μακέτα εξωφύλλου - σχεδιασμός έκδοσης: Μαρία Τσουμαχίδου διόρθωση: Στρατής Μπουρνάζος σελιδοποίηση: Βάσω Μπεκυρά πρώτη έκδοση: Οκτώβριος 2001 δεύτερη έκδοση: Ιούνιος 2001 τρίτη έκδοση: Ιούλιος 2005 Benedict! de Spinoza:
Tractatiis de Intellectus Emendatione
© 2000 για τη μετάφραση, Β. Jacquemart, Β. Γρηγοροπούλου και εκδόσεις ΠΟΛΙΣ © 2000 για τον πρόλογο, τα σχόλια και το επίμετρο, Β. Γρηγοροπούλου και εκδόσεις ΠΟΛΙΣ Ομήρου 32, 106 72 Αθήνα τηλ.: 210 36 43 382, 210 36 17 993, fax: 210 36 36 501 e-mail: polis@ath.forthnet.gr ISBN: 960-8132-18-5
ΣΠΙΝΟΖΑ
ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ
ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΤΟΥ ΝΟΥ
m Μετάφραση από τα λατινικά B E R N A R D JACQUEMART Β Α ς Ι Α Ι Κ Η ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΥΛΟΥ Επιμέλεια, Πρόλογος, Σχόλια, Επίμετρο Β Α ς Ι Α Ι Κ Η ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΥΑΟΥεκδόσεις Π Ο Λ Ι Σ
Περιεχόμενα
Πρόλογος 9 Η δομή του έργου 15 Σημείωμα για την παρούσα μετάφραση 17 Σπινόζα: Πραγματεία για τη διόρθωση του νου §§1-17: Το τέλος 23 §§18-29: Το μέσον. Οι τρόποι με τους οποίους γίνονται αντιληπτά τα πράγματα 30 §§ 30-48: Η αφετηρία της οδού 36 § 49: Γενικό σχέδιο της μεθόδου 45 §§ 50-51: Τι περιέχει η μέθοδος 46 §§ 52-65: Η πλασματική ιδέα 47 §§ 66-76: Η ψευδής ιδέα 58 §§ 77-80: Η αμφίβολη ιδέα 65 §§ 81-83: Μνήμη και λήθη 67 §§ 84-90: Φαντασία και νους 69 §§ 91-98: Κανόνες ορισμού 72 § 99-110: Για την τάξη και το θεμέλιο των σκέψεων 76 Σημειώσεις 84 Επίμετρο Β. Γρηγοροπούλου: Το πρόβλημα της μεθόδου 101 Χρονολόγιο 193 Βιβλιογραφία 197 Πίνακας όρων 215Πρόλογος
To έργο του Σπινόζα Προη^ματεία για τη διόρθωση του νου παρουσιάζεται στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό για πρώτη φορά και, εύλογα, θα αναρωτηθεί ο αναγνώστης γιατί ο Σπι-νόζα στην Ελλάδα σήμερα. Η αρχαία ελληνική σκέψη, υπερ-βαίνοντας τοπικούς καθορισμούς, αποτέλεσε την αφετηρία της φιλοσοφίας, δίνοντας τις θεμελιώδεις έννοιές της. Η με-λέτη της παράδοσης αυτής δεν μπορεί να μην πάρει υπόψη της τις μεταστροφές τις οποίες συνάντησε στη συνέχεια. Το 17ο αιώνα επιχειρείται μια νέα θεμελίωση της γνώσης και της πολιτικής και χαράζεται μια νέα αφετηρία για την ανάγνω-ση των αρχαίων ελληνικών κειμένων. Ο Σπινόζα, αν και προέρχεται από την εβραϊκή παράδοση, από την οποία απέ-κλινε, δεν παρέμεινε σε μία κίνηση αμφιταλάντευσης ανάμεσα στην εβραϊκή και την ελληνική σκέψη* από το έργο του, στο πλαίσιο διαλόγου του 17ου αιώνα, προέκυψε μια νέα τοπο-θέτηση απέναντι σε αυτές τις παραδόσεις και μια νέα συ-στηματική ενότητα βασικών κατηγοριακών εννοιών, η οποία συνεχίζει να απασχολεί την έρευνα π α ρ ά τις μέχρι τώρα αλ-λαγές στα επιστημονικά υποδείγματα.Ο 17ος αιώνας εμφανίζει μια νέα κοσμοπολίτικη όψη, ει-δικά στην Ολλανδία, η οποία έχει το προβάδισμα, χάρη στην υπεροχή του ναυτικού της και την εξάπλωση των εμπο-ρικών δικτύων σε όλο τον κόσμο* το Άμστερνταμ ξεπερνά όλες τις ευρωπαϊκές πόλεις, αναδεικνύεται σε μητρόπολη, γί-νεται παγκόσμια αγορά πολύτιμων λίθων, ενώ προσελκύει ένα πολύχρωμο πλήθος από όλες τις γωνιές της Γης, καθώς ο φιλελευθερισμός της ανθηρής οικονομίας συνδέεται με τον φιλελευθερισμό στη θρησκεία. Δεν λείπουν όμως οι εντάσεις και τα σημάδια της κρίσης* η ελευθερία του εμπορίου, και ει-δικά η αδιαπραγμάτευτη ελευθερία της θάλασσας, «κοινή σε όλο τον κόσμο», όπως διακηρύχθηκε, δεν ευεργέτησε παρά το μονοπώλιο των μεγάλων εταιριών, ενώ ο αέρας του φιλελευ-θερισμού δεν ήταν τόσο ισχυρός ώστε να διαλύσει συντηρη-τικές εκκλησιασσυντηρη-τικές τάσεις που επιδίωξαν την επιστροφή στο παλαιό μοναρχικό καθεστώς. Παράλληλα, μια νέα επο-χή αναδύεται σε όλους τους τομείς της γνώσης, κατά την οποία τ α παλιά εργαλεία και οι έννοιες χρειάζονται τροπο-ποίηση, διόρθωση ή και αντικατάσταση* είναι η εποχή κατά την οποία οι παραδοσιακές έννοιες αλλάζουν σημασία. Στην επανάσταση των σημασιών μετέχει με το έργο του και ο Σπι-νόζα, παρόλο που χρησιμοποιεί το σχολαστικό λεξιλόγιο και το γεωμετρικό σύστημα, αποδίδοντας με μοναδικό τρόπο την ένταση της εποχής, ανάμεσα στην παράδοση και την αξίωση για την επανίδρυση της επιστήμης. Ο Σπινόζα γράφει σε μια διεθνή γλώσσα της εποχής, τα λατινικά, και χωρίς ουσιαστικά να ανήκει σε μία αποκλει-στικά γλωσσική παράδοση. Γεννήθηκε στο Άμστερνταμ το 1632 από Εβραίους γονείς, οι οποίοι είχαν μεταναστεύσει από την Πορτογαλία δέκα περίπου χρόνια πριν τη γέννησή του* στο οικογενειακό περιβάλλον του μιλούσαν πορτογαλικά.
Πρόλογος στο οχολείο έμαθε εβραϊκά, αλλά ζώντας στην Ολλανδία μι-λούσε τη γλώσσα της χώρας αυτής. Το έργο του δείχνει το διακριτό ρόλο της σκέψης ως προς τη γλώσσα, αλλά και ότι είναι δυνατή η επικοινωνία. Τον 17ο αιώνα, αναζητείται νέα θεμελίωση στις επιστήμες, τη διδασκαλία, την πολιτική, την ηθική. Η μέθοδος αποτέλεσε τη βάση του νέου εγχειρήματος, αλλά και το σημείο τριβής των θεωρητικών. Ο Σπινόζα βλέπει ότι το έδαφος π ά ν ω στο οποίο επιχειρείται η νέα θεμελίωση δεν είναι σταθερό* ότι η μέθοδος αφενός αντιμετωπίζεται ως μέσον, και αφετέρου της δίνεται το πρωτείο. Είναι αμφίβολο, επομένως, εάν η μέθο-δος, ό π ω ς επιχειρείται, αποτελεί «το σίγουρο δρόμο για να βγούμε α π ό το δάσος», όπως έγραφε ο Ντεκάρτ. Για τον Σπινόζα, όπως θα αναπτυχθεί στην Πραγματεία για τη διόρ-θωση του νου, η μέθοδος δεν είναι ούτε μέσον ούτε σκοπός· είναι η οδός απελευθέρωσης α π ό τ α πάθη του νου, εφόσον η σκέψη δεν σχετίζεται ως εξωτερικός παρατηρητής με το αντικείμενό της και ο νους μετέχει τ ο υ προβλήματος το οποίο επιχειρεί να διακρίνει ή να λύσει. Ο Σπινόζα δεν επιχειρηματολογεί υπέρ της παντοδυναμίας της σκέψης* δίνει ένα σύστημα στο οποίο το π ρ ά γ μ α , η ιδέα του π ρ ά γ μ α τ ο ς (η ιδέα π ο υ όντως είναι) και η ιδέα την οποία σχηματίζει ο νους ανταποκρίνονται μεταξύ τους, ενώ το καθένα είναι αυτοτελές. Τόσο η αυτοτέλεια της σκέψης όσο και η ισοδυναμία και η ανταπόκρισή της με το π ρ ά γ -μα/πράξη την καθιστούν κοινωνήσιμη. Σε αυτό το σύστημα, διατυπώνεται πρωτοποριακά η εκκοσμίκευση της φιλοσοφι-κής και επιστημονιφιλοσοφι-κής σκέψης, προαναγγέλλεται ο Διαφωτι-σμός και οι όροι του δημοκρατικού κράτους. Δεν συνεχίστηκε εντούτοις το σύστημα αυτό ως προς τη διακριτική ενότητά του, αλλά ως προς επιμέρους πλευρές του* α π ό τον
Σπινό-ζα, παρόλη την επίδραση του στη νεότερη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη, δεν έχει ξεκινήσει μια ορισμένη σχολή, αν και παραμένουν ως αιτήματα τόσο η διακριτική ενότητα ανάμεσα στην πράξη, τη σκέψη και τις αντιλήψεις όσο και η επικοινωνία που δεν απορροφάται από την τεχνική. Ο Σπι-νόζα παραμένει σταθερά ως συνομιλητής, ρητά ή υπόρρητα, μαζί με την προσπάθεια για κατανόηση, διόρθωση, μεταρ-ρύθμιση ή θεραπεία του νου, ώστε να τελειοποιηθεί η δύνα-μή του να εννοεί καθαρά τα αντικείμενά του. Το πρώιμο έργο του. Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, το οποίο έχει προκαλέσει επίμονες συζητήσεις, είχε μείνει στα χαρτιά του, ημιτελές μέχρι να εκδοθεί στα μετά θάνατον έρ-γ α του, ανωνύμως, μαζί με μια ολλανδική μετάφρασή του, το 1677. Τα προβλήματα αποκατάστασης του κειμένου και η χρο-νική τοποθέτησή του έχουν αποτελέσει αντικείμενο φιλολογι-κής όσο και φιλοσοφιφιλολογι-κής διαμάχης.^ Η Πραγματεία έχει θεω-ρηθεί από μελετητές του Σπινόζα ότι βρίσκεται σε διάλογο με όλα τα έργα του Ντεκάρτ,^ ενώ στην έκδοση του Gebhardt (1924) έχει συνδεθεί με το πρώιμο έργο του Ντεκάρτ Κανόνες για την καθοδήγηση του πνεύματος, ανολοκλήρωτο και αυτό.^ Η κύρια μέριμνα του Σπινόζα σε αυτό το έργο φαίνεται να είναι η χάραξη μιας οδού, μιας μεθόδου, της πιο πρόσφορης, προκειμένου να οδηγηθεί ο νους στην αληθινή, ή πραγματι-κή, γνώση, δηλαδή στην τελειοποίησή του* επρόκειτο ταυ-τοχρόνως και για τη χάραξη μιας οδού αναδιοργάνωσης της ατομικής και της κοινωνικής ζωής. Από το έργο αυτό όμως λείπει τουλάχιστον ο επίλογος. Ο συγγραφέας του το εγκα-τέλειψε, επειδή βρισκόταν σε μια περίοδο συνεχούς εξέλιξης της σκέψης του'^Ε. ο Σπινόζα επανερχόταν σε αυτό για αρ-κετό διάστημα;Ή δεν τίθεται θέμα εγκατάλειψης του έργου.
Πρόλογος με δεδομένο ότι το πρόβλημα της μεθόδου δεν λύνεται ά π α ξ διά παντός, η μέθοδος δεν προηγείται της σκέψης και του αντικειμένου της - μια βασική θέση την οποία συναντάμε σε αυτή την Πραγματείας Για τον Σπινόζα, τα μεθοδολογικά εργαλεία δεν τοποθετούνται σε μια διαδικασία ξεχωριστή, πριν από τη γνώση, η γνώση δεν υπάγεται στην τεχνική, αλ-λά η ίδια η ιδέα ή γνώση του νου αποτελεί το κατάλληλο ερ-γαλείο. Σε αυτό το έργο διατυπώνονται βασικές αρχές της μεθόδου του, η οποία αναπτύσσεται στο υπόλοιπο έργο του. Σύμφωνα με τον Rousset, γράφεται ανάμεσα στο φθι-νόπωρο του 1661 και το καλοκαίρι του 1662, βρίσκεται δη-λαδή στην καρδιά της προετοιμασίας της Ηθικής,^ «Αφού με δίδαξε η πείρα ότι όλα όσα συμβαίνουν συνήθως στην κοινή ζωή είναι μάταια και μηδαμινά [...] αποφάσισα τε-λικά να αναζητήσω μήπως υπήρχε κάποιο πραγματικό και κοινωνήσιμο αγαθό». Ο Σπινόζα αρχίζει το έργο αφηγούμε-νος τους δισταγμούς του σε μια κρίσιμη στιγμή της ζωής του. «Πράγματι έβλεπα ότι βρισκόμουν σε μεγάλο κίνδυνο και ότι ήμουν αναγκασμένος να αναζητήσω με όλη μου τη δύναμη μια θεραπεία» (§ 7). Μιλώντας σαν να απευθύνεται σε φί-λους, παίρνει τον εαυτό του ως παράδειγμα, σε μια στιγμή ριζικής αμφιβολίας απέναντι στις αντιλήψεις που επικρα-τούσαν για τα αγαθά του πλούτου, της δόξας, της ηδονής, με-ταφέροντας τη φιλοσοφική αμφιβολία στο ηθικό-πρακτικό επίπεδο. Υπάρχει εντούτοις ήδη μια ιδέα γνώμονας, ή μια οτΓΓίκή γωνία από την οποία η σκέψη βρίσκει την παραγωγική της δύναμη. Η συνέχεια της Πραγματείας ανοίγει το δρόμο για τη διευκρίνησή της, παράλληλα με μια νέα στάση ζωής ή εμπειρίας. Η Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, σε γενικές
γραμ-μες, θεωρείται ως μια εισαγωγή στη φιλοσοφία, με έμφαση σε ζητήματα μεθοδολογίας, ενώ ταυτόχρονα μας οδηγεί να αναλογιστούμε πώς ο Σπινόζα, πριν εισέλθει στη φιλοσοφι-κή του πορεία, ως έμπορος ακόμη, διέκρινε ότι υπάρχει ένα αγαθό που αξίζει περισσότερο από όσα συνήθως εκτι-μούν οι πολλοί: η αγωγή του νου* και, ακόμη, πώς γεννήθη-κε το φιλοσοφικό του σύστημα και γιατί αυτό αντιστέγεννήθη-κεται στις κριτικές τις οποίες έχει δεχθεί ο Διαφωτισμός, παρόλο που εντάσσεται στις απαρχές αυτού του επιχειρήματος.
Η δομή του έργου
§§ 1-17: Η αυτοβιογραφική αφήγηση. Αβεβαιότητα και βεβαιότητα απέναντι στην αναζήτηση του αλη-θινού αγαθού. Η στιγμή της απόφασης. Τα τρία αγαθά, πλούτη, δόξα και ηδονή, και το αληθινό αγαθό. Σχέδιο των επιστημών το τέλος και ο σκοπός τους. Κανόνες ζωής. §§ 18-29: Το μέσον για την επίτευξη του σκοπού. Οι τέσσερις τρόποι αντίληψης και ο καλύτερος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να πραγματώ-σουμε την τελειοποίησή μας. §§ 30-48: Η αρχή του δρόμου και της μεθόδου. Το πρόβλημα σχετικά με τ α εργαλεία της μεθό-δου. Μέθοδος ή η αναστοχαστική γνώση, η ιδέα ιδέας. Σχετικά με το γνώμονα της μεθόδου και την αφετηρία της. Απάντηση στο σκεπτικισμό σχετικά με την πρώτη αλήθεια. § 49: Το γενικό σχέδιο του έργου.§§ 50-110: Η μέθοδος. §§ 50-90: Πρώτο μέρος της μεθόδου. Ξυπνώντας από το όνειρο ή « π ώ ς να δια-κρίνουμε μια αληθή ιδέα α π ό άλλες αντιλή-ψεις και π ώ ς να προφυλάσσεται το πνεύμα από αυτές τις αντιλήψεις». Οι πλασματικές, οι ψευδείς και οι αμφίβολες ιδέες. §§ 91-98: Δεύτερο μέρος της μεθόδου. Σκοπός της μεθόδου είναι οι καθαρές και διακριτές ιδέες* αυτός ο σκοπός αποτελεί μέσον του τέλους, δηλαδή της σύνδεσης των ιδεών ώστε να παραχθεί η αρχή της γνώσης. Προϋποθέσεις ενός καλού ορισμού. Έ ν α πράγμα νοείται και ορίζεται είτε διά της ου-σίας του είτε διά της αιτίας του, όχι ξεκινώντας α π ό καθολικά αξιώματα. Το π α ρ ά -δειγμα ορισμού του κύκλου. Προϋποθέσεις ορισμού του δημιουργημένου πράγματος και του αδημιούργητου πράγματος. §§ 99-110: Τάξη και θεμέλιο της παραγωγής ιδεών. Η σειρά των αιτιών και των πραγματικών όντων και η σειρά των ενικών πραγμάτων. Η αναζήτηση της ουσίας των πραγμάτων και οι κώδικές τους. Το πρόβλημα της εμπειρίας. Βοηθήματα κατανόησης. Σχετικά με το θε-μέλιο της γνώσης. Για την εγγενή ισχύ και τη δύναμη του νου. Το πρόβλημα του ορισμού του νου. Απαρίθμηση των ιδιοτήτων του νου. Επιστροφή στο πρόβλημα του θεμελίου. ι 6
-Σημείωμα για την παρούσα μετάφραση
Η ελληνική μετάφραση του έργου και τ α σχόλια έχουν βα-σιστεί στις εξής εκδόσεις: α) Spinoza Opera, C. Gebhardt-C. Winter (επιμ.), 2ος τόμος, Χαϊδελβέργη 1925 (στο εξής: Gebhardt, 1925)· β) Traité de la Réforme de Γ entendement et la
meilleure voie à suivre pour parvenir à la vraie connaissance des choses, κείμενο, μετάφραση και σημειώσεις Α. Koyré, Vrin,
Παρίσι 1937, 1969, 1974, 1979 (στο εξής: Koyré, 1979)· γ) Ε. Curley, The Collected Works of Spinoza, Princeton, N. J. 1985, 2η έκδοση βελτιωμένη 1988 (στο εξής: Ε. Curley, 1985)· δ) Traité
de la Réforme de l ' entendement, εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση
και σχόλια Β. Rousset, Vrin, Παρίσι 1992· το έργο του Rous-set, πρέπει να σημειωθεί, αποτέλεσε πολύτιμο οδηγό για την παρούσα εργασία (στο εξής: Β. Rousset, 1992)· ε) Η. de Dijn,
Spinoza. The Way of Wisdom, Purdue University Press, Indiana
1996 (στο εξής Dijn, 1996).
Για τις σημειώσεις του ίδιου του Σπινόζα χρησιμοποιήθηκαν ελληνικοί αριθμοί (α, β, γ...) και παρατίθενται στο κάτω μέ-ρος της σελίδας.
Με αυτό τον τρόπο ξεχωρίζουν από τ α σχόλια της π α -ρούσας έκδοσης, για τ α οποία χρησιμοποιήθηκαν αραβικοί αριθμοί, και βρίσκονται συγκεντρωμένα στο τέλος του κει-μένου (σσ. 84 κ.ε.). Όσα από αυτά έχουν συνταχθεί από τον Β. Jaquemart επισημαίνονται με την ένδειξη (Σ.τ.Μ.), και αφο-ρούν κυρίως παρατηρήσεις πάνω σε προβλήματα σύνταξης του λατινικού κειμένου* τα υπόλοιπα σχόλια, χωρίς ένδειξη, συντάχτηκαν από την επιμελήτρια και, χωρίς να διατυπώνεται ο ισχυρισμός ότι είναι πλήρη, περιέχουν διευκρινίσεις π ά -νω σε ζητήματα ορολογίας και βιβλιογραφικές παραπομπές. Β. Γ.
Συντομογραφίες
OP: Opera Posthuma (1677)
NS: Nagelate Schriften (η πρώτη ολλανδική μετάφραση της Πραγματείας, η οποία κυκλοφόρησε αμέσως μετά την προηγούμενη έκδοση, από τον J.H.Glazemaker) ΠΔΝ: Πραγματεία για τη διόρθωση του νου Η θ,: Πθιχη ΠΠ: Πολιτική Πραγματεία
Υ Π Ο Μ Ν Η Σ Η Π Ρ Ο Σ Τ Ο Ν Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η * Καλόγνωμε αναγνώστη, την παρούσα πραγματεία για τη διόρθωση του νου κ.λπ., την οποία σου προσφέρουμε εδώ ημιτελή, πάνε πολλά χρόνια τώρα που τη συνέθεσε ο συγ-γραφέας της· εμποδισμένος όμως από άλλες υποθέσεις, κι αφού τελικά τον ττήρε απότομα ο θάνατος, δεν μπόρεσε να την τελειώσει όπως επιθυμούσε. Επειδή όμως περιέχει πλεί-στα όσα αξιοθαύμαπλεί-στα και ωφέλιμα πράγματα, που δεν αμ-φιβάλλουμε καθόλου ότι θα είναι εξαιρετικά χρήσιμα για όποιον αναζητά ειλικρινά την αλήθεια, γι ' αυτό δεν θελήσα-με να σου τη στερήσουθελήσα-με. Εξάλλου, για να σου είναι πιο εύ-κολο να δείξεις κατανόηση για τις πάμπολλες σκοτεινές, τρα-χιές κι άτεχνες διατυπώσεις, όσες απαντώνται ακόμα εδώ κι εκεί σ ' αυτό το κείμενο, προτιμήσαμε να σε προϊδεάσουμε γι ' αυτές ώστε να τις έχεις υπόψη σου. Χαίρε! * Η «Υπόμνηση» (admonitio) έχει γραφτεί από τον J. Jellesz στα ολ-λανδικά και έχει μεταφραστεί από τον L. Meyer στα λατινικά (βλ. Rousset, 1992: 146).
Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ε Ι Α Γ Ι Α Τ Η Δ Ι Ο Ρ Θ Ω Σ Η ^ Τ Ο Υ Ν Ο Υ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΛΥΤΕΡΟ ΔΡΟΜΟ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ Κ Α Τ Ε Υ Θ Υ Ν Ε Τ Α Ι Σ Τ Η Ν ΑΑΗΘΙΝΗ ΓΝΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ < Κ Α Ι Τ Α Υ Τ Ο Χ Ρ Ο Ν Ω Σ ΓΙΑ ΤΟ Μ Ε -Σ Ο Ν Τ Η -Σ Τ Ε Λ Ε Ι Ο Π Ο Ι Η -Σ Η -Σ Ί Ο Ύ > ' [1] Αφού με δίδαξε η πείρα ότι όλα όσα συμβαίνουν συνήθως στην κοινή ζωή είναι μάταια και μηδαμινά, και βλέποντας ότι όλα όσα φοβόμουν ή γίνονταν αφορμή να δοκιμάζω φόβο δεν είχαν καθεαυτά τίποτε καλό ούτε κακό π α ρ ά μόνο στο βαθ-μό που με αναστάτωναν, αποφάσισα τελικά να αναζητήσω μήπως υπήρχε κάποιο πραγματικό και κοινωνήσιμο αγαθό που μόνο αυτό να ήταν η αιτία που θα εττηρέαζε τη σκέψη, αποκλείοντας όλα τ α υπόλοιπα* ή, ακριβέστερα ακόμη, κά-ποιο πράγμα που η ανακάλυψη και η απόκτησή του θα μου πρόσφεραν για πάντα την ικανοποίηση μιας υπέρτατης και αδιάκοττης χαράς. [2] Λέω ότι τελικά αποφάσισα: πράγ-ματι, στην πρώτη ματιά φαινόταν απερισκεψία να απαρνη-θώ κάτι σίγουρο για ένα πράγμα αβέβαιο ακόμη. Έβλεπα, φυσικά, ποια πλεονεκτήματα εξασφαλίζουν οι τιμές και τα πλούτη και ότι ήμουν αναγκασμένος να αποφεύγω να τα αναζητώ εάν ήθελα να καταπιαστώ σοβαρά μ ' αυτή την και-νούρια και διαφορετική αναζήτηση. Και αν τυχόν η ύψιστη ευτυχία βρισκόταν στις τιμές και τα πλούτη, αναγνώριζα με
καθαρότητα ότι έπρεπε να τα στερηθώ. Εάν απεναντίας αυτό δεν ίσχυε κι εγώ μονάχα μαζί τους καταγινόμουν, και π ά -λι τότε θα είχα στερηθεί την ύψιστη ευτυχία. [3] Έτσι λοιπόν, στριφογυρίζοντας στη σκέψη μου αυτό το ερώτημα, γύρευα να ξεκαθαρίσω αν τυχόν αυτή η νέα στάση ζωής ήταν εφικτή ή, τουλάχιστον, αν μπορούσα να βεβαιωθώ ότι ήταν εφικτή χωρίς να άλλαζα την τάξη και τον κοινό τρόπο της ζωής μου. Το δοκίμασα αυτό πολλές φορές, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Όντως, όσα συμβαίνουν συνήθως στη ζωή και ό,τι εκτιμούν οι άνθρωποι ως το υπέρτατο αγαθό, όπως μπορούμε να συμπε-ράνουμε από τις πράξεις τους, συνοψίζονται στα εξής τρία: πλούτη, δόξα και ηδονή. Αυτά διασπούν τόσο πολύ το πνεύ-μα ώστε δεν μένει θέση για την παραμικρή σκέψη κάποιου άλλου αγαθού. [4] Πράγματι, όσον αφορά την ηδονή, στα-ματάει τόσο πολύ τη σκέψη, σαν να βασιζόταν με σιγουριά σε κάποιο αγαθό, με αποτέλεσμα να εμποδίζεται π ά ρ α π ο -λύ να σκεφτεί τίποτε άλλο. Αλλά μετά την απόλαυση της ηδονής, αυτό που επακολουθεί είναι η μεγαλύτερη θλίψη, η οποία ακόμη και αν δεν παραλύει το ττνεύμα, το αφήνει συγ-χυσμένο και νωθρό. Με το κυνήγι της δόξας και του πλού-του δεν διασπάται λιγότερο το πνεύμα, κυρίως όταν το κα-θένα επιζητείται ως αυτοσκοπός," παίρνοντας έτσι τη θέση του υπέρτατου αγαθού. [5] Ωστόσο η δόξα διασπά πολύ π ε ρισσότερο το πνεύμα· πράγματι, θεωρείται π ά ν τ α ένα α γ α -" Αυτά θα μπορούσαν να είχαν εξηγηθεί διεξοδικότερα και με με-γαλύτερη ευκρίνεια, να διακρίνουμε δηλαδή τον πλούτο που αναζητεί-ται είτε ως αυτοσκοπός, είτε από φιλοδοξία ή από φιληδονία, ή για την εξασφάλιση της υγείας ή την πρόοδο των επιστημών και των τεχνών. Πλην όμως, επιφυλασσόμαστε να ασχοληθούμε μ ' αυτά τα ζητήματα στον οικείο χώρο, επειδή δεν είναι εδώ ο κατάλληλος τόπος για να εξε-τασθούν με ακρίβεια. 2 4
-Πραγματεία για τη διόρθωση τον νον θό καθεαυτό και το ύστατο τέλος προς το οποίο όλα κα-τευθύνονται. Εξάλλου, αντίθετα με την ηδονή, τα πλούτη και η δόξα από μόνα τους δεν κάνουν όποιον τ α κυνηγά να με-τανιώσει γι ' αυτό· ίσα-ίσα δηλαδή, όσο μεγαλύτερο μερίδιο αποκτά κανείς στο ένα ή στο άλλο α π ό αυτά τα δύο, τόσο πιο μεγάλη γίνεται και η χαρά του* κι έτσι παρακινούμαστε όλο και περισσότερο να αυξάνουμε ό,τι έχουμε κι από τ α δύο· αν όμως τύχει κάποια φορά και βγούμε γελασμένοι στις προσδοκίες μας, τότε η λύττη μας φτάνει στο κατακόρυφο. Τέλος, η δόξα αποτελεί σοβαρότατο εμπόδιο, με την έννοια ότι, για να την αποκτήσουμε, πρέπει αναγκαστικά να κα-τευθύνουμε τη ζωή μας έτσι ώστε να κερδίζουμε την εύνοια των συνανθρώπων μας, δηλαδή να αποφεύγουμε ό,τι οι πολ-λοί αποφεύγουν και να αναζητάμε ό,τι συνήθως αναζητούν. [6] Επειδή λοιπόν έβλεπα ότι ό λ ' αυτά μ ' εμπόδιζαν τό-σο πολύ να αφοσιωθώ σε τούτη τη νέα στάση ζωής και, στην ουσία, ήταν τόσο αντίθετα μ ' αυτή, ώστε εκ των πραγμάτων έπρεπε να αποκηρύξω είτε τη μία στάση ζωής είτε την άλ-λη, γ ι ' αυτό και βρισκόμουνα στην ανάγκη να εξετάσω ποια θα ήταν ωφελιμότερη για μένα· πράγματι, όπως είπα, έμοι-αζα ότι ήθελα να εγκαταλείψω ένα βέβαιο αγαθό για ένα άλ-λο αβέβαιο. Αφού όμως διερεύνησα κάπως αυτό το θέμα, ανακάλυψα κατ ' αρχάς ότι, αν ξέκοβα από αυτές τις παλιές συνήθειες ώστε να είμαι πια προσηλωμένος στη νέα στάση ζωής, τότε, όπως μπορούμε σαφώς να συμπεράνουμε από τα όσα έχουμε πει μέχρι τώρα, θα έχανα ένα αγαθό αβέβαιο από την ίδια του τη φύση, για ένα αγαθό αβέβαιο, αλλά όχι βέβαια από τη φύση του (μιας και αναζητούσα ένα σταθερό αγαθό), π α ρ ά μόνο ως προς την πιθανότητα που είχα να το αποκτήσω. [7] Ωστόσο, ύστερα από παρατεταμένη προσή-λωση σε αυτήν τη σκέψη κατέληξα να δω ότι φτάνει να
απο-φάσιζα μετά από εκ βαθέων σκέψη και τότε έμελλα να απαλλαγώ από βέβαια κακά για χάρη ενός βέβαιου καλού. Πράγματι, έβλεπα ότι βρισκόμουν σε μεγάλο κίνδυνο και ότι ήμουν αναγκασμένος να αναζητήσω με όλη μου τη δύναμη μια θεραπεία, όσο αβέβαιη ενδεχομένως κι αν ή τ α ν όπως δη-λαδή ένας ασθενής που, επειδή πάσχει α π ό θανατηφόρα ασθένεια και προβλέπει ένα σίγουρο θάνατο αν δεν του χο-ρηγηθεί μια θεραπεία, γ ι ' αυτό αναγκάζεται να την αναζη-τήσει με όλη του τη δύναμη, αφού άλλωστε σ ' αυτή την προ-σπάθειά του βρίσκεται κι όλη η ελπίδα του. Όλα όμως όσα επιδιώκει συνήθως ο κόσμος όχι μόνο δεν προσφέρουν καμία θεραπεία για να διατηρείται η ύπαρξή μας, αλλά επιπλέον εμποδίζουν τη διατήρησή της, καθώς συχνά γίνονται αιτία να αφανιστούν όσοι τα κατέχουν^ και όσοι διακατέχονται α π ό αυτά. [8] Πράγματι, αφθονούν τα παραδείγματα εκείνων που τους καταδίωξαν μέχρι θανάτου για τον πλούτο τους, κι εκεί-νων μάλιστα που, για να πλουτίσουν, δέχτηκαν να διατρέξουν τόσους κινδύνους, που τελικά αυτή την ανοησία τους την πλήρωσαν με τη ζωή τους. Δεν είναι όμως λιγότερα και τ α π α -ραδείγματα εκείνων που δεινοπάθησαν οικτρά για να κατα-κτήσουν τις τιμές ή να τις υπερασπιστούν. Τέλος, αναρίθμητα είναι τα παραδείγματα και εκείνων που η υπερβολική τους φιληδονία τούς οδήγησε πιο γρήγορα στο θάνατο. [9] Εξάλ-λου, όλ ' αυτά τα δεινά φαίνονταν να προέρχονται από το ότι όλη η ευδαιμονία ή όλη η κακοδαιμονία μας εξαρτάται μό-νο από αυτό: από το ποιόν του αντικειμέμό-νου με το οποίο συνδεόμαστε από αγάτιη. Πράγματι, ένα αντικείμενο που δεν εμπνέει αγάπη δεν προκαλεί ούτε αντιδικίες, ούτε λύπη αν τύχει και χαθεί, ούτε φθόνο αν το έχει άλλος, ούτε φόβο ή μί-Ρ Αυτά πρέπει να αποδειχθούν με μεγαλύτερη ακρίβεια.
Πραγματεία για τη διόρθωση τον νου σος, με λίγα λόγια, καμία συγκίνηση. Κι αυτά ακριβώς όλα τ α προκαλεί μόνο η αγάπη των φθαρτών πραγμάτων, όπως δηλαδή όλα όσα μόλις αναφέραμε. [10] Αλλά η αγάπη για ένα πράγμα αιώνιο και άπειρο μόνο με χαρά τρέφει τα εν-δόμυχα της ψυχής, και με χαρά μη αναμεμειγμένη με κανε-νός είδους λύπη* κάτι άκρως επιθυμητό, που αξίζει να το αναζητάμε με όλη μας τη δύναμη. Αλήθεια όμως, δεν χρη-σιμοποίησα χωρίς λόγο τούτες τις λέξεις: φτάνει να μπορούσα να αποφασίσω αφού σκεφτώ σοβαρά. Διότι, π α ρ ' ότι το πνεύμα μου αντιλαμβανόταν τόσο ξεκάθαρα αυτά τα πράγ-ματα, εντούτοις αδυνατούσα, έστω κι έτσι, να απομακρύνω κάθε φιλοκέρδεια, φιληδονία και φιλοδοξία. [11] Αυτό μόνο έβλεπα, ότι όσο το πνεύμα μου στρεφόταν γύρω από αυτές τις σκέψεις, τόσο αποστρεφόταν τα ψεύτι-κα πράγματα ψεύτι-και σκεφτόταν σοβαρά τη νέα στάση ζωής· κι αυτό μου έδινε μεγάλη παρηγοριά. Πράγματι, έβλεπα ότι αυ-τά τα κακά δεν είναι τέτοιας λογής ώστε παρόλα τα αντίδοτα να μην υποχωρήσουν. Και, παρόλο που στην αρχή αυτά τα διαστήματα πνευματικής διαύγειας^ ήταν σπάνια και π ά ρ α πολύ μικρής διάρκειας, αφού πια το αληθινό αγαθό ολοένα περισσότερο μού γινόταν γνωστό, άρχισαν να γίνονται συ-χνότερα και να διαρκούν περισσότερο, ιδίως αφού είδα ότι η απόκτηση χρημάτων, η ηδονή και η δόξα είναι επιζήμιες όσο αναζητούνται ως αυτοσκοπός κι όχι ως μέσα ενόψει άλλων πραγμάτων. Εάν όμως αναζητηθούν ως μέσα, θα χρησιμο-ποιούνται με μέτρο και δεν θα είναι καθόλου βλαβερές. Αντίθετα, θα βοηθήσουν σημαντικά να οδηγηθούμε στο τέλος για το οποίο τα αναζητάμε, όπως θα δείξουμε στον οικείο χώρο. [12] Εδώ θα π ω με συντομία τι εννοώ με τις λέξεις αληθινό αγαθό, και ταυτόχρονα τι είναι το υπέρτατο αγαθό.^ Για να
καταλάβουμε σωστά αυτές τις έννοιες, πρέπει να σημειώ-σουμε ότι το καλό και το κακό δεν λέγονται π α ρ ά από μια ορισμένη σκοπιά ανάμεσα σε ποικίλες άλλες, με τρόπο μά-λιστα που ένα και το ίδιο πράγμα να μπορεί να λέγεται πό-τε καλό και πόπό-τε κακό ανάλογα από ποια σκοπιά αντικρί-ζεται κάθε φορά· κι όμοια λέγονται το τέλειο και το ατελές. Όντως κανένα πράγμα, θεωρούμενο ως προς τη φύση του, δεν θα χαρακτηρίζεται τέλειο ή ατελές, ειδικά αφού ανα-γνωρίσουμε ότι τίποτε δεν γίνεται παρά σύμφωνα με μια αι-ώνια τάξη και βάσει καθορισμένων νόμων της Φύσης. [13] Ωστόσο, επειδή η ανθρώπινη αδυναμία δεν έχει μέσα στη σκέψη της πρόσβαση σε αυτή την τάξη, κι εν τω μεταξύ όμως ο άνθρωπος διανοείται κάποιαν ανθρώπινη φύση ισχυρότερη από τη δικιά του, χωρίς συγχρόνως να βλέπει να μπαίνει κα-νένα εμπόδιο στο να αποκτήσει ο ίδιος μια τέτοια φύση, γι ' αυτό και παρακινείται να αναζητήσει τ α μέσα που θα τον οδηγούν σε μια τέτοια τελειότητα* και οτιδήποτε μπορεί να γίνει μέσο για να φτάσει σ ' αυτήν ονομάζεται αληθινό α γ α -θό* υπέρτατο δε αγαθό είναι να κατορθώσει να απολαμβά-νει, ει δυνατόν, μια τέτοια φύση μαζί και με άλλα άτομα. Όσο για το ποια άραγε μπορεί να είναι εκείνη η φύση, θα κα-ταδείξουμε στον οικείο χώρο ότι είναι αναμφίβολα η γνώση^ της ένωσης που συνέχει το ττνεύμα με όλη τη Φύση. [14] Αυ-τό είναι λοιπόν το τέλος προς το οποίο τείνω, δηλαδή να αποκτήσω μια τέτοιου είδους φύση και να προσπαθήσω ώστε μαζί με μένα να την αποκτήσουν πολλοί, πράγμα που σημαίνει ότι μέρος αναπόσπαστο της δικής μου ευτυχίας εί-ναι και το να συμβάλλω ώστε άλλοι πολλοί να κατανοήσουν ^ Αυτά θα αναπτυχθούν εκτενέστερα στον οικείο χώρο.
Πραγματεία για τη διόρθωση τον νον τα ίδια με όσα κατανοώ κι εγώ, ούτως ώστε ο νους και η θυμία τους να συμβαδίσουν απόλυτα με το νου και την επι-θυμία μου* προκειμένου δε να γίνει αυτό,^ είναι απαραίτη-το, πρώτα, να κατανοεί κανείς τόσα μόνο σχετικά με τη Φύ-ση όσα επαρκούν για την απόκτηΦύ-ση μιας τέτοιας φύΦύ-σης· κι έπειτα, να διαμορφωθεί μια κοινωνία που να είναι τέτοιας λο-γής ακριβώς όπως και πρέπει να επιθυμείται, ώστε όσο το δυνατόν περισσότεροι να επιτύχουν αυτόν το σκοπό όσο ευκολότερα και ασφαλέστερα γίνεται. [15] Τρίτον, πρέπει να καλλιεργηθούν η Ηθική Φιλοσοφία και η Παιδαγωγική Θεω-ρία* και, καθώς η Τγεία δεν είναι ευκαταφρόνητο μέσο προ-κειμένου να φτάσουμε σε αυτό το τέλος, πρέπει, κατά τέ-ταρτο λόγο, να καταρτιστεί μια άρτια επιστήμη της Ιατρικής* επειδή πάλι, με την τεχνική πολλά δύσκολα πράγματα δι-ευκολύνονται, οπότε μπορούμε να κερδίσουμε πολύ χρόνο και να εξασφαλίσουμε άνεση σε αυτήν τη ζωή, γι ' αυτό, κα-τ ά πέμπκα-το λόγο, η Μηχανική^^ δεν πρέπει με κανένα κα-τρόπο να παραμεληθεί. [16] Αλλά, π ρ ώ τ ' α π ' όλα, πρέπει να εξευ-ρεθεί κάποιος τρόπος για να θεραπευτεί ο νους και, κ α τ ' αρ-χάς, να αποκαθαρθεί στο μέτρο του δυνατού, για να έχουμε μια ευχερή, άσφαλτη και όσο το δυνατόν καλύτερη κατα-νόηση των πραγμάτων. Έτσι, ήδη μπορεί ο καθένας να δει ότι αυτό που θέλω είναι να κατευθύνω όλες τις επιστήμες προς ένα και μοναδικό τέλος^ και σκοπό, δηλαδή, όπως έχουμε πει. ° Ας σημειωθεί ότι εδώ περιορίζομαι να απαριθμήσω τις επιστήμες που είναι απαραίτητες για την επίτευξη του σκοπού μας [scopus], χωρίς κατά τ ' άλλα να δώσω ιδιαίτερη σημασία στη σειρά που ακο-λουθούν. ^ Το τέλος προς το οποίο πρέπει να κατευθύνονται όλες οι επιστή-μες είναι ένα και μοναδικό.
να φτάσουν στην ανώτατη ανθρώπινη τελειότητα. Οπότε, οτι-δήποτε δεν μας φέρνει έστω και ελάχιστα πιο κοντά στο τέ-λος και σκοπό μας θα πρέπει να απορριφθεί ως ανώφελο* με δύο λόγια, όλες οι ενέργειές μας, καθώς και όλες οι σκέψεις μας, πρέπει να κατατείνουν προς το εν λόγω τέλος. [17] Αλ-λά, ενώ με επιμέλεια το επιδιώκουμε και αγωνιζόμαστε να επαναφέρουμε το νου στην ευθεία οδό, είναι ανάγκη και να ζούμε· γ ι ' αυτό, π ρ ώ τ ' α π ' όλα, είμαστε αναγκασμένοι να υποθέσουμε ως καλούς κάποιους κανόνες διαβίωσης, τους εξής: I. Να μιλάμε με τρόπο ώστε να κερδίζουμε την εύνοια του κοινού και να μπορούμε να κάνουμε οτιδήποτε δεν παρε-μποδίζει την επίτευξη του σκοπού μας. Πράγματι, μπορού-με να έχουμπορού-με μπορού-μεγάλο κέρδος αν συμβιβαστούμπορού-με όσο μπο-ρούμε με όσα δελεάζουν το κοινό, χώρια που, μ ' αυτό τον τρόπο, θα τείνει φιλικά τ ' αυτί για να ακούει την αλήθεια. II. Να δοκιμάζουμε τις απολαύσεις τόσο μόνο όσο χρειά-ζεται για να διατηρούμε την υγεία μας. III. Τέλος, να αναζητάμε το χρήμα, ή όποιο άλλο αγαθό, όσο χρειάζεται για να διατηρούμε τη ζωή και την υγεία μας, και να ακολουθούμε εκείνα τα ήθη της πολιτείας, όσα δεν είναι αντίθετα προς το σκοπό μας. [18] Αφού έθεσα αυτούς τους κανόνες, θα ασχοληθώ τώ-ρα με αυτό που προέχει να γίνει πριν από οτιδήποτε άλλο, δηλαδή να διορθωθεί ο νους και να γίνει ικανός να εννοεί τα πράγματα όπως πρέπει ώστε να φτάσουμε στην εκπλήρωση του τελικού σκοπού μας. Για να γίνει αυτό, η φυσική μας τά-ξη επιβάλλει να κάνω εδώ ανασκόπηση όλων των αντιλη-πτικών τρόπων που έχω χρησιμοποιήσει μέχρι τώρα για να βεβαιώνω ή να αρνούμαι οτιδήποτε χωρίς να αμφιβάλλω, προκειμένου να διαλέξω τον καλύτερο από όλους και να
αρ-Πραγματεία για τη διόρθωση τον νον χίσω συγχρόνως να γνωρίζω και την εγγενή ισχύ μας και τη φύση^^ την οποία και επιθυμώ να τελειοποιήσω. [19] Με μια προσεκτική ανάλυση (οι αντιληπτικοί τρόποι) μπορούν, σε τελική ανάλυση, να αναχθούν όλοι σε τέσσερις:^^ Ι. Τπάρχει η αντίληψη την οποία αποκτούμε εξ ακοής ή από κάποιο σημείο κατά το δοκούν^^ προσδιορισμένο. II. Υπάρχει η αντίληψη την οποία αποκτούμε από αόριστη εμπειρία, δηλαδή από εμπειρία που δεν προσδιορίζεται από το νου. Μόνο που εδώ λέγεται έτσι επειδή (η εν λόγω ληψη) αποκτάται κατά τύχη και δεν ελέγχεται από καμία αντί-θετή της εμπειρία, οπότε μένει σαν να είναι ακλόνητη για μας. III. Υπάρχει η αντίληψη την οποία αποκτούμε όταν η ου-σία ενός πράγματος συνάγεται από άλλο πράγμα, αλλά όχι αυτοτελώς· και τούτο συμβαίνει,^'^ είτε όταν συνάγουμε την αιτία από κάποιο αποτέλεσμα, είτε όταν ένα συμπέρασμα συνάγεται από το ότι μια καθολική έννοια συνοδεύεται π ά -ντα από κάποια ιδιότητα. IV. Τέλος, υπάρχει η αντίληψη με βάση την οποία το π ρ ά γ μ α γίνεται αντιληπτό μόνο μέσω της ουσίας του ή μέ-σω της γνώσης της άμεσης αιτίας του. Όταν αυτό συμβαίνει, δεν κατανοούμε τίποτα σχετικά με την αι-τία πέρ ' από αυτό που εξετάζουμε μέσα στο αποτέλεσμα: πράγμα που φαίνεται καλά από το γεγονός ότι τότε η αιτία δεν εξηγείται παρά μό-νο με όρους γενικότατους, όπως οι εξής: Άρα υπάρχει κάτι, Άρα υπάρ-χει κάποια δύναμη, κ.λπ. Ή επίσης από το γεγονός ότι οι εκάστοτε χρη-σιμοποιούμενοι όροι εκφράζουν την αιτία υπό αρνητική μορφή, π.χ.,Άρα δεν εί)^αι τούτο, ή εκείνο, κ.λπ. Στη δεύτερη περίτττωση, αποδίδεται στην αιτία, λόγω του αποτελέσματος, κάτι το οποίο συλλαμβάνεται καθαρά, όπως θα το δείξουμε μ ' ένα παράδειγμα* πλην όμως, δεν της αποδί-δεται τίποτε άλλο εκτός από τα ίδια, κι όχι η επιμέρους ουσία του πράγματος.
[20] Ολ' αυτά θα τ α επεξηγήσω με παραδείγματα. Εξ ακοής και μόνο γνωρίζω τη μέρα της γέννησής μου, ποιοι ήταν οι γονείς μου, και τ α παρόμοια, σχετικά με τ α οποία ποτέ δεν είχα αμφιβολίες. Από αόριστη εμπειρία ξέρω ότι πρόκειται κάποτε να πεθάνω* πράγματι, τούτο το βεβαιώνω επειδή έχω δει άλλους ομοίους μου να έχουν βρει το θάνα-το, αν και δεν έχουν ζήσει όλοι ίσο χρονικό διάστημα, ούτε έχουν πεθάνει όλοι από την ίδια αρρώστια. Από αόριστη εμπειρία ξέρω πάλι ότι το λάδι έχει την ικανότητα να τρέφει τη φλόγα, ενώ το νερό να τη σβήνει, όπως ξέρω επίσης ότι ο σκύλος είναι ζώο που γαυγίζει και ο άνθρωπος ζώο λογι-κό. Και μ ' αυτό τον τρόπο, ξέρω σχεδόν όλα όσα έχουν σχέ-ση με τις βιοτικές ανάγκες. [21] Συνάγουμε ένα συμπέρασμα ξεκινώντας από κάτι άλλο, με τον εξής τρόπο: αφού αντι-ληφθούμε καθαρά ότι αισθανόμαστε το τάδε συγκεκριμένο σώμα και κανένα άλλο, τότε, λέω, συμπεραίνουμε ξεκάθαρα ότι η ψυχή είναι ενωμένη με το σώμα,^ ένωση η οποία είναι και η αιτία τούτης της αίσθησης* από 'κεί και πέρα όμως, τι είναι αυτή η αίσθηση κι αυτή η ένωση,^ δεν μπορούμε να το ζ Με αυτό το παράδειγμα μπορεί να δει κανείς καθαρά αυτό που μό-λις σημείωσα. Πράγματι, από αυτήν την ένωση δεν κατανοούμε τίπο-τε πέρ ' από την ίδια την αίσθηση, δηλαδή πέρα από το αποτέλεσμα* από το οποίο έχουμε συναγάγει την αιτία περί της οποίας δεν κατα-νοούμε τίποτε. * Ως «αποτέλεσμα» αποδίδουμε αν διαβάζουμε effectum (αιτιατική) όπως ο Saisset (1842)· αλλά «πέρ' από την αίσθηση του αποτελέσματος» αν διαβάζουμε effectûs (γενική). Βλ. Koyré (ό.π., σ. 19), Curley (ό.π., σ. 14, υποσημ. 19) και Rousset (ό.π., σ. 190). Εφόσον όμως η αίσθηση είναι ένα αποτέλεσμα από το οποίο συνάγεται μια αιτία, θα πρέπει να προτιμηθεί η πρώτη απόδοση. ^ Ένα τέτοιο συμπέρασμα, αν και βέβαιο, δεν είναι ωστόσο αρκετά ασφαλές, ειμή μόνο για όσους είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί. Πράγματι, όσοι δεν λαμβάνουν τις μεγαλύτερες προφυλάξεις θα πέσουν αμέσως 3 2
-Πραγματεία για τη διόρθωση τον νου εννοήσουμε απολύτως. Ή, αφού έχουμε μάθει ποια είναι η φύση της όρασης και ξέρουμε πλέον επίσης ότι ένα και το αυτό πράγμα η όραση έχει την ιδιότητα να μας κάνει να το βλέπουμε μικρότερο άμα το αντικρίσουμε από μεγάλη από-σταση π α ρ ά αν το κοιτάξουμε από κοντά, τότε συμπεραί-νουμε ότι ο ήλιος είναι μεγαλύτερος α π ' ό,τι φαίνεται να εί-ναι, κι άλλα όμοια μ ' αυτά. [22] Τέλος, ένα πράγμα γίνεται αντιληπτό μέσω της ουσίας του και μόνο, όταν, από το ότι εγώ γνωρίζω κάτι, γνωρίζω τι είναι να γνωρίζω κάτι, ή όταν, γνωρίζοντας την ουσία της ψυχής, γνωρίζω ότι η ψυχή είναι ενωμένη με το σώμα. Από την ίδια αυτή γνώση, ξέ-ρουμε ότι δύο και τρία κάνουν πέντε κι ότι, αν δύο γραμμές είναι παράλληλες με μία τρίτη, είναι παράλληλες και μετα-ξύ τους κ.λπ. Ωστόσο, ήταν πολύ λίγα όσα μπόρεσα μέχρι τώρα να κατανοήσω από αυτήν τη γνώση. [23] Προκειμένου δε όλ ' αυτά να γίνουν καλύτερα κατα-νοητά, θα καταφύγω σε ένα μόνο παράδειγμα, που είναι το ακόλουθο. Ας πάρουμε τρεις αριθμούς: αναζητούμε έναν τέ-ταρτο που να είναι προς τον τρίτο ό,τι κι ο δεύτερος προς τον πρώτο. Εδώ οι έμποροι, έτσι και τους ρωτήσεις, θα σε δια-βεβαιώσουν ότι ξέρουν τι να κάνει κανείς για να βρει τον υπό αναζήτηση τέταρτο αριθμό, κι αυτό επειδή, βλέπετε, δεν σε σφάλματα, διότι όταν οι άνθρωποι συλλαμβάνουν τα πράγματα με τέτοιο αφηρημένο τρόπο, κι όχι μέσω της αληθούς τους ουσίας, αμέσως η φαντασία τους τους φέρνει σε σύγχυση. Όντως, ό,τι καθεαυτό είναι ένα, το φαντάζονται πολλαπλό. Πράγματι, σε όσα πράγματα συλλαμ-βάνουν αφηρημένα, μεμονωμένα κι αόριστα επιβάλλουν ονόματα που τα χρησιμοποιούν για να δηλώνουν κι άλλα πράγματα πιο οικεία* γι ' αυτό συμβαίνει να φαντάζονται τα πράγματα για τα οποία μιλάμε εδώ με τον ίδιο τρόπο που συνηθίζουν να φαντάζονται τα πράγματα στα οποία δόθηκαν αρχικά αυτά τα ονόματα.
έχουν ακόμα αφήσει να ξεχαστεί η προφορική παράδοση σχε-τικά με μια πρακτική που οι πρεσβύτεροι ομότεχνοι τους τους τη μεταδίδουν ως σκέτη κι αναπόδεικτη τεχνική λύση. Άλλοι όμως, ξεκινώντας από την πείρα τους με περιπτώσεις ευκολονόητων αριθμητικών σχέσεων κατασκευάζουν ένα αξίωμα με καθολική ισχύ σύμφωνα με το οποίο ο τέταρτος αριθμός είναι προφανής από μόνος του, όπως στην περί-πτωση των αριθμών 2, 4, 3 και 6. Εδώ ξέρουν εμπειρικά ότι, αν πολλαπλασιασθεί ο δεύτερος με τον τρίτο κι έπειτα το γι-νόμενο διαιρεθεί διά του πρώτου, τότε εξάγεται ως ττηλίκο ο αριθμός 6* και καθώς βλέπουν ότι το γινόμενο είναι ίδιο με τον αριθμό που, και χωρίς αυτή την πρακτική διαδικασία, ήξεραν ότι είναι ο τέταρτος ανάλογος, από αυτό συμπεραί-νουν ότι η ίδια διαδικασία είναι κατάλληλη σε κάθε περί-πτωση για την εξεύρεση του τέταρτου ανάλογου αριθμού. [24] Οι μαθηματικοί όμως γνωρίζουν, δυνάμει της απόδειξης του Ευκλείδη (στο θεώρημα ιθ' του βιβλίου ΖΟ ποιοι^^ αριθ-μοί είναι ανάλογοι μεταξύ τους· ξέρουν δηλαδή, με βάση τη φύση της αναλογίας και την ιδιότητά της, ότι το γινόμενο του πολλαπλασιασμού τού πρώτου αριθμού με τον τέταρτο ισού-ται με το γινόμενο του πολλαπλασιασμού του δεύτερου αριθμού με τον τρίτο. Ωστόσο, δεν βλέπουν την αυτοτελή αναλογία των δεδομένων αριθμών αλλά, ακόμη και αν τη βλέπουν, δεν τη βλέπουν δυνάμει του πιο πάνω θεωρήματος, αλλά ενορατικά, χωρίς τη μεσολάβηση καμιάς διαδικασίας. [25] Για να διαλέξουμε όμως ανάμεσα σ ' αυτούς τους αντι-λητττικούς τρόπους ποιος είναι ο καλύτερος, είναι απαραίτητο να απαριθμήσουμε συνοπτικά τα απαιτούμενα μέσα για την κατάληψη του τελικού σκοπού μας. I. Να γνωρίζουμε επακριβώς τη φύση μας, την οποία επιθυμούμε να τελειοποιήσουμε και, ταυτόχρονα, να γνωρί 3 4 γνωρί
-Πραγματεία για τη διόρθωση τον νου ζούμε τόσα για τη φύση των πραγμάτων όσα είναι αναγκαίο. II. Να συνάγουμε με ορθό τρόπο σε ποια σημεία τ α πράγματα διαφέρουν, σε ποια συμφωνούν και σε ποια αντι-τίθενται μεταξύ τους. III. Να συλλαμβάνουμε σωστά τι μπορούν και τι δεν μπο-ρούν να πάθουν. IV. Τα παραπάνω να αντιπαραβληθούν με τη φύση και τη δύναμη του ανθρώπου. Και από αυτά θα φανεί εύκολα σε ποιο βαθμό τελειότητας μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος.^® [26] Αφού πλέον εξετάσαμε αυτές τις προϋποθέσεις, ας δούμε τώρα ποιον αντιληπτικό τρόπο πρέπει να διαλέξουμε. Σε ό,τι αφορά τον πρώτο, είναι καθεαυτό εμφανές ότι εξ ακοής -εκτός του ότι πρόκειται για κάτι πάρα πολύ αβέβαιο-δεν αντιλαμβανόμαστε καμιά ουσία ενός πράγματος, όπως καταφαίνεται κι από το υπόδειγμα που δώσαμε· καθώς δε η ενική ύπαρξη ενός πράγματος δεν γίνεται γνωστή αν δεν γί-νει γνωστή η ουσία του, γι ' αυτό συμπεραίνουμε ξεκάθαρα, όπως θα δούμε στη συνέχεια, ότι κάθε βεβαιότητα που αποκτάται εξ ακοής πρέπει να αποκλεισθεί από τις επιστή-μες. Πράγματι, εξ ακοής και μόνο, κανείς δεν θα μπορεί να επηρεάζεται, εκτός κι αν πρώτα παρέμβει ο νους. [27] Σε ό,τι αφορά τον δεύτερο τρόπο,® για κανέναν π ά -λι δεν θα πρέπει να λεχθεί ότι έχει ιδέα εκείνης της αναλο-γίας την οποίαν αναζητά. Όχι μόνο το πράγμα είναι εξαιρε-τικά αβέβαιο και δεν έχει τέλος, αλλά επιπλέον μ ' αυτόν τον τρόπο κανείς δεν θα αντιληφθεί ποτέ μέσα στα φυσικά " Εδώ θα ασχοληθώ κάπως διεξοδικότερα με την εμπειρία και θα εξετάσω τη μέθοδο που ακολουθούν οι εμπειριοκράτες και οι νεότεροι Φιλόσοφοι [NS: [...] οι εμπειριοκράτες που θέλουν να τα κάνουν όλα βά-σει μιας εμπειρικής μεθόδου (ervarenheit)].
πράγματα τίποτε άλλο π α ρ ά συμβεβηκότα, τ α οποία όμως δεν γίνονται ποτέ κατανοητά με καθαρότητα εκτός μόνο κι αν γίνουν πρωτύτερα γνωστές οι ουσίες τους. Οπότε κι αυ-τός ο τρόπος πρέπει να αποκλεισθεί. [28] Σε ό,τι αφορά τον τρίτο τρόπο, αντίθετα, μπορούμε υπό μίαν έννοια να πούμε ότι έχουμε ιδέα τού πράγματος, κι επίσης ότι καταλήγουμε σε συμπεράσματα χωρίς κίνδυνο πλάνης. Πλην όμως, ούτε κι αυτός ο τρόπος καθεαυτός θα αποτελεί το μέσο για να φτάσουμε στην τελειότητά μας. [29] Μόνον ο τέταρτος τρόπος περιλαμβάνει την αυτοτε-λή ουσία τού πράγματος, και μάλιστα, χωρίς κίνδυνο πλάνης* γ ι ' αυτόν το λόγο, θα πρέπει να χρησιμοποιείται κατά προ-τεραιότητα. Θα φροντίσουμε λοιπόν να εξηγήσουμε π ώ ς πρέπει να εφαρμόζεται, ούτως ώστε να εννοούνται τα άγνω-στα πράγματα σύμφωνα με τούτη τη γνώση, και ταυτόχρο-να, να το επιτυγχάνουμε αυτό με τον πιο σύντομο και πρό-σφορο δυνατό τρόπο. [30] Αφού ξέρουμε πλέον ποια γνώση μάς είναι αναγκαία, πρέπει να εξετάσουμε την Οδό και τη Μέθοδο με τις οποίες θα κατορθώσουμε να μάθουμε με τι λο-γής γνώση πρέπει να τα γνωρίζουμε. Για να γίνει αυτό, πρέ-πει πρώτ ' α π ' όλα να τονισθεί ότι δεν τίθεται εδώ θέμα εις άπειρον αναδρομής· δηλαδή, για να εξευρεθεί η βέλτιστη μέ-θοδος διερεύνησης του αληθούς, δεν χρειάζεται άλλη μέθο-δος για να διερευνηθεί η μέθομέθο-δος διερεύνησής του, ή μια τρί-τη μέθοδος για να διερευνηθεί η δεύτερη, και ούτω καθεξής επ ' ά π ε ι ρ ο ν πράγματι, μ ' αυτό τον τρόπο δεν θα φτάναμε ποτέ στη γνώση του αληθούς, ούτε σε καμιά γνώση καν. Αλ-λά το ίδιο συμβαίνει εδώ όπως και με τ α υλικά εργαλεία,^^ καθώς στην περίπτωσή τους θα μπορούσε να επιχειρηματο-λογήσει κανείς κατά τον ίδιο τρόπο. Πράγματι, για να σφυ-ρηλατηθεί το σίδερο, χρειάζεται σφυρί, και για να υπάρξει 3 6
-Πραγματεία για τη διόρθωση τον νου σφυρί, είναι απαραίτητο να κατασκευασθεί, πράγμα για το οποίο χρειάζεται άλλο σφυρί, καθώς κι άλλα εργαλεία, που για να είναι διαθέσιμα, θα απαιτήσουν με τη σειρά τους κι άλλα εργαλεία, και ούτω καθεξής επ ' άπειρον και με αυτόν το τρόπο θα ήταν μάταιο να προσπαθήσει κανείς να απο-δείξει ότι οι άνθρωποι δεν έχουν καμία τεχνική δύναμη να σφυρηλατήσουν το σίδερο.^^ [31] Αλλά, όπως στην αρχή οι άνθρωποι κατάφεραν, χάρη στα φυσικά εργαλεία με τ α οποία γεννήθηκαν,^^ να φτιάξουν τ α πιο εύκολα πράγματα, αν και με πολύ κόπο και υπό ατελή μορφή, και με όσα είχαν πρωτοφτιάξει με τέτοιο τρόπο, κατασκεύασαν άλλα δυσκο-λότερα και τελειότερα με λιγότερο κόπο, οπότε λοιπόν, με-ταβαίνοντας έτσι σταδιακά από έργα πολύ απλά προς τα ερ-γαλεία και συνεχίζοντας την πρόοδο από αυτά τα ερερ-γαλεία προς άλλα έργα και εργαλεία, τελικά κατόρθωσαν να π ρ α γ -ματοποιήσουν τόσα πολλά και τόσο δύσκολα π ρ ά γ μ α τ α με ελάχιστο κόπο, όμοια και ο νους, χάρη στη εγγενή του ισχύ,'^ κατασκευάζει για δική του χρήση διανοητικά εργαλεία, με τα οποία αποκτά κι άλλη ισχύ για άλλα διανοητικά έργα,^^ α π ' αυτά δε τ α έργα δημιουργεί άλλα πάλι εργαλεία ή αποκτά την απαιτούμενη τεχνική δύναμη^^ για όποια ακόμη περαιτέρω διερεύνηση, και έτσι συνεχίζει να προχωρά κατά στάδια ώσπου να φτάσει στον κολοφώνα της σοφίας. [32] Ότι δε έτσι συμβαίνει με το νου, αυτό θα φανεί εύκολα, αρκεί να γίνει κατανοητό σε τι συνίσταται η Μέθοδος αναζήτησης
^ Με τον όρο εγγενής ισχύς [per vim nativam] εννοώ εκείνο που δεν προκαλείται μέσα μας από εξωτερικές αιτίες και που θα το εξηγήσουμε αργότερα μέσα στη Φιλοσοφία μου.
^^ Εδώ τα ονομάζω έργα. Στη Φιλοσοφία μου θα εξηγηθεί τι είναι αυτά.
