Νένη Πανουργιά - Επικίνδυνοι πολίτες: Η ελληνική αριστερά και η κρατική τρομοκρατία

ΝΕΝΗ ΠΑΝΟΥΡΓΙΑ

ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΙ ΠΟΛΙΤΕΣ

Ελληνική Αριστερά και η κρατική τρομοκρατία ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΑΛΑΪΤΖΗΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Neni Panourgiá, Dangerous Citizens. The Greek Left and the Terror of the State

© Copyright Fordham University Press, 2009

© Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2011 Έτος 1ης έκδοσης: 2013 Μετάφραση: Νεκτάριος Καλαϊτζής Επιμέλεια e-book: Γρηγόρης Παπαγγελής (gpap@etypesetting.gr) Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, της σελιδοποίησης, του εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα T: 210-330.12.08 – 210-330.13.27 F: 210-384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5663-2

Για το γιο μου Πέτρο και τους φίλους του Τηλέμαχο, Έκτορα, Θοδωρή, Αλέξη, Γιώργο.

Και όταν θα ’ρθουν οι καιροί Που θα ’χει σβήσει το κερί Στην καταιγίδα Υπερασπίσου το παιδί Γιατί αν γλιτώσει το παιδί Υπάρχει ελπίδα. — ΠΑΥΛΟΣ ΣΙΔΗΡΟΠΟΥΛΟΣ, «Κάποτε θα ’ρθουν», στίχοι Λευτέρης Παπαδόπουλος, μουσική Μίκης Θεοδωράκης

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΩΝ

ΑΚΕ

Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας AMAG

American Mission for Aid to Greece (= Αμερικανική Αποστολή Βοήθειας προς την Ελλάδα) ΑΣΚΙ Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας ΑΣΟΕΕ Ανωτάτη Σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών ΑΣΠΙΔΑ Αξιωματικοί, Σώσατε Πατρίδα, Ιδανικά, Δημοκρατίαν, Αξιοκρατίαν ΓΣΕΕ Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδας CIA

Central Intelligence Agency (= Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών) ΔΑΑ Διεθνής Αριστερή Αντιπολίτευση ΔΕΗ Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού 17Ν 17 Νοέμβρη ΔΣΕ Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας ΕΑΜ Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο ΕΑΡ Ελληνική Αριστερά ΕΑΤ-ΕΣΑ Ειδικό Ανακριτικό Τμήμα-Ελληνική Στρατιωτική Αστυνομία ΕΔΑ

Ενωμένη Δημοκρατική Αριστερά ΕΔΕΣ Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος ΕΔΙΑ Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων ΕΕΑΜ Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Ε.Κ. Ένωση Κέντρου ΕΚΚΑ Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση ΕΚΟΝ Ελληνική Κομμουνιστική Οργάνωση Νέων ΕΛΑΣ Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός ΕΛΔ Ελληνική Λαϊκή Δημοκρατία ΕΛΙΑ Ελληνικό Λαογραφικό και Ιστορικό Αρχείο ΕΟΚ Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα ΕΟΚΑ Εθνική Οργάνωσις Κυπρίων Αγωνιστών ΕΟΚΔΕ Ενιαία Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας ΕΟΝ Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας ΕΠΟΝ Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων ΕΡΕ Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις ΕΡΤ Ελληνική Ραδιοφωνία-Τηλεόραση ΕΣΣΔ Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών FBI

Federal Bureau of Investigation (= Ομοσπονδιακό Γραφείο Ερευνών) ΗΠΑ Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ΗΠΕ Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων ΙΔΕΑ Ιερός Σύνδεσμος Ελλήνων Αξιωματικών ΙΚΑ Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων IRA

Irish Republican Army (= Ιρλανδικός Δημοκρατικός Στρατός) JUSAMGG

Joint U.S. Military Aid Group, Greece (= Μεικτή Αμερικανική Ομάδα Στρατιωτικής Βοήθειας στην Ελλάδα)

JUSMAPG

Joint U.S. Military Advisory and Planning Group (= Μεικτή Συμβουλευτική Ομάδα Στρατιωτικού Προγραμματισμού) Κ.Ε. Κεντρική Επιτροπή ΚΕΣΑ Κέντρο Εκπαιδεύσεως Στρατιωτικής Αστυνομίας ΚΚΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας ΚΚΕ εσωτ. Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας Εσωτερικού ΚΚΣΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης ΚΝΕ Κομμουνιστική Νεολαία Ελλάδας ΚΟΒ Κομματική Οργάνωση Βάσης ΚΟΑ Κομμουνιστική Οργάνωση Αθήνας ΚΟΜΛΕΑ Κομμουνιστική Οργάνωση Μπολσεβίκων Λενινιστών Ελλάδας-Αρχειομαρξιστών ΚΟΥΤΒ

Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο των Εργαζομένων της Ανατολής ΚΥΠ Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών ΜΑΤ Μονάδες Αποκατάστασης Τάξης ΝΑΤΟ

North Atlantic Treaty Organization (= Οργανισμός Βορειοατλαντικού Συμφώνου) ΝΔ Νέα Δημοκρατία ΟΗΕ Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ΟΚΝΕ Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας ΟΝΝΕΔ Οργάνωση Νέων Νέας Δημοκρατίας ΟΠΛΑ Οργάνωση Περιφρούρησης Λαϊκού Αγώνα OSS

Office of Strategic Services (= Γραφείο Στρατηγικών Υπηρεσιών) ΠΑΚ Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα ΠΑΜ Πανελλήνιο Αντιδικτατορικό Μέτωπο ΠΑΣΟΚ Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα ΠΕΕΑ Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης RAF

Rote Armee Fraktion (= Φράξια Κόκκινος Στρατός) RAF

Royal Air Force (= Βασιλική Πολεμική Αεροπορία) ΣΕΚΕ

Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας ΣΕΚΕ(Κ)

ΣΚΕ Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος ΣΦΕΑ Σύλλογος Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών 1967-1974 ΦΚΟ Φοιτητική Κομμουνιστική Οργάνωση Χ Οργάνωση Χ UNSCOB

United Nations Special Committee on the Balkans (= Ειδική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Βαλκάνια)

WU

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Όταν έγραφα την εισαγωγή για την αρχική, αγγλική, έκδοση του βιβλίου το 2008, κι ενώ ήμουν έτοιμη να το παραδώσω στον εκδότη, όλη η χώρα βρέθηκε μπροστά στην τραγικότητα των Γεγονότων του Δεκέμβρη, τη βίαιη και (σχεδόν) επαναστατική στιγμή που ακολούθησε τη δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου. Ήταν προφανές τότε ότι τα Γεγονότα, όπως και η δολοφονία η ίδια, δεν ήταν η – φυσική ή αφύσικη– κατάληξη μιας δύσκολης φάσης της σύγχρονης ιστορίας μας, αλλά, αντίθετα, προπομπός νέων τρόπων με τους οποίους συναλλάσσεται το πολιτικό σώμα με τις ολοένα και περισσότερο απομακρυνόμενες εστίες εξουσίας και διαχείρισης της χώρας. Τα γεγονότα που ακολούθησαν, από την τραγωδία της Marfin μέχρι τις εξοργιστικές ρατσιστικές επιθέσεις της Χρυσής Αυγής, του νεοναζιστικού μορφώματος που υφέρπει στον ελληνικό ορίζοντα εδώ και τρεις δεκαετίες, υπογράμμισαν ακριβώς αυτή τη νέα πραγματικότητα. Η Ελλάδα βρίσκεται στη δίνη της αβύσσου, πέφτοντας με ιλιγγιώδη ταχύτητα στη χοάνη του αλλήθωρου επαρχιωτισμού και της μυωπικής αυτοαναφορικότητας που έχει φτάσει να οριοθετεί τον αστικό πολιτικό χώρο. Είναι προφανές ότι ακόμα και τώρα, με το φάντασμα του αφανισμού να περιπλανάται παντού, τα πολιτικά κόμματα που έφεραν τη χώρα σ’ αυτό το σημείο καταστροφής και επιδόθηκαν επί δεκαετίες σε μια άσκηση χειραγώγησης του πολιτικού σώματος ασχολούνται με το μέλλον του κλάδου και όχι με το μέλλον των ανθρώπων. Η ιχνηλάτηση που θα μας δώσει τις συνιστώσες αυτής της πολιτι(σμι)κής ανθρωπογεωγραφίας της χώρας που επιχειρώ εδώ θα μπορούσε να ενέχει τον κίνδυνο διολίσθησης σε μια απλή διανοητική άσκηση, αν η ιστορία συνίστατο σε απομονωμένους, αυτόνομους και απολύτως διακριτούς κύκλους, εν είδει μουσικών συγκοπών. Η ιστορία όμως είναι αλυσιδωτή και, αν και ο πρώτος κύκλος της αλυσίδας δεν εφάπτεται με τον τελευταίο, ο κάθε κύκλος αγκυρώνεται στον προηγούμενό του και στον επόμενο. Όσο τετριμμένη κι αν είναι αυτή η διαπίστωση, δεν είναι πάντα προφανής. Η ανάλυση της τρέχουσας πραγματικότητας –από την οικονομική και συστημική κρίση μέχρι την κρίση αξιών και την επακόλουθή της βίαιη εμφάνιση της Χρυσής Αυγής– πρέπει να αναδυθεί μέσα από την εξέταση της μικροϊστορίας που έχει συντελέσει στη διαδικασία παραγωγής της. Έτσι η θεώρηση της ιστορίας του 20ού αιώνα με τα μεθοδολογικά και θεωρητικά εργαλεία που μας παρέχει η ανθρωπολογία μπορεί να συμβάλει σ’ αυτή τη διαχρονική ανάλυση της ιστορίας ως σχοινοτενούς εμπειρίας. Το εγχείρημα λοιπόν είναι κυρίως μεθοδολογικό – καταθέτει μια έκκεντρη θεώρηση και του περιεχομένου και του τρόπου προσέγγισης και έκθεσης του αντικειμένου του. Προτείνει όμως και κάτι, έχοντας πλήρη συνείδηση του κινδύνου αυτής της πρότασης. Προτείνει μια επανεξέταση (πολιτική, θεωρητική,

επιστημολογική, αλλά πρωτίστως ηθική) του ανθρωπιστικού προτάγματος. Δεν αναφέρομαι εδώ στον ουμανιστικό Διαφωτισμό. Αυτό που έχω κατά νου είναι η δυνατότητα που μας έδωσε ο Έντουαρντ Σαΐντ (Edward Said) να σκεφτούμε εκ νέου τι σημαίνει άνθρωπος, εκεί όπου ο άνθρωπος, χωρίς προϋποθέσεις, χωρίς επιθετικούς προσδιορισμούς, χωρίς διακριτικά που συμπεριλαμβάνουν ή εξαιρούν, επανακτά τη θέση του στο χώρο, ένα χώρο που εκ προοιμίου δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από πολιτικός. Αντιμετωπίζοντας το τείχος των λέξεων και πράξεων που ορθώνεται μπροστά μας, όπου κατηγορίες ανθρώπων ταξινομούνται ως υπάνθρωποι, γίνεται επιτακτική ανάγκη να αναλάβουμε την ευθύνη να προστατεύσουμε και να υποστηρίξουμε την έννοια του ανθρώπου ως ημιτελούς και συνεχώς εν εξελίξει κοινωνικού όντος. Όχι κατ’ αντιδιαστολή προς τον υπόλοιπο φυσικό κόσμο, όπως μας είπε ο Διαφωτισμός, αλλά ενάντια στη μεταφυσική ουσιαστικοποίηση του ανθρώπου. Το παρόν βιβλίο είναι μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο. Αμφιταλαντεύτηκα άπειρες φορές για το αν έπρεπε να ξαναγράψω συγκεκριμένα κεφάλαια, κυρίως τα σχετικά με την Κατοχή και τον Εμφύλιο, έτσι ώστε να μπορέσω να συμπεριλάβω τα αποτελέσματα ερευνών που δημοσιεύθηκαν μετά το 2008. Κάθε βιβλίο όμως κουβαλά το βάρος της συγκεκριμένης ιστορικής στιγμής που το έχει παραγάγει, και έτσι αποφάσισα να το διατηρήσω ως μετάφραση του ήδη υπάρχοντος. Αν το έγραφα σήμερα, θα στεκόμουν ακόμα περισσότερο στη μεταξική δικτατορία, στις πολιτικο-κοινωνικές αλλαγές που επέφερε η ένταξη στην ΕΟΚ και η δεκαετία του 1980, και θα είχα εκθέσει με μεγαλύτερη διεξοδικότητα την πρόσληψη του ανανεωτικού ρεύματος στην ιστορία, κυρίως από εκείνο το μέρος της αριστερής διανόησης που συμπεριέλαβε αυτόν το ρεβιζιονισμό στην ενδοαριστερή αυτοκριτική. Από το 2008 και μετά έχει «εκραγεί» η βιβλιογραφία για την Κατοχή και τον Εμφύλιο· το μέγεθος τόσο των επιστημονικών όσο και των λογοτεχνικών δημοσιεύσεων είναι τεράστιο και δεν επιτρέπει ούτε μια εν τάχει επισκόπηση ή αναφορά. Έτσι οι επεμβάσεις που έχουν γίνει στο αγγλικό κείμενο αφορούν μόνο διορθώσεις που είχαν διαφύγει από την αρχική επιμέλεια του κειμένου. Είναι κοινός τόπος ότι κανένα βιβλίο δεν γράφεται μόνο από το συγγραφέα του, αλλά συν-γράφεται μέσα από μια συνεχή συνδιαλλαγή με άλλους που είτε ασχολούνται με τα ίδια ή παραπλήσια θέματα είτε προέρχονται από άλλα πεδία, αλλά έχουν τη διανοητική περιέργεια και διάθεση να αρθρώσουν γνώμη ή άποψη για κάτι που τους αφορά σε επίπεδα άλλα, εκτός των αυστηρά και σκληρά επιστημονικά δικών τους. Η ανθρωπολογία μάς επιτρέπει, ή μάλλον μας επιβάλλει, να θεωρήσουμε όλες αυτές τις συναλλαγές και ανταλλαγές απόψεων ως υλικό ανάλυσης, είτε πρωτογενές είτε δευτερογενές. Εκτός των συναδέλφων, φίλων και φοιτητών που ευχαριστώ στον πρόλογο, θέλω εδώ να ευχαριστήσω τον Νεκτάριο Καλαϊτζή, ο οποίος όχι μόνο μετέφρασε το λόγο μου με φροντίδα και υπομονή, αλλά έκανε και μια πρώτη επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης. Έψαξε με πάθος να βρει τους απολύτως σωστούς όρους, όχι παραπλήσιους, για έννοιες δύσκαμπτες και δυσνόητες, ενώ διατήρησε τους

χρωματισμούς και τις διάφορες αποχρώσεις της έκφρασής μου τόσο στα αναλυτικά όσο και στα αφηγηματικά μέρη του βιβλίου. Οι μεταφραστικές λύσεις που δόθηκαν είναι αποτέλεσμα της στενής μας συνεργασίας. Εξίσου θέλω να ευχαριστήσω βαθύτατα την Ελένη Μαρτζούκου για την εξαιρετική επιμέλεια του κειμένου. Τα γεγονότα τρέχουν και κανείς δεν μπορεί να πει με κανένα βαθμό βεβαιότητας σε τι κατάσταση θα βρίσκεται η χώρα όταν κυκλοφορήσει το βιβλίο. Το μόνο βέβαιο είναι ότι τα τελευταία τρία χρόνια, και κυρίως οι τελευταίοι δεκαοκτώ μήνες, μας έχουν τραυματίσει με τρόπους και σε βαθμό πρωτοφανείς, με μόνη εξαίρεση τον Εμφύλιο. Οι απελπισμένοι αυτόχειρες, οι αποκαρδιωμένοι υπερήλικες, οι γενιές νέων ανθρώπων χωρίς καμία προοπτική και κανένα μέλλον, οι δολοφονημένοι, κατατρεγμένοι και κακοποιημένοι μετανάστες και Έλληνες, το πολιτικό και κοινωνικό σώμα που δεν μπορεί να σταθεί πια ούτε σε δεκανίκια θα είναι το φάντασμα που θα πλανάται από πάνω μας για πολλές γενιές ακόμα. Φοβάμαι όμως ότι θα πλανάται μόνο επί δικαίους και όχι επί αδίκους. Νέα Υόρκη, 28 Ιανουαρίου 2013

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το βιβλίο αυτό έχει την απαρχή του σε λιγότερο ταραγμένους καιρούς, πριν από την 11η Σεπτεμβρίου 2001, όταν ο ανερχόμενος νεοφιλελευθερισμός των κλιντονικών χρόνων έδινε την απατηλή εντύπωση ενός μέλλοντος γαλήνης και ευημερίας, συγκαλύπτοντας επιτήδεια την πολιτική και εξουδετερώνοντας τη διαφωνία. Το ερώτημα που έθετα τότε αφορούσε τη συνέργεια μεταξύ πολιτικού και υπαρξιακού υποκειμένου, όπως αυτή εμφανίζεται στο χαρακτήρα του Οιδίποδα. Πώς μπορούμε να προσδιορίσουμε το σημείο όπου ένα πρόσωπο καθίσταται πολιτικό υποκείμενο, διερωτόμουν καθώς διερευνούσα την προβληματική που εγείρει ο Οιδίποδας στις πολλαπλές υποκειμενικές του θέσεις – στα πλαίσια της συγγένειας, του κράτους, του ρόλου της εξουσίας και της κυριαρχίας, αλλά προπαντός με το καταρρακωμένο σώμα του, το πολλαπλά και πάντα σκόπιμα σακατεμένο, αρχικά με στόχο την εξάλειψη της καταγωγής του και ύστερα σε μια προσπάθεια να εγγράψει πάνω στο σώμα του την ευθύνη για πράξεις τις οποίες είχε διαπράξει εν αγνοία του; Και πώς μπορούμε να το αναλύσουμε αυτό εθνογραφικά; Ο Οιδίποδας έμοιαζε η ιδεώδης κριτική μεταφορά για το τοπίο που καταλαμβάνει και οριοθετεί η εξουσία μετά την 11η Σεπτεμβρίου, όπου η ευθύνη και η υποχρέωση λογοδοσίας έγιναν έννοιες τόσο ελεγχόμενες και εύπλαστες από την κυρίαρχη εξουσία, που κατάντησαν στρεβλωμένα ιδανικά. Σε ένα περιβάλλον όπου η εξουσία αρνούνταν να λογοδοτήσει για τις υπερβάσεις της και δινόταν προτεραιότητα στις δομές (της διακυβέρνησης, της μυστικότητας, της ασφάλειας), αντί στους ανθρώπους που τελούσαν υπό τον έλεγχό τους, το παράδειγμα του Οιδίποδα έμοιαζε πιο προσφυές μέρα με την ημέρα. Όταν διάβασα πώς, στα απομνημονεύματά τους, φυλακισμένοι και εξόριστοι που είχαν βασανιστεί στα ελληνικά στρατόπεδα εξορίας και αναμόρφωσης συνύφαιναν την εμπειρία τους ως πολιτικών υποκειμένων με το χαρακτήρα του Οιδίποδα, συνειδητοποίησα ότι υπάρχει ένας πυρήνας αμοιβαίας αναγνώρισης ανάμεσα στο μύθο του πολιτικού κατά την αρχαιότητα και στην πραγματικότητα που ευθύνεται για το σήμερα. Διαβάζοντας πιο συστηματικά τις ιστορίες της Αριστεράς (ή αυτού που λογιζόταν ως «Αριστερά») στην Ελλάδα –ρήγματα επί ρηγμάτων, ηρωισμούς και παράνοια, το χάσμα μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς, που είχε φανεί τόσο ξεκάθαρα οριοθετημένο και φορτισμένο με συναισθήματα τα οποία έχουν σημαδέψει γενιές και γενιές–, όλα άρχισαν να γίνονται συγκεχυμένα και επισφαλή. Οι διαφορές δεν εξαφανίζονταν, αλλά, όσο περισσότερο ερευνούσα, τόσο περισσότερο, κι όχι λιγότερο, συσκοτίζονταν. Οι δυαδικές αντιθέσεις (αν υπήρξαν ποτέ πραγματικά μόνο δυαδικές) διέρρηξαν τους δυαδισμούς τους σε φαινομενικά άπειρα επίπεδα νοήματος και νοηματοδότησης, γεμίζοντας το τοπίο με δυσερμήνευτες αντιφάσεις –

δυσπιστία για το κράτος αλλά και σεβασμό για την εξουσία· διακηρύξεις περί προσωπικής αυτοδιάθεσης και ανεξαρτησίας, αλλά και ανάγκη για την ασφάλεια που παρέχει μια θέση στο Δημόσιο· νοσταλγία για το αμόλυντο πατρικό χωριό αλλά και πλήρη αδιαφορία για το περιβάλλον. Όμως εκεί, σιωπηρός, υπέβοσκε ο Εμφύλιος – τραύματα πάντα και παντού παρόντα, στοιχειώνοντας αθόρυβα τη σκέψη χωρίς ποτέ να αρθρώνονται, τραύματα που ποτέ δεν επουλώθηκαν πραγματικά. Κι αν κάποιος πίστευε το αντίθετο, τα Δεκεμβριανά του 2008 τον διέψευσαν. Η εξέγερση των εφήβων μαθητών, πυροδοτημένη από τη δολοφονία του δεκαπεντάχρονου Αλέξη Γρηγορόπουλου από αστυνομικό των Ειδικών Δυνάμεων μετά από μια ακόμα διαδήλωση διαμαρτυρίας για το άρθρο 16 του Συντάγματος περί δημόσιας παιδείας, επανέφερε στο προσκήνιο τα διαπυημένα τραύματα της νεοελληνικής πολιτείας. Οι μαθητές των γυμνασίων και λυκείων, μαζί με φοιτητές, μετανάστες, αναρχικούς, αντιεξουσιαστές, αντάρτες πόλεων, φτωχούς και εξαθλιωμένους, έκαναν κατάληψη στο Πολυτεχνείο, στη Νομική, στην ΑΣΟΕΕ, πυρπόλησαν καταστήματα και κάδους απορριμμάτων, αναποδογύρισαν αυτοκίνητα της αστυνομίας, πέταξαν πέτρες και μολότοφ, έκαψαν το χριστουγεννιάτικο δέντρο της πλατείας Συντάγματος τρεις φορές στη σειρά, λεηλάτησαν, φόρεσαν κουκούλες και χειρουργικές μάσκες, δέχτηκαν επίθεση από την αστυνομία με δακρυγόνα, καπνογόνα και κλομπ, μετέτρεψαν αρχικά την Αθήνα και λίγο αργότερα όλη την Ελλάδα σε μια συνεχή διαδήλωση που διήρκεσε τρεις εβδομάδες, απαιτώντας όχι κάτι συγκεκριμένο, αλλά τα πάντα. Το «FUCK ’68, FIGHT NOW» έγινε το σύνθημα των Γεγονότων. «Έχετε καταστρέψει τις ζωές μας», ήταν η κατηγορία που εξαπέλυαν μαθητές και φοιτητές προς τους πάντες – τους γονείς τους, τους δασκάλους τους, τα σχολεία τους, την κυβέρνηση, το κράτος, την κοινωνία, την εκκλησία. Η προσπάθεια να συγκροτήσω μια πειστική αφήγηση της εμπειρίας της αδιάκοπης αντίστασης εναντίον του κράτους αποτελούσε πρόκληση, λόγω τόσο της δριμείας κριτικής που η δική μου γενιά ερευνητών έχει αρθρώσει ενάντια στην παραγωγή μεγάλων και συνεκτικών αφηγήσεων, όσο και της ηθικής αδυναμίας να επιβάλει κανείς μια τέτοια αφήγηση σ’ αυτή την εμπειρία. Εκείνο που έχω προσπαθήσει να επιτύχω, τόσο από επιστημολογική όσο και από ηθική άποψη, είναι να αποκαλύψω τα φαινομενικά άπειρα επίπεδα όπου ό,τι φαίνεται στέρεο σε κάποιο επίπεδο καταρρέει κάτω από το ίδιο του το βάρος σε ένα άλλο. Σε αυτή την προσπάθεια έχω στραφεί στη σοφία άλλων, οι οποίοι συμφώνησαν γενναιόδωρα να μου αφιερώσουν την προσοχή τους και να λειτουργήσουν ως λυδία λίθος των ιδεών μου. Είμαι ευγνώμων σε όλους όσοι μου πρόσφεραν τις σκέψεις και τις κριτικές παρατηρήσεις τους κατά το μακρό χρονικό διάστημα που χρειάστηκα για να ολοκληρώσω αυτό το εγχείρημα. Πρώτα απ’ όλα οφείλω τα πάντα στους ανθρώπους που μου αφηγήθηκαν την προσωπική τους ιστορία κατά το μακρό 20ό αιώνα. Σε κάποιες περιπτώσεις τούς έχω υποσχεθεί ανωνυμία, οπότε μπορώ να τους ευχαριστήσω εδώ μ’ αυτόν το γενικόλογο τρόπο, γνωρίζοντας πως ξέρουν ότι ξέρω πόσα τους οφείλω. Άλλοι μου

έχουν επιτρέψει να χρησιμοποιήσω τα ονόματά τους· ευχαριστώ λοιπόν βαθιά τον Αντώνη Λιάκο, τον Στέργιο Κατσαρό, τον Τίτο Πατρίκιο, τον Βαρδή Βαρδινογιάννη, τον Γιάννη Παπαδόπουλο, τον Δημήτρη Μπέη, τον Γιώργο Αγγελακόπουλο, τον Απόστολο Παπαγεωργίου, τον Θύμιο Καραγιαννακίδη, τον Μίμη Γουργουρή, τον Φώτη Προβατά, τον Γιάννη Ρέγκα, τον Δημοσθένη Δώδο, τον Σωτήρη Βογιατζή, τον Όθωνα Ηλιόπουλο, τον Aleksa Djilas, τη Χαρά Τζαβέλλα-Έβτζεν, την Κατερίνα Τσουκαλά. Ο Απόστολος Παπαγεωργίου μου έδωσε περισσότερα απ’ όσα μπορώ να μετρήσω και τον ευχαριστώ γι’ αυτό· μου μίλησε για τη φυλάκισή του επί Χούντας, βρήκε βιβλία που είχαν εξαντληθεί εδώ και τρεις δεκαετίες, τα φωτοτύπησε και μου τα ’στειλε, μου έστειλε άρθρα, φωτογραφίες, βίντεο και περιγραφές επιζώντων για μετέπειτα επισκέψεις τους στη Γυάρο, μου μίλησε για τις πιο σκοτεινές πτυχές του θέματος που βασάνιζαν το μυαλό μου. Το ίδιο ισχύει και για τον Νίκο Καραγιαννακίδη, ο οποίος επιπλέον διάβασε το αρχικό κείμενο περισσότερες από μία φορές, αναζητώντας ελλείψεις και εκκρεμείς συλλογισμούς, και μου διέθεσε το αδημοσίευτο χειρόγραφο του πατέρα του. Η έρευνα γι’ αυτή τη μελέτη υποστηρίχθηκε γενναιόδωρα από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια, με δύο Humanities and Social Sciences Council Grants (2001, 2003), μία Chamberlain Fellowship for Junior Faculty Development Leave (2003-2004), μία University Seminars Schoff Publication Grant και δύο Harriman Institute Publication Grants (2007, 2009).

Μια ενότητα του κεφαλαίου 5 («1946-1949: Εμφύλιος») δημοσιεύθηκε σε προγενέστερη μορφή με τίτλο «Desert Islands: Ransom of Humanity» στο περιοδικό Public Culture (τχ. 20, άνοιξη 2008, σ. 395-421). Μια ενότητα του κεφαλαίου 8 που επιγράφεται «Τα παραλειπόμενα του Φρόυντ» δημοσιεύθηκε σε προγενέστερη μορφή με τίτλο «Fragments of Oedipus: Anthropology at the Edges of History» στο Neni Panourgiá & George Marcus (επιμ.), Ethnographica Moralia: Experiments in Interpretive Anthropology (Νέα Υόρκη: Fordham University Press, 2008, σ. 97-112), και σε πρότερη ελληνική μετάφραση με τίτλο «Σπαράγματα του Οιδίποδα. Ανθρωπολογία στις παρυφές της ιστορίας», στο περιοδικό Eθνολογία (τχ. 13, 2008, σ. 262-282). Θέλω να ευχαριστήσω την ομάδα του περιοδικού Ιστορείν, ιδιαίτερα τους Αντώνη Λιάκο, Έφη Γαζή, Ιωάννα Λαλιώτου, Πολυμέρη Βόγλη και Γιάννη Παπαθεοδώρου. Την Ελένη Παπαγαρουφάλη, που συζήτησε ακάματα μαζί μου περί ανθρωπολογικών θεμάτων. Τον Βασίλη Καρύδη, που έκανε δυνατές επαφές οι οποίες θα ήταν αδύνατες χωρίς αυτόν και με βοήθησε να καταλάβω τις πολυπλοκότητες της αστυνομικής επιτήρησης. Τον Δημοσθένη Δώδο, που με βοήθησε να κατανοήσω καίριες έννοιες της νομοθεσίας αναφορικά με την πολιτική δίωξη. Την Αθηνά Αθανασίου για τα πάντα. Η ανταλλαγή απόψεων με τον Γιάννη Ιατρίδη, παρά τις επιμέρους διαφωνίες μας, ήταν καθοριστική για την κατανόηση από μέρους μου συγκεκριμένων πτυχών της πρώιμης μεταπολεμικής εποχής. Θέλω να ευχαριστήσω το διευθυντή και το προσωπικό της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα για τη γενναιοδωρία και τη φιλοξενία τους κατά

το διάστημα που πέρασα εκεί ως υπότροφος ερευνήτρια το 2003-2004. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στην υπεύθυνη αρχείου, την κυρία Natalia Vogeikoff-Brogan, που με βοήθησε να διατρέξω το αρχείο του Οσκάρ Μπρονίρ (Oscar Broneer) αναζητώντας υλικό σχετικό με την επίσκεψή του στη Μακρόνησο το 1948. Το προσωπικό της Εταιρείας Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων (ΕΔΙΑ) και ο διευθυντής του Βαρδής Βαρδινογιάννης μου έδωσαν ανεκτίμητο υλικό. Για τον ίδιο λόγο ευχαριστώ και το γενικό γραμματέα του Συλλόγου Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών 1967-1974 (ΣΦΕΑ) κ. Πρωτοψάλτη, καθώς και τον πρόεδρο του συλλόγου «Γυάρος – Ιστορική Μνήμη» κ. Κώστα Κατσιμπίνη. Ανάλογες ευχαριστίες οφείλω στη Νότα Πάντζου, τον Χαρίλαο Σισμάνη και την (παλιά φοιτήτριά μου) Κατερίνα Στεφάτου, στο Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Αϊ-Στράτη. Η Αλίκη Τσίργιαλου και η Ειρήνη Μπουντούρη, στο Φωτογραφικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη, με διευκόλυναν σημαντικά στην προσπέλαση του αρχείου. Τις ευχαριστώ που μου έδωσαν την άδεια να δημοσιεύσω κάποιες από τις φωτογραφίες που φυλάσσονται σε αυτό. Η Leslie Morris, έφορος νεότερων βιβλίων και χειρογράφων στη Βιβλιοθήκη Houghton του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, με βοήθησε να βρω το αδημοσίευτο σημείωμα που είχε στείλει ο Άπτον Σινκλαίρ (Upton Sinclair) στο περιοδικό The Nation μαζί με την επιστολή με τίτλο «Μακρόνησος – Το ελληνικό Νταχάου» και μου έδωσε την άδεια να τα δημοσιεύσω. Ο Ιάσων Χανδρινός διάβασε ολόκληρο το κείμενο για ανακρίβειες (και βρήκε πολλές). Για όσες απομένουν ευθύνομαι εγώ. Ευχαριστώ τους Κωνσταντίνο Τσουκαλά, Φωτεινή Τσαλίκογλου, Αριστείδη Μπαλτά, Έλενα Τζελέπη, Γιώργο Χουλιάρα, Ελένη Βαρίκα, Michael Löwy και Μάκη Ρηγάτο, οι οποίοι, αν και ανήκουν σε άλλα γνωστικά πεδία και προσανατολισμούς, με άκουσαν με προσοχή και μου πρόσφεραν την κριτική τους ματιά και την επιστημολογική τους προσέγγιση. Είναι σπάνιο προνόμιο να έχεις φίλους που δεν κουράζονται ποτέ να εμβαθύνουν, να προσπαθούν να φτάσουν στο μεδούλι μιας ιδέας, μιας τοποθέτησης, ενός επιχειρήματος, μέχρι αργά τη νύχτα, με τη βεβαιότητα πως το επόμενο πρωί θα βρούμε τη διαφωνία ακόμα γόνιμη και τη φιλία άθικτη. Έχω αφιερώσει αυτό το βιβλίο στον αγαπημένο μου γιο Πέτρο-Κωνσταντίνο Γουργουρή και στους φίλους του Γιώργο Δαρεμά, Τηλέμαχο Χριστόπουλο (ο οποίος φέρει το ψευδώνυμο του αντάρτη παππού του), Θοδωρή Παππά, Έκτορα Κλωνάρη και Αλέξη Verney-Προβατά. Αυτά τα παιδιά, που οι γονείς και οι παππούδες τους βρέθηκαν εγκλωβισμένοι στον πολιτικό ιστό της Ελλάδας, κάποιες φορές σε αντίπαλα στρατόπεδα, μοιράζονται μια βαθιά φιλία που υπερβαίνει το χώρο και το χρόνο. Το ανά χείρας βιβλίο είναι το δώρο μου, με την ευχή μέσα από τις σελίδες του να μπορέσουν ν’ αναγνωρίσουν πως η ζωή δεν αξίζει τίποτα χωρίς φιλία και χωρίς το αίσθημα ευθύνης που την κάνει δυνατή. Στον Πετρή μου ειδικά εκφράζω την πιο βαθιά ευγνωμοσύνη μου που τα έβγαλε πέρα όταν η πιο συνηθισμένη απάντηση στο κάλεσμα «Μαμά» ήταν η φράση «Όχι τώρα, γράφω». Τα ανίψια μου Ορέστης και Ιάσων έχουν μοιραστεί μαζί μου τις ζωές τους και μου έχουν δείξει στην πράξη τη χρεοκοπία των μεγάλων πολιτικών αφηγήσεων, καθώς

και τις καινούργιες έννοιες της αυτονομίας που καθιστούν εφικτή τη ζωή για τη γενιά τους. Τίποτα δεν θα είχε σταθεί δυνατό χωρίς την ευφυΐα, τη φιλία, τη συντροφικότητα, την αγάπη και την αφοσίωση του Στάθη Γουργουρή, του συνταξιδιώτη μου στη ζωή. Δεν υπάρχει ούτε μια ιδέα, ισχυρισμός, επιχείρημα απ’ όσα παρουσιάζονται σ’ αυτές τις σελίδες που να μην το έχουμε εξαντλήσει μαζί, συχνά διαφωνώντας μέχρι τελικής πτώσεως αργά τη νύχτα. Δεν μπορώ να τον ευχαριστήσω αρκετά γι’ αυτό, όπως δεν μπορώ να τον ευχαριστήσω για το ότι υπάρχει, γι’ ακόμα μία φορά. Νέα Υόρκη, 29 Ιανουαρίου 2009

ΑΠΟ ΕΔΩ ΚΑΙ ΠΕΡΑ...

Αυτό το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Δεν καταλαμβάνουν την ίδια έκταση, παρόλο που και τα δύο έχουν πράγματα να πουν, ιστορίες να αφηγηθούν και να εξηγήσουν, ιστορίες που αρνούνται να ξεχαστούν. Συμπλέκονται το ένα με τ’ άλλο· δεν μπορούν να σταθούν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Αυτή ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετώπισα γράφοντας αυτό το βιβλίο: Πώς μπορούσα να επιτρέψω σε αυτές τις ιστορίες, που αιμορραγούν τόσα χρόνια (εμποτίζοντας η μια την άλλη, διαχεόμενες πέρα από τα στενά όριά τους), να διατηρήσουν τη μολυσματικότητά τους, να παραμείνουν όλες παρούσες, συνωθούμενες, ενώ καθεμιά θα διατηρεί την αυτόνομη βαρύτητά της; Το βιβλίο αυτό διηγείται δύο ιστορίες ταυτόχρονα – μια ιστορία που απαρτίζεται από γεγονότα και μια ιστορία που συντίθεται από τα βιώματα όσων βρέθηκαν στη δίνη αυτών των γεγονότων. Η βιωματική ιστορία είναι μια ιστορία αποπομπής, πολλαπλών αποπομπών, μιασμάτων, κινδύνου και απανθρωποποίησης. Είναι η ιστορία των περιπετειών που έχει ζήσει η ελληνική Αριστερά, ή μάλλον ο Έλληνας αριστερός και η Ελληνίδα αριστερή ως παραδειγματικές μορφές πολιτικού απόβλητου. Ή μάλλον, για την ακρίβεια, είναι η ιστορία της εικόνας που έχει κατασκευάσει για την ελληνική Αριστερά το ελληνικό κράτος. Είναι η ιστορία του πώς δημιουργήθηκε μια ζώνη κινδύνου στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα, και πώς η ζώνη αυτή υποστασιοποιήθηκε με τη μορφή αυτού που κατέληξε να εννοιολογηθεί ως «Αριστερά». Η ιστορία των γεγονότων διηγείται πώς αυτή η τύποις δημοκρατία που υπήρξε η Ελλάδα καθ’ όλο τον 20ό αιώνα (με τα περιστασιακά της ολισθήματα προς τη δικτατορία) κατόρθωσε, μέσω συστηματικών ιδεολογικών θέσεων, να δημιουργήσει μια ζώνη κινδύνου, στην οποία εν συνεχεία υπήγαγε αυτό το νέο παράδειγμα επικίνδυνου στοιχείου, τον Έλληνα αριστερό. Το πρώτο μέρος είναι η ιστορία (των βιωμάτων και των γεγονότων). Το δεύτερο μέρος, τα Πάρεργα, είναι ένα κείμενο που παρακολουθεί σαν σκιά το κυρίως κείμενο. Θα πρότεινα να εξοικειωθείτε με τα Πάρεργα πριν προχωρήσετε στην ανάγνωση του κυρίως κειμένου. Μπορείτε να διαβάσετε τα δύο μέρη ανεξάρτητα το ένα από το άλλο· μπορείτε να διαβάσετε τα Πάρεργα σαν σημειώσεις· ή μπορείτε να τα διαβάσετε και τα δύο μαζί, παράλληλα. Στην έντυπη έκδοση του βιβλίου τα Πάρεργα που είναι αρκετά σύντομα για να χωρέσουν στα περιθώρια των σελίδων του κυρίως κειμένου έχουν τοποθετηθεί εκεί, ούτως ώστε να είναι δυνατόν να διαβάζονται σε άμεση γειτνίαση με το κείμενο. Είναι αγκιστρωμένα στο κείμενο με αρίθμηση υπό μορφήν εκθέτη. Όσα ήταν πολύ εκτενή γι’ αυτή τη μορφή παρουσίασης έχουν συγκεντρωθεί στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, όπου γίνεται κάθε φορά παραπομπή μέσα στο κυρίως κείμενο εντός παρενθέσεων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα δύο ακολουθίες αρίθμησης – μια υπό

μορφήν εκθετών, για τα Πάρεργα στο περιθώριο της σελίδας του κυρίως κειμένου που διαβάζει ο αναγνώστης· και μια κατά κεφάλαιο (π.χ. Πάρεργον 1.1) για εκείνα που έχουν συγκεντρωθεί στο τέλος του βιβλίου. Ο σκοπός των παραπομπών και στις δύο περιπτώσεις είναι ο ίδιος – να διανοίξουν τη δυνατότητα μιας πολυεπίπεδης και μάλλον αλεατορικής αναγνωστικής εμπειρίας, η οποία θα υπενθυμίζει διαρκώς στον αναγνώστη τις πολλές διαφορετικές φωνές και μορφές λόγου που έχουν συγκεντρωθεί μέσα από τα χρόνια επιτόπιας, αρχειακής και βιβλιακής έρευνας που απαιτήθηκαν για τη συγγραφή της παρούσας μελέτης. Η αγγλόφωνη έντυπη έκδοση ακολουθήθηκε από μια ηλεκτρονική έκδοση (www.dangerouscitizens.columbia.edu), η οποία προετοιμάστηκε σε συνεργασία με το Center for Digital Research and Scholarship (CDRS) του Πανεπιστημίου Κολούμπια και διερευνά νέες δυνατότητες ανάγνωσης αξιοποιώντας τις μοναδικές ευκαιρίες που προσφέρει το ηλεκτρονικό μέσο, συμπεριλαμβανομένης της προσθήκης νέου οπτικού και ακουστικού υλικού.

ΜΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΠΑΡΕΡΓΑ

Τα Πάρεργα δεν είναι απλώς σημειώσεις· πρέπει να θεωρηθούν σαν τα άκρα ενός σώματος, χωρίς τα οποία το κείμενο είναι κόλουρο. Είναι ένας υπομνηματισμός του κειμένου που το κάνει να δείχνει τις πολυπλοκότητές του, καθώς εισάγει στην κυρίως αφήγηση την πραγματικότητα της πολυφωνίας, κάνοντας παρεμβάσεις οι οποίες δείχνουν ότι δεν υπάρχει σταθερότητα σε αυτή την ιστορία, ότι η ίδια η ιστορία μετατοπίζει συνεχώς τον άξονά της, ότι οποιαδήποτε προσπάθεια να παραγάγουμε μια συνεκτική αφήγηση, ένα Ur-text, ένα αυθεντικό κείμενο της ιστορίας της Αριστεράς στην Ελλάδα, θα προσελκύει πάντα φωνές από τα περιθώρια οι οποίες θα απαιτούν να ακουστούν και θ’ αξιώνουν να ληφθούν υπόψη οι αποχρώσεις που έχουν να προσφέρουν. Τα Πάρεργα δεν είναι ερμηνευτικές σημειώσεις. Δεν εμβαθύνουν σε ένα σταθερό κυρίως κείμενο ούτε καλούν σε περαιτέρω σχολιασμό. Είναι μάλλον, κατά μία έννοια, αυτό που ο Ζακ Ντερριντά (Jacques Derrida) έχει αποκαλέσει ένα «στήριγμα», ένας χώρος όπου εγώ, η συγγραφέας, προσφέρω σε εσάς, τους αναγνώστες, την ευκαιρία να κρατηθείτε από κάτι – μια ιδέα, μια εξήγηση, μια ερώτηση, μια αμφιβολία, μια διαφορετική άποψη. Είναι ένα μετα-κείμενο που επιδιώκει να κλονίσει οποιεσδήποτε βεβαιότητες μπορεί να εμφανίζονται στο κυρίως κείμενο, οποιεσδήποτε πεποιθήσεις μπορεί να έχουν αποκρυσταλλωθεί μέσα στην αφήγηση για την Αριστερά. Τα Πάρεργα προσφέρουν ένα μέσο για να εγκύψουμε «στα αδιανόητα της καθημερινής ζωής» – «the imponderables of everyday life», όπως είχε ονoμάσει ο Μπρονισλάβ Μαλινόφσκι (Bronisław Malinowski) τις μικρές στιγμές της καθημερινότητας που δεν επιδέχονται τη διανοητική επεξεργασία η οποία οριοθετεί την ανθρωπολογική αναλυτική εμπειρία· είναι το χέρι που σας προτείνω για να προχωρήσετε στην ανάγνωση του παρόντος βιβλίου. Η έννοια του παρέργου συνδέεται στενά με την ανάπτυξη της δυτικής κριτικής παράδοσης, εμπερικλείοντας την ανάπτυξη της κοινωνιολογικής και φιλοσοφικής σκέψης ως ιστορικού φαινομένου και ως μορφής λόγου, που αποτελεί το υπόβαθρο του όλου γνωστικού κλάδου της ανθρωπολογίας, και που μάλιστα έχει γεννήσει την ανθρωπολογία ως έρευνα και ως γνωστικό πεδίο, από τη μεθοδολογία της μέχρι την επιστημολογία της και το περιεχόμενό της. Ο όρος εμφανίζεται πρώτη φορά στα ελληνικά, στο Φιλοθέου πάρεργα, ένα κείμενο το οποίο έγραψε μεταξύ του 1716 και του 1718 ο βοεβόδας της Βλαχίας Νικόλαος Μαυροκορδάτος ως οδηγό διαγωγής για το γιο του. Στη συνέχεια εμφανίζεται το 1726 στο Parergon Juris Canonici Anglicani; or, A Commentary by Way of Supplement to the Canons and Constitutions of the Church of England (Πάρεργον του αγγλικανικού κανονικού δικαίου, ή Σχολιασμός υπό μορφήν συμπληρώματος των κανονισμών και

αποφάσεων της Εκκλησίας της Αγγλίας) του Άγγλου νομικού Τζον Έυλιφ (John Ayliffe). Και τα δύο κείμενα καθιστούν σαφές ότι ο όρος «πάρεργα» δηλώνει μια συμπληρωματική και παιδαγωγική χειρονομία η οποία συνοδεύει ένα κυρίως κείμενο ή αφήγηση με κατηγορηματικά κριτικό πνεύμα. Στην Κριτική του πρακτικού λόγου του Καντ (1788), και αργότερα σε μια μακροσκελή σημείωση η οποία περιλαμβάνεται στη δεύτερη έκδοση του Η θρησκεία μέσα στα όρια του απλού λόγου (1794), το πάρεργον αναπτύσσεται ως κόσμημα, ποίκιλμα, διανθισμός (Zierathen) του κυρίως «έργου». Στο δεύτερο από αυτά τα έργα ο Καντ επεκτείνει τις σκέψεις του σχετικά με το πάρεργον. Η μακροσκελής σημείωσή του επισυνάπτεται σε μια «Γενική παρατήρηση», στο τέλος του Β΄ Μέρους. Κάθε Μέρος συνιστά ένα πάρεργον το οποίο αναφέρεται σε ένα πάρεργον. Ο Καντ περιγράφει αυτές τις τέσσερις «Γενικές παρατηρήσεις» ως «σε κάποιο βαθμό πάρεργα [...] [που] δεν αποτελούν αναπόσπαστα μέρη [του έργου], αλλά εφάπτονται σε αυτό [aber strossen doch an sie an]: Το εγγίζουν, το σπρώχνουν, κολλούν πάνω του και το πιέζουν», όπως εξήγησε ο Ζακ Ντερριντά (Derrida 1987: 53). Κατά συνέπεια το πάρεργον μετέχει της αναστοχαστικής σκέψης, της αναστοχαστικής πίστης, μέσω της οιονεί ατέρμονος κατάτμησης των παρατηρήσεων περί θρησκείας του Καντ. Μισόν αιώνα αργότερα, το 1851, ο Άρθουρ Σοπενχάουερ εξέδωσε το Πάρεργα και παραλειπόμενα, ένα έργο το οποίο, όπως ο ίδιος εξήγησε, είχε χαρακτήρα επικουρικό των άλλων, πιο συστηματικών έργων του, μια συλλογή στοχασμών που δεν μπορούσαν να βρουν θέση σε εκείνα τα άλλα έργα και που πραγματεύονταν κυρίως φιλοσοφικά ζητήματα αναφορικά με τη σχέση του υποκειμένου με το δικαϊκό σύστημα, το θάνατο και την ύπαρξη. Ο Ντερριντά έχει οδηγήσει την ιδέα του παρέργου ένα βήμα πιο κοντά στην ανθρωπολογία, συμπλέκοντας την ανθρωπολογία με τη λογική του συμπληρώματος, όπως αυτή καταδεικνύεται στους Θλιμμένους τροπικούς του Κλοντ Λεβί-Στρος (Claude Lévi-Strauss). O Λεβί-Στρος, τοποθετώντας το έργο του σε άμεση γενεαλογική σχέση με τις Εξομολογήσεις του Ρουσσό, κάνει τους Θλιμμένους τροπικούς «ταυτόχρονα Εξομολογήσεις και ένα είδος συμπληρώματος στο Συμπλήρωμα στο ταξίδι του Μπουγκενβίλ», επισημαίνει ο Ντερριντά (Derrida 1976: 107). Το συμπλήρωμα, γράφει στη συνέχεια ο Ντερριντά, αναπληρώνει και υπεισέρχεται (tient-lieu), καθώς η παρουσία του είναι εξίσου επικίνδυνη για τη δομή όσο και η απουσία του (Derrida 1976: 216-219). Αυτή ακριβώς η κριτική υφή του παρέργου, η ικανότητά του να περιέχει κείμενο το οποίο είναι επεξηγηματικό και συγχρόνως απολύτως ουσιώδες, είναι που ενισχύει το διακύβευμα της αναγνωστικής εμπειρίας που διερευνώ εδώ.

[ 1 ]

1963-2008

Ιστορία, μικροϊστορία, μεταϊστορία,

εθνογραφία

Εικ. 1. 1959: Ψηλά τακούνια. Φωτογραφία της συγγραφέως. 2. «Σηκώθηκε ο λαός από τα μνήματα, με χώματα ακόμα στα μαλλιοκέφαλά τους και στα μούτρα, πήραν κι αυτοί κουράγιο, άπλωσαν κι έσμιξαν τα χέρια, σαν να ’θελαν να παρηγορήσει ο ένας τον άλλον και, χωρίς να το ’χουν στο νου τους, πήραν, γαληνά, αργοκίνητα, γύρα από τους τάφους να χορεύουν κι ήταν τα μάτια τους κι οι λαιμοί τους γεμάτα κλάματα», διαβάζουμε στην παράγραφο που διασκελίζει τις σελίδες 18 και 19. 3. Η Γιούρα (ως ενικός θηλυκού) ή τα Γιούρα (ως πληθυντικός ουδετέρου) είναι το όνομα που – αναμφίβολα το αποτέλεσμα της φθηνής, παράνομης έκδοσης των βιβλίων. Αυτή όμως επ’ ουδενί ήταν η πρώτη μου επαφή με το φαινόμενο της παράνομης διακίνησης βιβλίων. Όταν ήμουν ακόμα πιο μικρή, από τα τέσσερα μέχρι τα εφτά μου χρόνια (άρα γύρω στο 1962-1965), η μητέρα μου με έπαιρνε μαζί της σ’ ένα υπόγειο διαμέρισμα κάτω από τη Λυρική Σκηνή το οποίο λειτουργούσε ως παράνομο βιβλιοπωλείο. Με προσοχή ισορροπούσε τα τακούνια της στη στριφογυριστή μεταλλική σκάλα που οδηγούσε στο κατάστημα, όπου αγόραζε τα απαγορευμένα βιβλία του Καζαντζάκη. Πηγαίνοντας, η μητέρα μου με κρατούσε από το χέρι και μ’ έβαζε να της ψιθυρίσω ό,τι με είχε δασκαλέψει να πω στην αστυνομία αν μας σταματούσε: «Πάμε να αγοράσουμε εσώρουχα» (παραδίπλα υπήρχε ένα κατάστημα που έφτιαχνε εσώρουχα επί παραγγελία). Αγοράζαμε ένα βιβλίο κάθε φορά, όσο μπορούσε να χωρέσει η τσάντα της μητέρας μου, ώστε να μην κινήσουμε υποψίες. Με αυτό τον τρόπο καταφέραμε να αποκτήσουμε τα άπαντα του Καζαντζάκη.[*] Πρόσφατα άνοιξα τους Αδερφοφάδες για να τους ξαναδιαβάσω. Οι Αδερφοφάδες, μυθιστόρημα που έγραψε ο Καζαντζάκης για τον Εμφύλιο, πρωτοεκδόθηκε το 1963, αλλά το δικό μας αντίτυπο προέρχεται από τη δεύτερη έκδοση του 1965. Βρήκα τις σελίδες 13 μέχρι 18 ακόμα πιασμένες με το σελιδοδείκτη που είχε χρησιμοποιήσει η μητέρα μου, έναν ευτελή, χρηστικό σελιδοδείκτη που μολαταύτα έχει σημαδέψει το βιβλίο για πάντα – μια καρφίτσα ραπτικής. Αυτός ο αυτοσχέδιος σελιδοδείκτης πιθανώς σημαδεύει τη σελίδα 18, όπου ο Καζαντζάκης γράφει για την εμπειρία της αναγκαστικής ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1922, ύστερα από την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάννης. Το συγκεκριμένο απόσπασμα περιγράφει την τελευταία χειρονομία των κατοίκων ενός ελληνόφωνου, χριστιανικού χωριού πριν το εγκαταλείψουν για πάντα: Επισκέπτονται το νεκροταφείο και αποχαιρετούν τους νεκρούς τους. 2 Δεν θυμάμαι πια πότε ακριβώς έμαθα ποιος ήταν αυτός ο άνδρας, ο κύριος Κοσμάς, που όμως συνέχισε να μας επισκέπτεται, μία φορά το μήνα, και να μας πουλάει βιβλία. Κάποια στιγμή ωστόσο κατά τη διάρκεια της Χούντας έτυχε να ακούσω ότι ο κύριος Κοσμάς, ο πλανόδιος βιβλιοπώλης, όπως και πολλοί άλλοι απογευματινοί πλανόδιοι βιβλιοπώλες, «είχε κάνει στη Γιούρα», 3 _όπου είχε κάνει και ο θείος Στέφανος. 4

2. «Σηκώθηκε ο λαός από τα μνήματα, με χώματα ακόμα στα μαλλιοκέφαλά τους και στα μούτρα, πήραν κι αυτοί κουράγιο, άπλωσαν κι έσμιξαν τα χέρια, σαν να ’θελαν να παρηγορήσει ο ένας τον άλλον και, χωρίς να το ’χουν στο νου τους, πήραν, γαληνά, αργοκίνητα, γύρα από τους τάφους να χορεύουν κι ήταν τα μάτια τους κι οι λαιμοί τους γεμάτα κλάματα», διαβάζουμε στην παράγραφο που διασκελίζει τις σελίδες 18 και 19. 3. Η Γιούρα (ως ενικός θηλυκού) ή τα Γιούρα (ως πληθυντικός ουδετέρου) είναι το όνομα που χρησιμοποιούσαν οι κρατούμενοι, οι οικογένειές τους και όποιος είχε κάποια σχέση με κάποιον που είχε τεθεί υπό περιορισμό στο νησί κατά την πρώτη φάση λειτουργίας του ως τόπου φυλακής και εξορίας, στη διάρκεια του Εμφυλίου. Αντίθετα, όταν το νησί ξαναχρησιμοποιήθηκε για τους ίδιους σκοπούς επί Χούντας, όλοι το ανέφεραν με το επίσημο όνομά του, ως Γυάρο. Εδώ χρησιμοποιώ και τα δύο ονόματα – το Γιούρα κυρίως για την πρώτη περίοδο και το Γυάρος για τη δεύτερη. Δεν είναι απολύτως σαφές γιατί η γενιά των πολιτικών κρατουμένων της Χούντας χρησιμοποίησε το επίσημο όνομα του νησιού, αλλά μπορεί κανείς να προσδιορίσει, με αρκετή βεβαιότητα, αν ο τίτλος ενός άρθρου ή ενός βιβλίου γραμμένου από κάποιον που έζησε την εμπειρία της εξορίας εκεί αναφέρεται στην πρώτη ή στη δεύτερη περίοδο ανάλογα με το όνομα που χρησιμοποιεί. Όλα τα βιβλία που προέρχονται από την πρώτη περίοδο το αναφέρουν ως Γιούρα, όπως τα: Γιούρα: Υπόμνημα με κρατούσε από το χέρι και μ’ έβαζε να της ψιθυρίσω ό,τι με είχε δασκαλέψει να πω στην αστυνομία αν μας σταματούσε: «Πάμε να αγοράσουμε εσώρουχα» (παραδίπλα υπήρχε ένα κατάστημα που έφτιαχνε εσώρουχα επί παραγγελία). Αγοράζαμε ένα βιβλίο κάθε φορά, όσο μπορούσε να χωρέσει η τσάντα της μητέρας μου, ώστε να μην κινήσουμε υποψίες. Με αυτό τον τρόπο καταφέραμε να αποκτήσουμε τα άπαντα του Καζαντζάκη.[*] Πρόσφατα άνοιξα τους Αδερφοφάδες για να τους ξαναδιαβάσω. Οι Αδερφοφάδες, μυθιστόρημα που έγραψε ο Καζαντζάκης για τον Εμφύλιο, πρωτοεκδόθηκε το 1963, αλλά το δικό μας αντίτυπο προέρχεται από τη δεύτερη έκδοση του 1965. Βρήκα τις σελίδες 13 μέχρι 18 ακόμα πιασμένες με το σελιδοδείκτη που είχε χρησιμοποιήσει η μητέρα μου, έναν ευτελή, χρηστικό σελιδοδείκτη που μολαταύτα έχει σημαδέψει το βιβλίο για πάντα – μια καρφίτσα ραπτικής. Αυτός ο αυτοσχέδιος σελιδοδείκτης πιθανώς σημαδεύει τη σελίδα 18, όπου ο Καζαντζάκης γράφει για την εμπειρία της αναγκαστικής ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1922, ύστερα από την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάννης. Το συγκεκριμένο απόσπασμα περιγράφει την τελευταία χειρονομία των κατοίκων ενός ελληνόφωνου, χριστιανικού χωριού πριν το εγκαταλείψουν για πάντα: Επισκέπτονται το νεκροταφείο και αποχαιρετούν τους νεκρούς τους. 2 Δεν θυμάμαι πια πότε ακριβώς έμαθα ποιος ήταν αυτός ο άνδρας, ο κύριος Κοσμάς, που όμως συνέχισε να μας επισκέπτεται, μία φορά το μήνα, και να μας πουλάει βιβλία. Κάποια στιγμή ωστόσο κατά τη διάρκεια της Χούντας έτυχε να ακούσω ότι ο κύριος Κοσμάς, ο πλανόδιος βιβλιοπώλης, όπως και πολλοί άλλοι απογευματινοί πλανόδιοι βιβλιοπώλες, «είχε κάνει στη Γιούρα», 3 _όπου είχε κάνει και ο θείος Στέφανος. 4 Παρότι εκείνη την εποχή δεν μιλούσαμε πραγματικά γι’ αυτό σαν κάτι το συνηθισμένο στη ζωή μας (αν και ίσως οι μεγάλοι να μιλούσαν), πολλές «όχι αριστερές αλλά δημοκρατικών πεποιθήσεων» οικογένειες είχαν παρόμοιες εμπειρίες. Μόνο πολύ αργότερα τα στοιχεία αυτά άρχισαν να γίνονται διαθέσιμα και να αποκαλύπτονται χωρίς ενδοιασμούς. Μια μέρα πριν από μερικά χρόνια είδα στο σπίτι μιας καινούργιας φίλης ένα βιβλίο που το χρειαζόμουν και το οποίο παλιότερα είχαμε, αλλά είχε πλέον εξαφανιστεί από τη βιβλιοθήκη μας.