσα στη χειρωνακτική εργασία και την πνευματική εργασία. —Τέλος, να αμφισβητηθεί όχι μονάχα η καπιταλιστική χρησιμο ποίηση της τεχνικής, αλλά να δειχτεί πως οι τεχνικές στην ίδια την υλικότητά τους (σαν εργαλεία και μηχανές)... φέρνουν το αποτύπωμα των κοινωνικών σχέσεων μέσα και κάτω από τις οποίες σχεδιάστηκαν. Έτσι ξανοίγεται στην κριτική ένα νέο πεδίο6. Πράγμα που, κατά την αίσθησή μας, χαρακτηρίζει τους σημερινούς τρόπους του ερωτηματι κού για τις επιστήμες και τις τεχνικές. Επομένως βλέπουμε πως ακόμα 6. Δεν είναι δίχως ενδιαφέρον να σημειώσουμε πως, εκτός από τουλάχιστον δυο προβλήματα που άνοιξε η ΜΠΓΙ Επανάσταση· και η Δύση από την πλευρά της έθεσε ανάλογα προβλήματα. Με την ευκαιρία των συζητήσεων σχετικά με την ανασύνθεση των βιομηχανικών καθηκόντων, είδαμε να επιβεβαιώνεται: -α π ό το ένα μέρος (σχέδιο Scalom στις ΗΠΑ, «Βιομηχανική Δημοκρατία· στη Νορβηγία) η σημασία του συνδυασμού των άμεσων εργαζόμενων με τους τεχνικούς και επιστημονικούς ερευνητές στην εργασία σχεδιασμού των νέων εξοπλισμών- —από το άλλο μέρος (θεωρία της παραγωγικής μονάδας σαν «κοινωνικο-τεχνικό σύ στημα») η ιδέα ενός ευλύγιστου χαρακτήρα των τεχνολογιών που πρέπει να σχεδια στούν διαφορετικά, για να επιτρέπουν την εκτέλεση μιας όχι πια κατατεμαχισμένης, αλλά ανασυνθεμένης εργασίας. 17
και αν η αρχή ενός κριτικού ερωτηματικού σχετικά με τις επιστήμες και τις τεχνικές δεν είναι νέα, τα προβλήματα που έχουν τεθεί και κύ ρια οι τόποι όπου και από τους οποίους τοποθετούνται, έχουν αναστα τωθεί με ξεχωριστό τρόπο. Αλλά, παρ’ όλα αυτά, τα πράγματα δεν είναι απλά. Και αυτή η κατά σταση, που ήταν εκείνη των πρώτων χρόνων της δεκαετίας του 1970, έχει ήδη καθαρά αλλάξει. Είναι φανερό πως αυτή η προσπάθεια κριτι κής της επιστημονικής και τεχνικής ανάπτυξης, που θα διεξαχθεί από θέσεις που θα χαρακτηρίσουμε για λόγους απλοποίησης «υλιστικές», έχει ήδη επικαλυφτεί από ένα αντι-ρεύμα, που τροφοδοτείται από τις πιο βέβαιες πηγές του σκοταδισμού. Ας κοιτάξουμε τον τύπο -τ ο ν ευρείας κυκλοφορίας ή τον άλλο τον λεγόμενο εξειδικευμένο. Δεν γί νεται λόγος πια παρά για Επιστροφή των Αστρολόγων ή για ωροσκό πια που βγαίνουν από υπολογιστές... στα Ηλύσια. ΓΥ αυτά υπάρχουν λόγοι. Και στέρεοι. Ό χ ι χωρίς συνέπειες ορισμέ νοι από τους πιο διάσημους σύγχρονους φυσικούς καταφέρνουν να γί νονται -μ ε τη βοήθεια του Νόμπελ το υ ς- σύμβουλοι (πολύ) εξειδι- κευμένοι του Πεντάγωνου. Αρχιτέχτονες ή ενεργοί συνένοχοι της εξόντωσης και της «επιστημονικής» γενοκτονίας ενός λαού αγροτών. Δίχως να φτάσουμε μέχρι αυτά τα ακραία παραδείγματα -α λλ ά που εί ναι αληθινά— πρέπει να παραδεχτούμε πως θέλοντας και μη ολόκληρη η καθημερινή μας ζωή έχει «επιστημονικοποιηθεί», και αυτό έχει απο- φασιστεί έξω από μας. Αυτό δεν επαληθεύεται πια μονάχα στον εργάτη -τη ς χημικής βιομηχανίας π.χ.— που στα 30 χρόνια του τα χέρια του και τα μάτια του έχουν καεί από τους αδιάκοπους χειρισμούς μιγμάτων για τους οποίους αγνοεί τα πάντα, αυτό αρχίζει να ισχύει για τον καθέ να από μας. Απ’ αυτό γεννιούνται οι μακροβιοτικοί μας αδηφάγοι και, στην καρ διά των «ανεπτυγμένων» χωρών μας, η φυγή σ’ αυτούς τους Οικολογικο-φυσικούς παράδεισους που έγιναν η Αρντές ή το Λοζέρ, γη φτώχειας και εξόδου, που ανάχθηκαν στην τάξη νέας Αμερικής. Αμυντικά κινήματα και, βέβαια, που εκδηλώνουν με τον τρόπο τους, μια άρνηση. Αλλά μαζί τους και γύρω τους η δυσπιστία οργανώνεται. Που δεν ενδιαφέρεται για επιχειρήματα. Και γελιέται για μια φορά ακό μα στο στόχο. Τροφοδοτώντας μ’ αυτό —και άθελά της— μια ανάδειξη ενός ορισμένου ανορθολογισμού, που αυτός όμως γνωρίζει πολύ καλά πού πηγαίνει. Και είναι αναμιγμένη με τις πιο καθυστερημένες πολιτι κές και κοινωνικές δυνάμεις που σ’ αυτές βρίσκεται η προέλευση των «κακών» που περιγράφονται. 18
Κι όμως η Ουμανιτέ θεώρησε καθήκον να οργανώσει το 1974 την τελευταία «γιορτή» της κάτω από το σήμα της ίδιας της Επιστήμης και της προάσπισής της. Διατηρώντας μόνιμο εκθετήριο, δεν ήταν το μικρότερο από τα θεάματα που προσφερόντουσαν στην περισυλλογή των εργατών που είχαν έρθει από τις τέσσερεις γωνιές της Γαλλίας. Το πιο λυπηρό της υπόθεσης είναι ότι, αυτή τη φορά, το θέαμα προσφερό- ταν στο όνομα του κομμουνισμού. Σε συντομία, θα έχει γίνει φανερό πού θα θέλαμε να πάμε. Αν, στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες, η κριτική των μορφών και τρόπων που έχει πάρει η τεχνολογική εφαρμογή των επιστημών πρέπει να συνεχίζεται, σήμερα δεν μπορεί πια να πραγματοποιηθεί από οποια- δήποτε άποψη. Από μέρους μας, θεωρούμε πως είναι προτιμότερο και έχουμε άλλα πράγματα να κάνουμε -μπροστά στο αντι-ρεύμα που επισημάναμε- από το να σταθούμε σε μια καθαρή και απλή υπεράσπιση της Επιστή μης και των επιστημόνων. Θα πρέπει να το αποφασίσουμε, ο 19ος αιώ νας είναι νεκρός! Και το έδαφος που αποδεσμεύεται από την «κρίση» των επιστημονικών κύκλων, είναι η αμφισβήτηση ενός ορισμένου τρό που διαχωρισμού ανάμεσα στη χειρωναχτική εργασία και την πνευμα τική εργασία. Το έδαφος αυτό δεν πρέπει να εγκαταλειφτεί. Απ’ αυτό εξαρτιούνται πολλές αλλαγές πρωταρχικής σημασίας. Αν εντάσσεται σ’ ένα κίνημα στοχασμού μιας ορισμένης έκτασης —και πού θα προσδιορίσουμε τα περιγράμματά του— το βιβλίο αυτό σ’ ότι αφορά το ίδιο ορίζει περιορισμένους και καθορισμένους στόχους. Ξεκινώντας από την πολιτική οικονομία παίρνει σαν κεντρικό αντικεί μενο τις τεχνολογικές μεταβολές, που συνέβησαν από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στην εμπορευματική παραγωγή. Έτσι, αυτή η εργασία θα ήθελε να είναι μια μεθοδολογική εργασία. Στην έννοια που θα ασχοληθεί περισσότερο στο να θέσει ερωτήματα, να διερωτηθεί γι’ αυτό που αποκαλείται «επιστημονικοτεχνική επανάσταση», παρά να εισφέρει οριστικές απαντήσεις, κλεισμένες στον εαυτό τους. Πιο ακριβέστερα, είναι η ίδια η έννοια της τεχνικής και της τεχνικής «προόδου» που θα τεθεί σε παρατήρηση. Ποιος την «παράγει», ποιοι εί ναι οι όροι της ενσωμάτωσής της στην εμπορευματική παραγωγή, ποιες πραγματικές αλλαγές —πέρα από λόγους που θα τους συντομεύ- σουμε— εισάγει στο προτσές εργασίας και στους όρους λειτουργίας του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής; Με δυο λόγια, το βιβλίο αυτό πασχίζει να αναλύσει την τεχνική και την επιστήμη σαν ένα προτσές που συνδέεται με την αξιοποίηση του κεφάλαιου. Για να το κάνει αυτό, 19
οι δραστηριότητες έρευνας και σχεδιασμού αντικρύζονται από τη θέση που κατέχουν στον καταμερισμό εργασίας. Έτσι πρέπει να τονιστεί, πως στο δοκίμιο αυτό θα γίνει λόγος περισσότερο για την τεχνική παρά για την επιστήμη. Απ’ όπου και ο τίτλος: «Το κεφάλαιο, η τεχνι κή και η επιστήμη»... Θα πραγματευτεί την «επιστήμη» μονάχα κάτω από τη «μορφή» απ’ όπου παρεμβαίνει στην εμπορευματική παραγωγή: σαν τεχνολογική εφαρμογή. Το κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι πως οι τεχνικές, ιδιαίτερα οι παραγωγικές τεχνικές, φέρνουν το αποτύπωμα και το σημάδι των παραγωγικών σχέσεων (καπιταλιστικών) μέσα και κάτω από τις οποίες σχεδιάστηκαν. Με την έννοια αυτή δεν είναι «ουδέτερες». Η θέση αυτή οδηγεί σε μια σειρά θεωρητικές και πραχτικές συνέπειες που θα εκτε θούν και θα εξεταστούν. Το πρώτο δοκίμιο που συνθέτει αυτό το βιβλίο: «Το κεφάλαιο, η τεχνική και η επιστήμη» αποτελείται από τρία κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην ανάλυση των κυριότε- ρων θέσεων σχετικά με την επιστημονική και τεχνική επανάσταση και την κριτική τους. Η εργασία αυτή αποτελεί για μας ένα είδος αφετηρια- κού σημείου. Κύρια σημαντική θα είναι στο βαθμό που θα μας επιτρέ ψει —με το «αρνητικό παράδειγμα» θα μπορούσαμε να πούμε— να αποχτήσουμε τα μέσα για να συνεχίσουμε τα ερωτηματικά μας σε άλ λες βάσεις, απ’ αυτές που κυριαρχούν πραχτικά σε όλες τις μελέτες αφιερώμενες στην ανάλυση, που εισήγαγαν οι σύγχρονες τεχνικές στην εμπορευματική παραγωγή. Το δεύτερο κεφάλαιο προσπαθεί να εξετάσει τις δραστηριότητες έρευνας και σχεδιασμού από την άποψη της θέσης που κατέχουν στον καπιταλιστικό καταμερισμό της εργασίας. Θα επιδιώξει να εντοπίσει το ποιος παράγει τις επιστημονικές και τεχνικές γνώσεις και μέσα σε ποιους όρους, κάνοντας την υπόθεση πως αυτή η έρευνα μπορεί να επιτρέψει να εμφανιστούν αυτές οι δραστηριότητες κάτω από νέο φως. Το τρίτο κεφάλαιο καταπιάνεται με το να εκθέσει ορισμένους από τους όρους που θέτει το κεφάλαιο στην ενσωμάτωση των «διαθέσιμων» τεχνικών στην πορεία της αξιοποίησής του. Το δεύτερο δοκίμιο «Εργοστάσια και εργοστασιακά πανεπιστήμια — στην Κίνα μετά την Πολιτιστική Επανάσταση» συντάχθηκε ύστερα από μια παραμονή που πραγματοποιήθηκε στη Λ. Δ. Κίνας. Αφιερωμένο στην ανάλυση της εκπαίδευσης των τεχνικών και στη 20
θέση που κατέχουν στον καταμερισμό εργασίας στους κόλπους των βιομηχανικών παραγωγικών μονάδων, θα προσπαθήσει με ορισμένο τρόπο να ξεκαθαρίσει —στην «πληρότητά» τους— ορισμένα ερωτήματα που συναντήθηκαν και τέθηκαν στο πρώτο κείμενο. Ένα τελευταίο ζήτημα: στο βασικό του μέρος το πρώτο δοκίμιο που παρουσιάζεται σ’ αυτό το βιβλίο τελείωσε το 1972. Για την παρούσα έκδοση έκανα μερικές αλλαγές μορφής και προχώρησα σε μερικές συμ πληρώσεις. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους εκείνους, φίλους και δασκά λους, που με βοήθησαν με τις συμβουλές τους σε όλο το διάστημα που έκανα αυτή την εργασία. 21
ΠΡΩΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ
Το κεφάλαιο, η τεχνική
και η επιστήμη
1. Η επιστημονικοτεχνική επανάσταση.
Κριτική μιας αντίληψης
Από την πρώτη του έκδοση το 1966 (50.000 αντίτυπα πουλήθηκαν μονάχα στην Τσεχοσλοβακία) το βιβλίο του Ρίχτα Ο Πολιτισμός στο σταυροδρόμι' στάθηκε μια επιτυχία. Με το πέρασμα του χρόνου το βλέ πουμε τώρα καλύτερα, το βιβλίο βρέθηκε αμέσως σε διπλή συγκυρία, σε ένα διπλό δεσμό, που το έκανε ένα σημαντικό βιβλίο κι ένα αναμε νόμενο βιβλίο. Ένα σημαντικό βιβλίο. Εδώ θίγουμε το πρώτο επίπεδο αυτής της συγκυρίας. Είναι αυτή που τα περιγράμματά της διαγράφηκαν μ’ αυτό που συμφωνήθηκε να ονομάζεται «η Ανοιξη της Πράγας». Έργο συλ λογικό και πολύ πειθαρχικό, παραγγελμένο από την τσεχοσλοβάκικη Ακαδημία Επιστημών, Ο Πολιτισμός στο σταυροδρόμι, αποτελεί μια σημαντική στιγμή της επίθεσης που εξαπολύθηκε -σ το ιδεολογικό και θεωρητικό πεδίο— από τους «ντουμπτσεκικούς» και προετοίμασε τον ανοιχτό πολιτικό αγώνα της άνοιξης του 1968. Από το γεγονός αυτό, είναι ένα σημαντικό βιβλίο. Μαζί με τον Ό τα Σικ, ο Ρίχτα είναι αναμ φισβήτητα από τους τσέχους «μεταρρυθμιστές» που απόχτησε, και γρήγορα, διεθνή φήμη. Θα έχουν άδικο όσοι θεωρούν τον Πολιτισμό στο σταυδρόμι σαν ένα καθαρά «τσεχοσλοβάκικο» γεγονός. Η καλύτερη ένδειξη είναι η υπο δοχή που βρήκε το έργο στην καπιταλιστική Δύση. Ο Ρίχτα είναι επί σης -κ ι αυτή είναι η δεύτερη πλευρά της συγκυρίας στην οποία παρέμβηκε— ένας από τους πιο συνεπείς «θεωρητικούς» (αν όχι ο κατε- ξοχήν θεωρητικός) των αλλαγών, που μέσα από την έκφραση της επιστημονικής και τεχνικής επανάστασης (στο εξής για συντομία ΕΤΕ) ο καπιταλιστικός κόσμος προσπαθεί από την πλευρά του να καταγρά ψει και να αναλύσει. Κάτι περισσότερο: έκανε από τη συγκεχυμένη ακόμα έννοια, μια αντίληψη, προτείνοντας από τους μετασχηματι I. R. Richta. La Civilisation au carrrfour. Anthropos, 1966. Ed. du Semi, 1974.σμούς που μπήκαν στην οικονομική ζωή με την ανάπτυξη της τεχνο λογικής εφαρμογής της επιστήμης —κύρια από τον Δεύτερο Παγκό σμιο Πόλεμο- μια συνολική, συνεκτική και συστηματική ερμηνεία. Έτσι κατέλαβε μια θέση που ένα μεγάλο κίνημα ανάλυσης και έρευνας προετοίμαζε2. Έτσι, απ’ αυτό, ο Πολιτισμός στο σταυροδρόμι ήταν ένα αναμενόμενο βιβλίο. Με τον Ρίχτα η έννοια της ΕΤΕ απόχτησε μια υπόσταση στις αναλύσεις των «σύγχρονων κοινωνιών» που δε θα τη χάσει. Ο Ρίχτα έγινε μια υποχρεωτική αναφορά για όποιον ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στην επιστήμη και τη βιομηχανία. Αυτές οι λίγες σελίδες θα αφιερωθούν στην κριτική της έννοιας της ΕΤΕ. Προηγούμενα θα επιχειρηθεί να αναφερθούμε όσο αυτό γίνεται, σ’ αυτό που θεωρούμε σαν το βασικό στις «θέσεις» που αφού εκτέθη καν με επιμέλεια από τον Ρίχτα, αποτελούν —έστω και σιωπηρά— αυτή την «υποχρεωτική» αναφορά για την οποία μιλήσαμε, για τους συγγρα φείς που ασχολούνται με την ΕΤΕ. Απ’ όπου και το πλάνο που υιοθε- τήθηκε. 1. Η ουσία της ΕΤΕ έχει συμπυκνωθεί και εκτίθεται σε 3 θέσεις. Θα την διαδεχθεί μια: 2. Κριτική της ίδιας της αντίληψης που θα ξεκινήσει με μια εργασία στα κείμενα του Μαρξ στα οποία αναφέρεται ο Ρίχτα. /. Η ουσία της ΕΤΕ. Αυτό που αφορά την ακριβή περιγραφή εκείνου που αποτελεί την ΕΤΕ (ταυτόχρονα το περιεχόμενό της, τα περιγράμματά της και την ιστορική της σημασία) η ουσία αυτού που εκθέτει ο Ρίχτα μπορεί να συνοψιστεί σε 3 θέσεις. Δεν ισχυριζόμαστε καθόλου πως όλος ο Ρίχτα βρίσκεται σ’ αυτές τις 3 θέσεις, ούτε ακόμα πως δεν βρίσκονται εδώ κι εκεί σ’ αυτό το μεγάλο και δύσβατο έργο που είναι Ο Πολιτισμός στο σταυροδρόμι ορισμένες ενδείξεις που προσανατολίζουν σε μια πιο πολύχρωμη κατανόηση αυτής ή εκείνης της ιδέας. Οι 3 θέσεις που θα εκθέσουμε τώρα —λεπτομερειακά, αναφέροντάς τις αναλυτικά— αποτε λούν κατά την αίσθησή μας την ουσία. 2. Για τη σημασία αυτού του κινήματος, δεν υπάρχει καλύτερος δείκτης από τη σημαντική βιβλιογραφία που ο ίδιος και οι συνεργάτες του επεξεργάστηκαν και στην οποία αναφέρεται αδιάκοπα. Βλέπε τις πάρα πολλές σημειώσεις στο Ο Πολιτισμός στο σταυροδρόμι. 26
Επιπλέον, πουθενά (ούτε πριν, ούτε μετά από τον Ρίχτα) δεν βρίσκε ται μια τόσο συστηματική έκθεση της ΕΤΕ. Υποχρεωτική αναφορά, εί παμε. Αξίζει γι* αυτό κάποια προσοχή! Τρεις προτάσεις μπορούν να συνοψίσουν τις 3 θέσεις που αναγγέλ θηκαν. Είναι αυτές: Θέση αρ. 1: Η εποχή μας ζα το γεγονός της ΕΤΕ που αντικατέστησε τη βιομηχανική επανάσταση (από δω και πέρα σε συντομία BE) - από την άποψη των αρχών που διέπουν την παραγωγή, αυτή η αντικατά σταση είναι επίσης αντικατάσταση με την ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΑΡΧΗ — της ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΗΣ. Θέση αρ. 2: Στην ουσία της η ΕΤΕ συνίσταται στο γεγονός πως μια ΝΕΑ ΣΧΕΣΗ αποκαθίσταται ανάμεσα στην ΕΠΙΣΤΗΜΗ και τη ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ - κάνοντας την επιστήμη μια ΑΜΕΣΗ Παραγωγική Δύ ναμη (ΠΔ) και στο εξής την ΠΔ ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ. Θέση αρ. 3: Αυτή η είσοδος της επιστήμης στην παραγωγή έχει σαν αποτέλεσμα την εισαγωγή μιας ΝΕΑΣΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑΣ στο προτσές εργασίας, στην «ανάπτυξη» των κοινωνιών και στους νόμους εξέλιξης της ανθρωπότητας. Τέλος, στο περιθώριο αυτών των ίδιων των θέσεων, μια λέξη για τη μέθοδο του Ρίχτα. Σύμφωνα με τη δική του ομολογία: «Ο μ όνος δρόμος που επέτρεπε να ε ντοπισ τού ν σ το εννοιολογικό πεδίο οι αλλαγές στα θεμέλια του πολιτισ μού είναι η επεξεργασία θεω ρητικώ ν μον τέλω ν π ου να α ν τιπροσ ω πεύου ν «καθαρούς» τύ π ο υ ς τη ς δομ ής και τη ς δυνα μ ική ς τη ς ΠΔ...» (σ. 1 9 /Χ Χ Χ ΙΧ 3). Πάνω στη λέξη αυτή, εκείνη του μοντέλου και του καθαρού τύπου θα πρέπει να ξαναγυρίσουμε, γιατί η εφαρμογή στις κοινωνικές επιστήμες της μεθόδου των «μοντέλων» και των «καθαρών τύπων» έχει μια ιστορία4 στην οποία την κατάλληλη στιγμή θα είναι χρήσιμο να ανα 3. Οι αναφορές παραπέμπουν στις δύο εκδόσεις του Πολιτισμού στο σταυροδρόμι: πρώτα (πρώτος αριθμός) στην έκδοση τσέπης του Seuil (συλλογή «Politique»), μετά στην έκδοση Anlhropos. Κάθε φορά που δεν υποδείχνεται ρητά το αντίθετο, είμαι εγώ που υπογραμμίζω (B.C.). 4. Ιστορία που με τον Βέμπερ, το υπογραμμίζουμε από τώρα, μπερδεύεται με εκείνη της χρησιμοποίησης της ορθολογικότατος, που ο Ρίχτα επίσης χρησιμοποιεί. 27
φερθούμε για να αξιολογηθεί το διάβημα του Ρίχτα και τα αποτελέσμα- τά του. Αφού τέθηκαν όλα αυτά, περνάμε λεπτομερειακά στις θέσεις. 1.1. ΘΕΣΗ ΑΡΙΘ. I . ΠΕΡΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΗ BE ΣΤΗΝ ΕΤΕ ΑΠΟ ΤΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΡΧ Η ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΑΡΧΗ Στον Ρίχτα υπάρχει άμεσα η πολύ καθαρή διαβεβαίωση πως οι σε πορεία μετασχηματισμοί δεν είναι απλές «αναστατώσεις της επιφά νειας» αλλά πως αυτό που γίνεται με την ΕΤΕ είναι «επαναστατικές ποιοτικές μεταβολές». Με δυο λόγια, πρόκειται πρώτα απ’ όλα για μια επανάσταση που —όπως θα δούμε— ανοίγει ταυτόχρονα μια «νέα ιστο ρική περίοδο». Επανάσταση: ας ρίξουμε καταρχήν το βλέμμα μας σ’ αυτό που καταργείται. 1.1.1. Η BE: μηχανική αρχή και αλλοτριωμένη εργασία*. «Βρισκόμαστε στο τέλος ενός πολιτισμού που γεννήθηκε στη διάρκεια των δυο τελευταίων αιώνων» (σ. 25/2). Τρία στοιχεία χαρακτηρίζουν αυτό τον «πολιτισμό»6: α. Η «βάση» του, είναι η «μεγάλη μαζική βιομηχανική παραγωγή» (GPIM, σ. 25/2). Αυτή είναι οργανωμένη γύρω από «μηχανές, μηχανές σε σειρές, μηχανικές αλυσίδες και δίπλα τους στρατιές εργατών που τις εξυπηρετούν» (σ. 25/2). Η BE, εξηγεί ο Ρίχτα, έχει πάρει συγκεκριμένες διαφορετικές μορ φές, αλλά η «ουσία» της είναι όπως πρέπει να είναι (για μια ουσία) στα θερή: συνίσταται «σε μια αδιάκοπη αναστάτωση των οργάνων εργα σίας» (σ. 25/2): πρέπει να εννοούμε μ’ αυτό μονάχα τα όργανα εργα σίας. β. Κι εδώ είναι το κεντρικό σημείο, ή «σύνθεση» που κάνει ο Ρίχτα: όλα αυτά τα σύνολα μέσα από την εξέλιξή τους και την ποικιλία τους, διέπονται από μια ενιαία αρχή. τη μηχανική αρχή: «Η μηχανή εργασίας 5. Σκόπιμα ξαναπιάνουμε το ποιοτικό της «αλλοτριωμένης» εργασίας. Ο Ρίχτα λέει επίσης «πραγμοποιημένη». Η έννοια αυτή βρίσκεται, όπως είναι γνωστό, στο κέντρο μιας σκέψης: ουρανισμός, που με την ανάπτυξη των μηχανών γνώρισε κάτω από νέες μορφές μια νέα άνοδο. 6. Για την έκθεση των στοιχείων που χαρακτηρίζουν την BE, όπως και για την ΕΤΕ, υιοθετούμε ένα και το αυτό σχήμα, που είναι το ίδιο που χρησιμοποιεί ο Ρίχτα, δηλα δή: 1) η τεχνική βάση της 2) η «αρχή» που την κινεί 3) η θέση του ανθρώπου (του «ανθρώπινου παράγοντα») σ’ αυτό το σύνολο. 28
που αναλύει και αναλαμβάνει τις χειρωναχτικές πράξεις του ανθρώ που, η μηχανή κινητήρας που απάλλαξε τον άνθρωπο από την καταπό- νηση, η μηχανική μεταβίβαση —να η ουσία των στοιχείων και των βαθμιδών γέννησης της μηχανικής αρχής» (σ. 25/3 υπογράμμιση του συγγραφέα. P.P.). γ. Ό σον αφορά τον «ανθρώπινο παράγοντα» —αφού ο Ρίχτα έχει σαν μέθοδο το διαχωρισμό της ανάλυσης των ανθρώπινων και κοινω νικών στοιχείων— αυτό που τον χαρακτηρίζει στη BE, είναι πως ο άν θρωπος «είναι το κυριότερο άμεσο θεμέλιο της παραγωγής» αλλά μονάχα στο βαθμό όπου «εξυπηρετεί τις μηχανές» που τον έχουν απο γυμνώσει από κάθε «δημιουργική» νόηση. Η εργασία είναι αλλοτριω μένη. Αυτή ήταν σε βασικές γραμμές η εποχή που ζήσαμε μέχρι τώρα. Κι ακόμα κι αν υπάρξουν απ’ αυτό το «μοντέλο» βαθιά ίχνη και ορισμένα στοιχεία τώρα πια μπαίνουμε σε μια νέα εποχή, σ’ αυτή της ΕΤΕ, της οποίας μπορούμε επίσης να δείξουμε τα κυριότερα γνωρίσματα. 1.1.2. Η ΕΤΕ, αυτόματη αρχή και απελευθέρωση του ανθρώπινου παράγοντα. Με την ΕΤΕ αυτό που εγκαθιδρύεται, είναι όπως λέει — μια «δομή και μια δυναμική νέων παραγωγικών δυνάμεων για τη ζωή του ανθρώπου» (σ. 27/4). «Νέα δομή και δυναμική των παραγωγικών δυνά μεων»: Για τι πρόκειται; α. Ό σον αφορά την «τεχνική βάση» της, αν μπορούμε να μιλήσουμε έτσι, ο Ρίχτα είναι εντελώς σαφής: «Δεν είναι μονάχα το εργαλείο ή μέσο εργασίας που παρεμβάλλεται ανά μεσα στον άνθρωπο και τη φύση, αλλά μια ολόκληρη αυτόνομη τεχνική της παραγωγής, που αποτελεί τη σύνθεση με τον ένα ή τον άλλο τρόπο της παρέμβασης του μέσου και του αντικείμενου με τη μορφή μιας δομής και μιας εσωτερικής δυναμικής του μοντέλου», (σ. 28/5). Με αυτό πρέπει να εννοήσουμε πως σε διάκριση με τη BE που δεν αναστάτωσε, τίποτε άλλο παρά μονάχα το μέσο εργασίας, η ΕΤΕ επιφέ ρει επανάσταση ταυτόχρονα και στο μέσο και στο αντικείμενο της εργασίας, όπως επίσης και στη σχέση που αποκαθίσταται ανάμεσα στο μέσο και το αντικείμενο7. Πρόκειται για την «αλληλεπίδραση» για την οποία μιλάει ο Ρίχτα που πραγματοποιεί μια νέα «σύνθεση». 7. Με ενδεικτικό τρόπο ο Ρίχτα τιτλοδετεί την ακόλουθη παράγραφο που αφιέρωνα στην «ουσία» της ΕΤ Ε «Η ενότητα των αναστατώσεων της τεχνολογίας, των υλικών και των πηγών ενεργεΐας» (σ. 29/7). 29
Ό σον αφορά τη «μεγάλη μαζική βιομηχανική παραγωγή», μεγάλη βάση της BE, φαίνεται8 πως μετασχηματίζεται απλά σε «μεγάλη μαζική αυτοματοποιημένη παραγωγή». β. Απ’ αυτή την τοποθέτηση γίνεται φανερό πως, ναι μεν η μηχανι- κ-η αρχή ήταν που χαραχτήριζε όλη την περίοδο της BE, όμως στο εξής η «αυτόματη αρχή» είναι που αποδεσμεύεται και εξασφαλίζει την υπεροχή της. «Η π ρω τοτυ πία (της ΕΤΕ) είναι πω ς κάνει τη σύνθεση του προτσ ές —φ υ σικ ού, τεχνικοπ οιη μ έν ου, επιβλημ ένου , αφ ομοιω μένου — και α π ό το γε γο νό ς αυ τό ρυθμιζόμενο α πό το ν άνθρω πο — να εξασφ αλίζει το θρίαμβο τ η ς α υτόμ ατη ς αρχ ής με τη ν πιο πλατιά έννοια τη ς λέξη ς (όποια κι αν είναι η συγκεκριμένη τεχνολογική βάση)» (σ. 28/5). Με την αυτόματη αρχή μπορούμε να διατρέξουμε τις κυριότερες διαστάσεις. Ονομάζονται «κυβερνητικοποίηση» (σ. 30/8), «χημικο- ποίηση» (σ. 31/9) και «πυρηνικοποίηση» (σ. 32/10) της ζωής’. Ας πούμε μερικά πράγματα γι’ αυτό. —Η κυβερνητικοποίηση γνώρισε διαδοχικά επίπεδα. Η πιο στοιχειώ δης μορφή της: οι «ψηλαφητές («τεχνητά αισθητηριακά όργανα») που εξαλείφουν τα τελευταία υπολείμματα χειρισμού από τον άνθρωπο» (σ. 30/8). Πιο τελειοποιημένα τα *κέντρα ελέγχου και αυτο-οδήγησης» που μετατρέπονται «σε ένα τεχνικό αντανακλαστικό - σύστημα («νευρικό σύστημα») ικανό να αντιδρά και που δεν απαιτεί παρά μονάχα μια εξω τερική διεύθυνση που ασκείται με τη βοήθεια ειδικών μηχανισμών (αναλόγιο διεύθυνσης)» (σ. 30/8). Τέλος, «η αυτοματοποίηση φτάνει στο τρίτο στάδιο, όταν ο υπολογιστής («τεχνικός εγκέφαλος») σαν νέα εσωτερική (!) κυριαρχία καταχτάει τη συνεχή παραγωγή σε όλο της το πλάτος» (σ. 30/8). —Η χημικοποίηση είναι η δεύτερη μεγάλη επανάσταση που γίνεται με την ΕΤΕ. Το βασικό εδώ είναι «πως απελευθερώνει τον άνθρωπο από τον περιορισμένο αριθμό των φυσικών πρώτων υλών και από τις αμετάβλητες ιδιότητές τους για να τις αντικαταστήσει με μια βεντάλια συνθετικών υλών που οι ιδιότητες τους προσδιορίζονται προγραμματι σμένα» (σ. 31/10). «Οι χημικές παραγωγές...προσφέρουν απεριόριστες 8. «θεωρείται γενικά, πως μέχρι το τέλος του αιώνα η αυτόματη αρχή θα κυριαρχή σει στη μεγαλύτερη πλειοψηφία της μαζικής βιομηχανικής παραγωγής, θα αναστατώ σει ολόκληρη τη σημερινή δομή της παραγωγής» (σ. 33/12). 9. «Πυρηνικοποίηση»: ο νεολογισμός αυτός οφείλεται σε μας. Ο Ρίχτα μιλά μόνο για «επαναστατικά αποτελέσματα» από την αποδέσμευση και χρησιμοποίηση της πυρηνικής ενέργειας. 30
