Ρέκβιεμ για τα μέσα επικοινωνίας.pdf

U

ΛΙΠΟΝΊΊΊΙW

Ι'ΕΚΙΝΕΛΙ

ΓΙΑ ΤΑ Ath'XA

I W M I H I I I

ΖΑΝ ΜΠΟΝΤΡΙΓΙΑΡ

ρέκβιεμ για τα μέσα

επικοινωνίας

ΤΙΤΛΟ Σ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: "R eq u iem p o u r les m ed ia " ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Ά ρ η ς Μαραγκόττουλος ΕΚΔΟΣΕΙΣ: ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ Ζωοδόχου Πηγής 17 Αθήνα τηλ. 36.39.980 co p yrig h t για τήν ελληνική μετάφραση "ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΣΗΜΕΙΟΥ; Η σκέψη τού Μποντριγιάρ δέν είναι γνωστή στην Ελλά­ δα. Ο ίδιος ανήκει στή γενιά τού Μάη τού '68 καί τό πρώ­ το βιβλίο του "Τ ό σύστημα τών αντικειμένων" εκδόθηκε ακριβώς τότε. Σ ' αυτό καί στά επόμενα γραφτά του ("Κ α­ ταναλωτική κοινωνία" 1970, "Γιά μιά κριτική τής πολιτι­ κής οικονομίας τού σημείου" 1972 — απ’ όπου καί τό άρθρο "Ρέκβιεμ γιά τά μέσα επικοινωνίας" — καί "Καθρέ­ φτης τής παραγωγής" 1975(1), διαμορφώνει τή θεωρία τής " π ο λ ι τ ι κ ή ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς τ ο ύ σ η ­ μ ε ί ο υ". Σύμφωνα μ ’ αυτή του τή σκέψη, η σχέση ανάμεσα στήν πολιτική οικονομία καί στήν κριτική της που διατύπωσε ο Μάρξ είναι ότι καί στις δυό ο άνθρωπος αντιμετωπίζε­ ται σάν π α ρ α γ ω γ ι κ ό ζ ώ ο , μέ τή μόνη διαφορά ότι ο Μάρξ ζητάει ν ' απελευθερώσει τό παραγωγικό δυ­ ναμικό που οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής κρα­ τούν περιορισμένο. Ο Μποντριγιάρ διαπιστώνει λοιπόν, πως άν γιά τόν Μάρξ η πολιτική οικονομία δέν είναι τίποτα άλλο παρά ο μετα­ σχηματισμός τού τρόπου παραγωγής καί τών παραγωγι­ κών σχέσεων, υπάρχει μιά δ ε ύ τ ε ρ η αποφασιστική αλλαγή στήν πολιτική οικονομία που δέν μπόρεσε νά δια­ κρίνει ο Μάρξ, καί που περιλαμβάνει μιά "διαδικασία κοι­ νωνικής αφαίρεσης" που δέν αναφέρεται πιά στό εμπό­ ρευμα αλλά στό σημείο(2). Η πολιτική οικονομία στηρίζεται σ’ έναν δ ι α χ ω ρ ι ­ σ μ ό τού σημαίνοντος απ’ τό σημαινόμενό του(3Γ τό σημαίνον απομακρύνεται, α φ α ι ρ ε ί τ α ι απ’ τό υπο­ κείμενό του (τό σημαινόμενό) κι απ’ τόν κοινωνικό κόσμο τών αντικειμένων (τό αναφερόμενο)(4)’ τό σημαίνον γίνε­ ται όλο καί πιό αυτόνομο όχι απλά στή γλώσσα αλλά σέ κάθε πλευρά τής κοινωνικής ανταλλαγής.

Ο Μάρξ πρόβλεψε τήν καταστροφή όλων τών πολιτιστι­ κών, σεξουαλικών, ηθικών κλπ. αξιών που θά προκαλού- σε η δύναμη τής ανταλλαχτικής αξίας τού εμπορεύματος. Ο Μποντριγιάρ υποστηρίζει πως η στρατηγική τού καπι­ ταλιστικού συστήματος είναι τέτοια που γεννάει αυτή τήν α φ η ρ η μ έ ν η δ ο μ ή τής σ η μ α σ ι ο δ ό τ η - σ η ς(5) όπου τό εμπόρευμα είναι πιά μονάχα ένα δείγμα της. Νά τί συμβαίνει στήν πολιτική οικονομία σύμφωνα μέ τά ίδια του τά λόγια: "Τώρα τό σημαινόμενο καί τό αναφερόμενο καταργούν- ται γιά χάρη τών σημαινόντων μιάς γενικευμένης τυπο­ ποίησης, όπου ο κώδικας(6) δέν αναφέρεται πιά σέ καμιά υποκειμενική ή αντικειμενική "πραγματικότητα" αλλά μονάχα στή δική του λογική. Τό σημαίνον γίνεται αναφε­ ρόμενο τού εαυτού του καί η αξία χρήσης τού σημείου εμφανίζεται μονάχα γιά χάρη τής δικής του μετατροπής σέ ανταλλαχτική αξία. "Τό σημείο δέν δηλώνει πιά τίποτα. Τό μόνο που κάνει είναι νά αναφέρεται σ’ άλλα σημεία. Οπότε όλη η πραγ­ ματικότητα γίνεται ο χώρος ενός μισολογικού χειρισμού, μιάς δομικής προσποίησης. Κι ενώ τό παραδοσιακό ση- μείο(7) ... αποτελούσε τό αντικείμενο μιάς συνειδητής ε­ πένδυσης, ενός ορθολογικού υπολογισμού τών σημαινό- μενων, εδώ ο κώδικας γίνεται η βάση τής απόλυτης ανα­ φοράς" ("Καθρέφτης τής Παραγωγής"). Μ' άλλα λόγια, αυτό που είναι σημαντικό γιά ένα άς πού­ με αποσμητικό μασχάλης, δέν είναι τό ότι έχει μιά δοσμέ­ νη ανταλλαχτική αξία ή μιά δοσμένη αξία χρήσης, ούτε τό ότι οι εργάτες που τό παρήγαγαν ήταν αλλοτριωμένοι ή εκμεταλλευόμενοι. Τό μυστικό αυτού τού εμπορεύματος είναι πως μπορεί νά υπερβεί ολοκληρωτικά όλα τά παρα­ πάνω "αναφερόμενα", πως μπορεί νά γίνει ένα ολοκληρω­ τικά αποκομμένο αντικείμενο ανταλλαγής καί πως τό άτο­ μο που τό καταναλώνει μπορεί νά βρει μιά "σημασία" που θά ιδιοποιηθεί, "σημασία" ολοκληρωτικά αποχωρισμένη απ’ τούς μηχανισμούς παραγωγής καί διανομής. Αυτό που καταναλώνεται δ έ ν ε ί ν α ι έ ν α π ρ ά γ μ α , φορτισμένο μέ υλικότητα καί τόν πολύπλοκο κύκλο που τελικά προέρχεται απ’ τήν εργασία ή τή φύση, αλλά απλά καί καθαρά έ ν α σ τ ο ι χ ε ί ο σ' έ ν α κ ώ δ ι κ α

σ η μ ε ί ω ν . Αυτό τό σκεφτικό, που συνοπτικά αναφέ­ ρουμε εδώ, μπορεί νά επιτρέψει καινούρια οπτική σέ ζη­ τήματα που έβαλε η μαρξιστική κριτική καί που εδώ κι 150 χρόνια αντιμετωπίζονται ακόμα μέ τόν ίδιο τρόπο, ό­ πως γιά παράδειγμα τό περίφημο ζήτημα τών εσωτερι­ κών αντιθέσεων τού καπιταλισμού: πραγματικά, όσο τό καπιταλιστικό σύστημα ελέγχει τόν κ ώ δ ι κ α , η κα­ τανάλωση θά επεκτείνεται, κι ο κίνδυνος (που προέρχεται απ’ τήν εσωτερική του αντίθεση), θά υπερβαίνεται... Στό άρθρο που ακολουθεί, οι απόψεις αυτές ξεκαθαρί­ ζονται ικανοποιητικά αφού αντικείμενο τής ανάλυσης εί­ ναι τά mass media αυτοί οι κατ' εξοχήν π α ρ α γ ω γ ο ί σ η μ ε ί ω ν . Μιά ανάλυση λοιπόν τών μέσων επικοινωνίας κάτω απ’ αυτή τήν οπτική δέν είναι μόνο μιά ανάλυση τής δομής τών μέσων' είναι ταυτόχρονα — καί έτσι πρέπει νά ιδω­ θεί — μιά επιμέρους α ν ά λ υ σ η τ ή ς λ ε ι τ ο υ ρ ­ γ ί α ς τ ή ς π ο λ ι τ ι κ ή ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς τ ο ύ σ η μ ε ί ο υ .

Π Α ΜΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ

A. HIS MASTER'S VOICE

Τά μαζικά μέσα επικοινωνίας(δ) δέν είναι μέσα επικοινω­ νίας. Είναι μέσα παραγωγής σ η μ ε ί ω ν καί μηνυμά- των(9), μέ τά οποία ελέγχονται ακόμα καί τά μέσα παρα­ γωγής τών αγαθών. Επόμενα, η θεωρία τού διαλεχτικού υλισμού που είναι δεμένη μ ' αυτό τόν πρωταρχικό χω ρι­ σμό σέ υ π ο δ ο μ ή κ α ί υ π ε ρ δ ο μ ή( 10) καί που αναλύει τήν κοινωνική ζωή τών ανθρώπων αποκλειστικά στή βάση τού τρόπου παραγωγής τής υλικής τους ζωής, δέν είναι σέ θέση νά επεκταθεί στις πολύπλοκες κοινωνι­ κές διαδικασίες όπου η κ υ ρ ί α ρ χ η παραγωγή σήμε­ ρα πιά είναι η π α ρ α γ ω γ ή τ ώ ν σ η μ ε ί ω ν . Φυσικά, υπάρχει μιά "φωτισμένη" αριστερά τού στύλ Εντσενσμπέργκερ που δέν μπορεί παρά νά διαπιστώνει τήν ανάπτυξη αυτής τής ιδιαίτερης "βιομηχανίας τής συ­ νείδησης" που είναι τά μέσα μαζικής επικοινωνίας. Ό μω ς στήν ανάλυσή της επιμένει νά χρησιμοποιεί τήν κλασική ανάλυση τής κριτικής τής πολιτικής οικονομίας απ' τόν Μάρξ. Ό πω ς δηλαδή, γιά τά καπιταλιστικά μέσα παρα­ γωγής ο μαρξισμός τονίζει ότι περιέχουν ένα μεγάλα βαθμό κ ο ι ν ω ν ι κ ο π ο ί η σ η ς , πράγμα που έρχε­ ται σέ αντίθεση μέ τήν ιδιοκτησία αυτών τών μέσων απ' τή μειοψηφία, μέ αποτέλεσμα νά φρενάρεται η ίδια η πα­ ραπέρα ανάπτυξή τους’ έτσι καί γιά τά μέσα επικοινωνίας διαπιστώνει ένα μεγάλο βαθμό "κοινωνικότητας" που η τάση τής παραπέρα ανάπτυξής τους φρενάρεται απ’ τήν εξουσία τής ατομικής ιδιοκτησίας που τά διαχειρίζεται. Επόμενα, όπως τις παραγωγικές δυνάμεις χρειάζεται νά τις "απελευθερώσουμε" αναπτύσσοντάς τες αφού τις "κατακτήσουμε", μέ τόν ίδιο τρόπο ακριβώς θά "απελευ­ θερώσουμε" τά μέσα επικοινωνίας! 11).

Είναι φανερό, τονίζει ο Μποντριγιάρ, πως μιά τέτοια ανά­ λυση δέν θίγει μέ τ ί π ο τ α τή δ ο μ ή τών μέσων σάν τέτοιων. Τά μέσα δέν είναι απλοί σ υ ν τ ε λ ε σ τ έ ς ιδεολογίας είναι δ ι α μ ο ρ φ ω τ έ ς ιδεολογίας. Είναι δ ι α μ ο ρ φ ω τ έ ς ιδεολογίας γιατί ΰτό σχήμα μέ τό οποίο λειτουργεί η δομή τους: πομπός — μήνυμα — δέκτηςί 12) αυτό που κυριαρχεί π ά ν τ α είναι ο λ ά­ γ ο ς δ ί χ ω ς α π ό κ ρ ι σ η . Στήν Τ. V., στό ράδιο, στούς δίσκους, τά περιοδικά, τήν εφημερίδα, τόν κινημα­ τογράφο ουσιαστικά δ έ ν υ π ά ρ χ ε ι επικοινωνία. Επικοινωνία μέ τήν έννοια τής ανταλλαγής, τής ανταγω­ νιστικότητας, τής αντιπαράθεσης, τής αμφισημίας, τής ποίησης, τής α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ς . Ανάμεσα σ ’ ένα ψυγείο καί μιά τηλεόραση δέν υπάρχει, μ’ αυτή τήν έννοια, μεγάλη διαφορά: μέσα στή λ ε ι ­ τ ο υ ρ γ ί α καί τών δυό υπάρχει ο ε ν σ ω μ α τ ω μ έ ­ ν ο ς λ ό γ ο ς χ ω ρ ί ς α π ό κ ρ ι σ η , λόγος που δέν αφήνει κανένα περιθώριο γιά ένα αμοιβαίο παιχνίδι. Αυτή είναι η αιτία που τά μέσα είναι απ’ τή δομή τους ε ξ ο υ σ ι α σ τ ι κ ά . Πραγματικά, γιά τήν εξουσία δέν είναι πιά αναγκαίος ο τεράστιος αστυνομικός μηχανισμός ελέγχου που υποθέτει ο Ό ργουελ στό 1984, μιά καί τά μέσα α υ τ ά κ α θ ’ ε α υ τ ό μήν επιτρέποντας τήν α π ό κ ρ ι σ η , τής εξασφαλίζουν πολύ μεγαλύτερη α­ σφάλεια από κάποιο "αόρατο" αστυνομικό μάτι ή απ’ τήν οποιαδήποτε μορφή λογοκρισίας... Επόμενα, τά μόνα περιθώρια γιά ένα ελεύθερο παιχνίδι μέ τά μέσα είναι είτε η ε κ τ ρ ο π ή τής λειτουργίας τους είτε η κ α τ α σ τ ρ ο φ ή τους. Β. ΕΚΤΡΟΠΗ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ; Στό σημείο αυτό, ο Μποντριγιάρ βρίσκει ευκαιρία νά κρι­ τικάρει τή στρατηγική τής "συμβολικής δράσης" τών αρι- στερίστικων ομάδων τού Μάη ή τών Αμερικάνων στύλ Ρούμπιν. Τόσο τά κινήματα τού Μάη όσο καί τών Yippies στά τέ­ λη τής δεκαετίας τού ’60, προσπάθησαν κατά κάποιο τρό­ πο νά οικειοποιηθούν τά μέσα, "εκτρέποντάς τα" πρός ό­ φελος τους. Στηρίχτηκαν στή δυναμική πούχαν τά μέσα

ν ’ αναπαράγουν σέ μεγάλη έκταση τό μήνυμα καί προ­ σπάθησαν μέ τό "δ ικό " τους μήνυμα νά αντιδράσουν στά κυρίαρχα μηνύματα τής εξουσίας. Ό μω ς τόσο ο Μάης ό­ σο κι η αμερικάνικη εμπειρία, έδειξαν ότι η α ν α π α ρ α- γ ω γ ι κ ό τ η τ α τού γεγονότος που πετυχαίνουν τά μέσα σ κ ο τ ώ ν ε ι τή ζωντάνια καί τή λειτουργικότη- τά του, τό "βραχυκυκλώνει". Κι αυτό γιατί η αναπαραγω- γικότητα μετατρέπει τό γεγονός σέ μ ο ν τ έ λ ο σέ τυ­ ποποιημένο αφηρημένο σχήμα δράσης που βάζει τέρμα στή μ ο ν α δ ι κ ό τ η τ α τής επαναστατικής εξέγερ­ σης. Νά λοιπόν η σύσταση τού μέσου: λ ό γ ο ς που εκπέ- μπεται μήν επιτρέποντας τήν α π ό κ ρ ι σ η , α ν α π α - ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α που αλλάζει τις διαστάσεις τού γε­ γονότος, μήν επιτρέποντας τόν έλεγχό του καί τή χρήση του, μ ο ν τ ε λ ο π ο ί η σ η που νεκρώνει τή ζωντάνια τής εξέγερσης. Φυσικά, αυτοί που υποστηρίζουν μιά θεωρία οικειοποίη- σης τών μέσων στηρίζονται σέ μιά θεωρία τής επικοινω­ νίας (σημειο-γλωσσολογία, θεωρία τής πληροφορίας κλπ.) που απ’ τή βάση της κιόλας παίρνει σάν δ ο σ μ έ ­ ν η αυτή τή μ ο ρ φ ή επικοινωνίας όπου αποκλείεται η αμοιβαιότητα. Η διάκριση τού σημείου σέ σημρίνον καί σημαινόμενο(13) στή βάση ενός κώδικα που τά κρατάει αυτά τά δυό σέ μ ό ν ι μ η θ έ σ η α ν τ ι σ τ ο ι χ ί α ς α π α γ ο ρ ε ύ ο ν τ α ς τό μπλέξιμό τους έχει κιόλας κά- ποια σχέση μέ τις μόνιμες θέσεις α ν τ ι σ τ ο ι χ ί α ς ανάμεσα στόν πομπό καί τόν δέκτη, που κρατιούνται επί­ σης απομονωμένοι χάρις σ ’ έναν κώδικα(14) επικοινω­ νίας. Μιά ελεγχόμενη επανάδραση(15) τών κυκλωμάτων (feedback) θάλυνε ίσως τό ζήτημα τονίζει ο Εντσενσμπέρ- γκερ. Αλλά, στό βαθμό που τό σχήμα πομπός — δέκτης εξακολουθούν νά λειτουργούν δ ι α χ ω ρ ι σ μ έ ν α η α ν τ ι σ τ ρ ε ψ ι μ ό τ η τ α τ ώ ν μ η ν υ μ ά τ ω ν δέν σημαίνει ποτέ αμοιβαιότητα, σημαίνει απλά μιά τυπική αντιστρεψιμότητα που τελικά (όπως γίνεται μέ τήν αλλη­ λογραφία αναγνωστών, τά τηλεφωνήματα θεατών, τά γκάλοπ κλπ.) λειτουργεί υπέρ τού συστήματος αφού κα­ ταφέρνει νά ε ν σ ω μ α τ ώ ν ε ι σ' α υ τ ό τις όποιες αντιδράσεις.

Ακόμα κι η θεωρία τού χειριστή τών μέσων (όπου ο καθέ­ νας μέ μιά κάμερα γίνεται ταυτόχρονα πομπός καί δέ­ κτης) είτε από άτομα είτε από πολιτικές γκρούπες,παρό- λο που φαινομενικά είναι αισιόδοξη γιατί επιτέλους σ ’ αυτό τό σχήμα υπάρχουν ά ν θ ρ ω π ο ι π ο υ α ν τ α ­ π ο κ ρ ί ν ο ν τ α ι ο έ ν α ς σ τ ό ν ά λ λ ο ν , δέν μπορεί νά λειτουργήσει απ’ τή στιγμή που παραμένει ά­ θικτη η δ ο μ ή τών μέσων, εκτός εάν κατα'ργηθεί ο πομπός, ο δέκτης, τό μήνυμα, ο κώδικας! Τό σύστημα, όσοι συνδυασμοί κ ι άν γίνουν πάνω σ’ αυτή τήν πρωταρ­ χική δομή τών μέσων, πάντα θά μπορεί νά ποντάρει σ ’ αυ­ τά. Γιά τόν ίδιο λόγο κι η θεωρία γιά ένα σημειολογικό ανταρτοπόλεμο τού Umberto Eco δέν έχει περιθώρια ε­ φαρμογής: στέλνεις ένα δικό σου αντάρτικο μήνυμα στό κυρίαρχο μήνυμα, πάλι πομποί, πάλι δέκτες, πάλι κώ δι­ κες, πάλι κρυπτογράφοι κι αποκρυπτογράφοι! Η μοναδι­ κή εναλλακτική λύση δέν είναι λοιπόν, στήν οικειοποίηση τών μέσων, είναι στήν καταστροφή τους! (Καταστροφή τού μέσου όχι σάν υλικού μίνιμουμ σημαί­ νοντος (γλώσσα, χειρονομίες, σεξουαλικότητα, ήχος, ει­ κόνα, κύματα, ενέργεια κλπ.) αλλά σάν δομής!). Ο δρόμος, σέ τελευταία ανάλυση, είναι η εναλλακτική λύση επικοινωνίας. Ο ανοιχτός χώρος συμβολικής ανταλ­ λαγής τού λόγου εφήμερου καί θνητού που δέν φιλτρά­ ρεται απ’ τά μέσα. "Επιτέλους, συναντάει κανείς τούς γεί- τονές του όταν χαζεύει μαζί τους τήν πολυκατοικία του πούπιασε φωτιά(16Μ". Ά ρ η ς Μ αραγκόπονλος

1. L e M iroir de la Production, Paris, 1975. Η μετάφρασή του ετοι­ μάζεται από τΙς εκδόσεις "Ελεύθερος Τύπος". 2. Σημείο. Γενικά σημείο είναι τό αισθητό γεγονός που μάς επιτρέπει νά αναγνωρίσουμε ένα μή άμεσα αισθητό. Η οποιαδήποτε λέξη είναι ένα σημείο γιά παράδειγμα. Συνήθως διακρίνουν οι σημειολόγοι δυό μέρη σέ κάθε ση­ μείο. Τό σημαίνον (τήν ακουστική εικόνα τής λέξης, τόν ήχο) καί τό σημαινό- μενο (τό νόημα τής λέξης). Σημαίνον λοιπόν η μ ο ρ φ ή , σημαινόμενο τό π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο . Αυτό που πρέπει νάχει κανείς ξεκάθαρο είναι ότι τά σ η- μ ε ί α είναι υ π ο κ α τ ά σ τ α τ α τής πραγματικότητας, δηλ. τού φυσικού καί τού κοινωνικού κόσμου, τών σχέσεων καί τών ιδεών μας. Χρησιμεύουν γιά νά ε π ι κ ο ι ν ω ν ο ύ μ ε . Αποτελούν σ υ μ β ά σ ε ι ς κοινά αποδεκτές από κείνους που τά χρησιμοποιούν γιά τή συνενόησή τους. 3. Βλέπε σημ. 2. 4. Αναφερόμενο. Τό σύνολο τών πιθανών σημασιών στις οποίες μπορεί νά α ν α φ έ ρ ε τ α ι τό σημαινόμενο κάποιου σημείου. Π.χ. τό σημαινόμενο τού αριθμού 13 μπορεί νά α ν α φ έ ρ ε τ α ι τόσο στήν αριθμητική ποσότητα 13 όσο καί στή δεισιδαιμονία τής γρουσουζιάς, έχει λοιπόν δυό α ν α φ ε ρ ό - μ ε ν α. 5. Σημασιοδότηση. Δές παρακάτω, σημ. κειμένου αρ. 2. - 6. Κώδικας. Δές παρακάτω, σημείωση αρ. 9, καί σημείωση αρ. 14. 7. Παραδοσιακό σημείο κλπ.: Πραγματικά, σήμερα βρισκόμαστε πολύ μα­ κριά απ' τόν σταθερό αστικό κόσμο τού 19ου αιώνα, όπου ο καταναλωτής μετρούσε προσεχτικά τά λεφτά του σέ σχέση μέ τήν αξία τού εμπορεύματος, υπολόγιζε προσεχτικά τις ανάγκες του σύμφωνα μ ' αυτά που έβγαζε. Αυτός ο σταθερός, βολικός, γνώριμος κόσμος ό π ο υ ο ι λ έ ξ ε ι ς κ α θ α ρ ά α ν α φ έ ρ ο ν τ α ν σ τ ά π ρ ά γ μ α τ α , όπου ο ι ιδέες ανσφέρονταν στήν πραγματικότητα, όπου ο ι αξίες ανταποκρίνονταν στις ανάγκες, όπου τά εμπο­ ρεύματα είχαν αναμφισβήτητη αξία, ήταν ο κόσμος τού Μάρξ καί τής σκέψης του. Εκείνη η εποχή στά σίγουρα δέν μπορούσε νά μιλήσει γιά “ επανάσταση” κά­ ποιου "νέου" αποσμητικού... Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

'•5 rm 8. Μαζικά μέσα επικοινωνίας, στή διεθνή ορολογία: Mass media. Τύπος, περιοδικό, κιν/φος, δίσκος, ραδιοφωνία, τηλεόραση, συνδεδεμένα όλα μέ τήν ανάπτυξη τής τεχνολογίας. Η μ ε τ α β ί β α σ η τής π λ η ρ ο ­ φ ο ρ ί α ς απόχτησε σήμερα μιά πολύπλοκη τεχνική υποδομή, είναι ένα μ έ σ ο π α ρ α γ ω γ ή ς σάν οποιαδήποτε μηχανή καί γΓ αυτό διέπεται απ’ τούς ίδιους οικονομικούς νόμους (επένδυση μεγάλων κεφαλαίων, βιομηχα­ νοποίηση τής πληροφορίας καί μετατροπή της σέ εμπόρευμα, αναζήτηση πλατιάς αγοράς, συσσώρευση καί συγκεντροποίηση κεφαλαίου κλπ.). Η δια­ φήμιση παίζει τόν συνδετικό κρίκο ανάμεσα στήν πληροφορία καί τήν βιομη­ χανοποίηση τών μαζικών μέσων. Επειδή η πληροφορία είναι εμπόρευμα που δέν α π ο θ η κ ε ύ ε τ α ι επιδιώκεται η όσο τό δυνατό πιό εκτεταμένη κατα­ νάλωσή της. ΓΓ αυτό η βιομηχανία τών μαζικών μέσων έχει διεισδύσει στό παραμικρό τομέα τής ανθρώπινης ζωής απ’ τή δουλειά μέχρι τόν ύπνο, τήν εκδρομή, τόν έρωτα, παντού. Είναι γ ι' αυτό τό λόγο που ο έλεγχος τών μα­ ζικών μέσων αποτελεί έλεγχο τής οποιοσδήποτε εξουσίας πάνω στήν κοινω­ νική ζωή. 9. Μήνυμα. Τό οργανωμένο σύνολο σημείων που μεταβιβάζει ο αποστο­ λέας στόν αποδέκτη κατά τήν επικοινωνία διαμέσου κάποιου καναλιού. Ο α­ ποστολέας οργανώνει τό σύνολο τών σημείων σέ μήνυμα σύμφωνα μέ κά­ ποιον κ ώ δ ι κ α ερμηνείας που ο αποδέκτης θά πρέπει νά είναι σέ θέση νά α π ο κ ρ υ π τ ο γ ρ α φ ή σ ε ι Παράδειγμα απ’ τό σινεμά: Ά ν ο ήρωας ενός φιλμ γουέστερν μπει αγριεμένος σ ' ένα σαλούν, ο θεατής παίρνει τό εξής μ ή ν υ μ α : Δράση, φασαρία, που τό αποτελούν τά σ η μ ε ί α : αγριά­ δα τού ήρωα, σαλούν, καουμπόϊκη μουσική κλπ. όλα μαζί οργανωμένα σέ σύνολο σύμφωνα μ’ ένα συγκεκριμένο κ ώ δ ι κ α ερμηνείας (αυτόν τών γουέστερν) που ο θεατής γνω ρίζει (Δές καί παρακάτω σημ. αρ. 14). Τά μηνύματα μπορεί νάναι: οπτικά (π.χ. γραφή), ακουστικά (π.χ. μουσική), κινητικά (π.χ. μιά κίνηση τού χεριού), απτικά (κραδασμοί), οσμητικά. 10L Σύμφωνα μέ τόν ορισμό τού Μάρξ όπως διατυπώθηκε γιά πρώτη φο­ ρά στήν "Εισαγωγή τής κριτικής τής πολιτικής οικονομίας" τό κοινωνικό "οικοδόμημα” αποτελείται από μιά υποδομή (ή βάση) που είναι οι παραγω­ γικές δυνάμεις, δηλ. τά εργαλεία, ο ι μηχανές, η τεχνική, τά κεφάλαια, ο τρό­ πος παραγωγής κλπ. καί μιά υπερδομή (ή εποικοδόμημα) πούναι όλοι οι θε- ομοί, πολιτικοί, εκπαιδευτικοί, θρησκευτικοί, νομικοί, καλλιτεχνικοί, ο ι ι­ δέες οι αξίες κλπ., που αναπτύσσει ο παραγωγικός άνθρωπός (σέ ά μ ε σ η ε ξ ά ρ τ η σ η απ’ τήν ανάπτυξη τής οικονομικής υποδομής), δηλ. οι παρα­ γωγικές σχέσεις. Στόν καπιταλισμό, ο μαρξισμός διαπιστώνει α ν τ ί φ α σ η ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις καί τις παραγωγικές, σχέσεις. Κ ι αυτό.

/ εηέίδή ο ι παραγωγικές σχέσεις στηρίζονται στήν ατομική ιδιοκτησία τών μέ­ σων παραγωγής, μέσων που όμως έχουν μέσα στήν καπιταλιστική εξέλιξη "κοινωνικοποιηθεί” σέ τέτοια έκταση ώστε νά μή μπορούν πιά νά αναπτυ­ χτούν άλλο παραμένοντας στά χέρια τών λίγων. 11. Τήν ίδια άποψη εκφράζει κι ο Σωτήρης Δημητρίου καί μάλιστα σέ λεξι­ κό όρων επικοινωνίας (εκδ. Καστανιώτη, 1980) (όπου υποτίθεται ότι η "α­ κρίβεια" τής ορολογίας επιτρέπει μίνιμουμ υποκειμενικών προτάσεων) περ­ νώντας έντεχνα κάτω απ ' τό λήμμα "επικοινωνία μαζική" (σελ. 123) τήν άπο­ ψη ότι: "τό πρόβλημα τής μαζικής επικοινωνίας συνδέεται μέ τό πρόβλημα τής ιδιοκτησίας καί τής χρήσης τών μέσων της"(!) 12. Πομπός — Μήνυμα — Δέκτης. Βασικό σχήμα στις περισσότερες θεωρίες επικοινωνίας. Υπάρχουν καί δευτερεύοντα οτοιχεία που προσδιορίζουν τις διάφορες μορφές επικοινωνίας όπως είναι η π η γ ή τ ή ς π λ η ρ ο φ ο ­ ρ ί α ς (απ όπου αντλεί ο πομπός τό μήνυμα), ο κ ώ δ ι κ α ς μέ τόν οποίο σϋντάσσεται κι ερμηνεύεται τό μήνυμα (δές παραπάνω σημ. 3), τό σ υ μ π ε- ρ ι έ χ ο ν δηλαδή οι γνώσεις που κατέχουν ο πομπός καί ο δέκτης μαζί μέ άλλους όρους που συμπληρώνουν σάν εξυπονοούμενα τό μήνυμα. Στό πα­ ράδειγμα τής σημ. 3 μέ τόν καουμπόυ, συμπεριέχον μπορεί νά είναι η γνώση ότι ο ηθοποιός που κάνει τόν καουμπόυ παίζει συνήθως ρόλους "που ρίχνει ξύλο" κλπ. 13. Δές σημείωση No 2. 14. Γιά νά πραγματοποιηθεί η ετπκοινωνιακή πράξη πρέπει ο πομπός κ ι ο δέκτης νά διαθέτουν τόν ίδιο κ ώ δ ι κ α . Κώδικας οδικής κυκλοφορίας, κώδικας κοινωνικής συμπεριφοράς κλπ. Τό σύνολο δηλ. σ η μ ε ί ω ν καί νόμων που επιτρέπουν νά συνταχτεί ένα μήνυμα. Τά παλαμάκια καί τά σφυ­ ρίγματα που χρησιμοποιεί τό κοινό ενός θεάματος αποτελούν έναν απλού­ στατο κ ώ δ ικ α Τό βγάλσιμο τού καπέλου έναν άλλο κ,ο.κ. 15. Επανάδραση ή feedback. Ά μ εσ η επικοινωνία, αλληλεπίδραση δη­ μιουργού καί κοινού (στήν τέχνη), πομπού καί δέκτη στά μαζικά μέσα. Βασι­ κή έννοια που μεταχειρίζεται η κυβερνητική γιά τή "ρύθμιση" τών προβλη­ μάτων τής επικοινωνίας: μέ τήν επανάδραση τό μήνυμα επιστρέφει "διορθω­ μένο” στον πομπό. 16. Jerry R u b in : D o it!

Π Ρ Ο Ο Ι Μ Ι Ο Δέν υπάρχει θεωρία τών Μέσων Επικοινωνίας. Μέχρι τώρα, η "επανάσταση τών Μέσων Επικοινωνίας", παρέμει- νε εμπειρική καί αινιγματική τόσο γιά τόν Μάκ Λιούαν ό­ σο καί γιά εκείνους που γενικά αποδεχτήκανε τις απόψεις του. Ο τελευταίος έλεγε, μέ τήν τραχύτητα καναδέζου χωριάτη, πως η θεωρία τού Μάρξ, σύγχρονη τής ατμο­ κίνησης καί τού σιδηρόδρομου, είχε κιόλας ανατραπεί ε­ νόσω εκείνος ακόμα ζούσε, οπότε έκανε τήν εμφάνισή του ο τηλέγραφος. Μέσα στήν αφέλειά του, αυτό θέλει νά πει πως ο Μάρξ, στήν υλιστική του ανάλυση τής παρα­ γωγής, λίγο ή πολύ καθόρισε έναν τομέα προορισμένο αποκλειστικά γιά τις παραγωγικές δυνάμεις απ’ όπου α­ ποκλείονται εντελώς η γλώσσα, τά σημεία κι η επικοινω­ νία. Γιά νά πούμε τήν αλήθεια, στόν Μάρξ δέν υπάρχει κάν μιά θεωρία τών σιδηρόδρομων σάν "μέσου", σάν τρό­ που επικοινωνίας: ο σιδηρόδρομος, καί γενικά ολόκληρη η τεχνολογική εξέλιξη, εξετάζονται μονάχα από τήν οπτι­ κή γωνία τής Παραγωγής — παραγωγής βάσης, υλικής παραγωγής, παραγωγής υποδομής — σάν μοναδικού κα­ θοριστικού παράγοντα τών κοινωνικών σχέσεων. Αφο- σιωμένος σέ μιά ενδιάμεση ιδανικότητα καί μιά τυφλή κοινωνική πραχτική, ο "τρόπος επικοινωνίας", είχε έναν ολόκληρο αιώνα στή διάθεσή του γιά νά "κάνει τήν επα­ νάστασή του", χωρίς ν ’ αλλάξει τό παραμικρό στή θεωρία τού τρόπου παραγωγής. Ξεκινώντας από αυτό καί μέ τήν προϋπόθεση πως (πράγμα που είναι κιόλας επανάσταση σέ σχέση μέ τόν κληρονομημένο μαρξισμό) η ανταλλαγή τών σημείων δέν αντιμετωπίζεται σά μιά περιθωριακή διάσταση, που ανή­ κει στήν υπερδομή τών υπάρξεων εκείνων που η μοναδι­ κή αληθινή θεωρία (η υλιστική) ορίζει αμετάκλητα σάν "τούς παραγωγούς τής πραγματικής ζωής τους"(1)

(αγα-θά προορισμένα νά ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους) - μπορεί κανείς νά αντιμετωπίσει δυό προοπτικές: 1) Ή : Διατηρεί τή γενική φόρμα τής μαρξιστικής α­ νάλυσης (τή διαλεχτική αντίφαση ανάμεσα στις παραγω­ γικές δυνάμεις καί στις παραγωγικές σχέσεις), αλλά πα­ ραδέχεται πως ο "κλασικός" ορισμός τών παραγωγικών δυνάμεων αποτελεί έναν ορισμό π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ο , καί έτσι διευρύνει τήν ανάλυση, μέ όρους τών παραγωγι­ κών δυνάμεων, σ ’ όλο αυτό τό ανεξερεύνητο πεδίο τής σημασιοδότησης(2) καί τής επικοινωνίας. Αυτό συνεπάγε­ ται καί τήν επίλυση, σ ' όλη τους τήν αυθεντικότητα, ό­ λων τών αντιφάσεων που απορρέουν απ’ αυτήν ακριβώς τή θεωρητική καί πραχτική επέκταση τού πεδίου τής πο­ λιτικής οικονομίας. Αυτή είναι κι η αρχική υπόθεση που κάνει ο Εντσενσμπέργκερ στό άρθρο του (Γιά μιά Θεωρία τών Μέσων Επικοινωνίας — Φθινόπωρο τού 1970) που δημοσιεύτηκε στήν Ε π ι θ ε ώ ρ η σ η τ ή ς Ν έ α ς Α­ ρ ι σ τ ε ρ ό ς : "Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός αναπτύσ­ σει τή βιομηχανία τής συνείδησης πολύ πλατύτερα καί τα­ χύτερα από κάθε άλλον τομέα τής παραγωγής. Ταυτό­ χρονα, όμως, υποχρεώνεται νά τήν αναχαιτίσει καί νά τήν περιορίσει. Μιά σοσιαλιστική θεωρία γιά τά μέσα επικοι­ νωνίας θά πρέπει νά επεξεργαστεί αυτή ακριβώς τήν αντί­ φαση". Μέ δυό λόγια, τούτη η υπόθεση (καί, μ ’ αυτή τήν έννοια, έρχεται μάλλον καθυστερημένη) αρκείται στό νά πάρει υπόψη της μόνο τή δυνητική επέκταση τής μορ­ φής/εμπορεύματος σέ κάθε τομέα τής κοινωνικής ζωής, καί τό γεγονός πως υπάρχει από δώ καί στό εξής μιά "κλασική " θεωρία τής επικοινωνίας, μιά "αστική" πολιτι­ κή οικονομία τών σημείων καί τής παραγωγής τους, όπως ακριβώς μπόρεσε νά υπάρξει, ήδη απ' τόν 18ο αιώνα, καί μιά θεωρία τής υλικής παραγωγής — μιά ταξική θεωρητι­ κή επιστήμη(3) που μέχρι σήμερα δέν έχει δεχτεί καμιά θεμελιώδη κριτική, που θά μπορούσε νά αποτελέσει τή λογική προέκταση τής κριτικής τού Μάρξ στόν καιρό του. Αυτή η κ ρ ι τ ι κ ή τ ή ς π ο λ ι τ ι κ ή ς ο ι κ ο ν ο ­ μ ί α ς τ ο ύ σ η μ ε ί ο υ έχει καταστεί αδύνατη, α π' ιό ν εκτόπισμά ολόκληρου αυτού τού τομέα στήν υπερδομή. Στήν καλύτερη περίπτωση λοιπόν, η υπόθεση Εντσεν- σμπέργκερ δέν θά μπορούσε παρά νά σκεπάσει τήν τερά­

στια καθυστέρηση τής κλασικής μαρξιστικής θεωρίας. 2) Αυτή η υπόθεση είναι ριζοσπαστική μονάχα σέ σύγκριση μέ τόν επίσημο μαρξισμό, που ολοκληρωτικά απορροφημένος απ' τά κυρίαρχα πρότυπα, καί γιά νά ε­ ξασφαλίσει τήν ίδια του τήν επιβίωση, δέν έχει ούτε τήν ελευθερία νά κάνει μιά τέτοια υπόθεση. Ό μω ς η ρ ι ζ ο ­ σ π α σ τ ι κ ή ε ν α λ λ α κ τ ι κ ή θ έ σ η β ρ ί σ κ ε τ α ι α λ λ ο ύ . Αντί νά ερμηνεύουμε ξανά απ’ τή σκοπιά τών κλασικών παραγωγικών δυνάμεων τό κρίσιμο πρόβλημα που η παραγωγή τών νοημάτων, τών μηνυμάτων καί τών σημείων βάζει στήν επαναστατική θεωρία — που πάει νά πει, αντί νά γενικεύουμε μιά μαρξιστική ανάλυση εγκε­ κριμένη κι επικυρωμένη απ' τούς "εκπρόσωπους τής Ε­ πανάστασης" — η εναλλακτική θέση είναι νά τήν ανατρέ­ ψουμε στό φώς τής εισβολής τού ίδιου τού προβλήμα­ τος μέσα στό θεωρητικό πεδίο (κάτι που κανένας "συνε­ πής" μαρξιστής δέ θά τολμούσε, ούτε κάν σάν υπόθεση). Μέ άλλα λόγια: η μαρξιστική θεωρία τής παραγωγής είναι ίσως αθεράπευτα αποσπασματική καί δέν θά μπο­ ρούσε νά γενικευτεί. Ή ακόμα η θεωρία τής παραγωγής (η διαλεχτική αλυσίδα αντιφάσεων που συνδέεται μέ τήν ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων) είναι απόλυτα ο­ μοιογενής μέ τό ίδιο τό αντικείμενό της, τήν υλική παρα­ γωγή καί δέν έχει τή δυνατότητα νά μετατεθεί όπως κά­ ποιο αξίωμα ή θεωρητικό πλαίσιο, μέσα σέ περιεχόμενα γιά τά οποία δέν έχει ποτέ σχεδιαστεί(4). Η διαλεχτική μορφή είναι αρκετή γιά ένα ορισμένο περιεχόμενο, εκεί­ νο τής υλικής παραγωγής: εξαντλεί μέν τό νόημά του αλ­ λά δέν ξεπερνάει, σάν ένα αρχέτυπο, ούτε αυτόν τόν ίδιο τόν ορισμό τού αντικειμένου της. Η διαλεχτική έσβησε γιά τά καλά, γιατί θέλησε νά γίνει ένα ερμηνευτικό σύ­ στημα τής δ ι α χ ω ρ ι σ μ έ ν η ς κατηγορίας τής υλικής παραγωγής. Τούτη η υπόθεση είναι, τελικά, λογική. Αναγνωρίζει στή μαρξιστική ανάλυση μιά σφαιρική συνοχή, μιά εσω­ τερική ομοιογένεια, που απαγορεύει τό κράτημα κάποιου στοιχείου καί τόν αποκλεισμό κάποιου άλλου, ακολου­ θώντας μιά τεχνική παρόμοια μέ εκείνη τού bricolage (5), στό οποίο οι Αλτουσερικοί έχουνε ήδη αναδειχτεί οι πλέον επιδέξιοι μάστορες. Αντίθετα, θά απονείμουμε

στη μαρξιστική θεωρία τόν τίτλο τής μάξιμουμ συνοχής, καί γ ι' αυτό ακριβώς τό λόγο θά προτείνουμε τή διάλυ­ ση αυτής τής συνοχής, εξαιτίας τής πλήρους ανικανότη­ τάς της νά δώσει απαντήσεις, κάθε φορά που έρχεται αν­ τιμέτωπη μέ κοινωνικές διαδικασίες, που ξεπερνούν κα­ τά πολύ εκείνη τής (υλικής) παραγωγής(6). ΕΝΤΣΕΝΣΜΠΕΡΓΚΕΡ: ΜΙΑ "ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ” ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ Ο Εντσενσμπέργκερ υποστηρίζει πως η "αριστερά", μήν έχοντας κάποια θεωρία καί κάποια επιθετική στρατη­ γική, παραμένει άοπλη. I κανοποιείται νά καταγγέλλει τήν κουλτούρα τών μαζικών μέσων σά μιά ιδεολογική χειρα- γώγιση. Ονειρεύεται νά πάρει τόν έλεγχο τών μέσων μα­ ζικής επικοινωνίας, πότε σά μ έ σ ο δράσης γιά τήν επα­ ναστατική συνειδητοποίηση τών μαζών, καί πότε σά σ υ- ν έ π ε ι α μιάς ριζικής αλλαγής τών κοινωνικών δομών. Αυτό αποτελεί μιά αντιφατική φαντασίωση που απλώς αντικατοπτρίζει τήν αδυναμία ενσωμάτωσης τών μέσων επικοινωνίας σέ μιά θεωρία υποδομής καί υπερδομής. Α ­ φού δέν μπορούν νά ιδωθούν σάν ένα καινούριο καί μά­ λιστα γιγάντιο δυναμικό παραγωγικών δυνάμεων (Εν- τσενσμπέργκερ) τά μέσα (καί εδώ θά πρέπει νά προσθέ­ σουμε, ολόκληρος ο τομέας τών σημείων καί τής επικοι­ νωνίας) παραμένουν ένα κοινωνικό μυστήριο γιά τήν "α­ ριστερά": αριστερά που μοιράζεται ανάμεσα στή φαντα­ σίωση καί τήν πρακτική αντιμέτωπη μ ’ αυτά τά μάγια απ’ τά οποία δέν μπορεί νά ξεφύγει, αλλά που τά καταδικά­ ζει ηθικά καί διανοητικά (εδώ βέβαια, είναι ο "αριστερός διανοούμενος" που μιλάει μέσα από τό στόμα τού Εντσεν- σμπέργκερ καί κάνει τήν αυτοκριτική του). Αυτή η αμφ ι­ σημία, απλώς αντανακλά τήν αμφισημία καί τών ίδιων τών μέσων επικοινωνίας, δίχως νά τήν ξεπερνάει ή νά τήν ελαττώνει. Σάν καλός μαρξιστής κοινωνιολόγος, ο Εντσενσμπέργκερ αποδίδει τούτη τή φοβία τών διανοού­ μενων καί τών κινημάτων τής αριστερός στήν αστική ή μικροαστική τους καταγωγή: υπερασπίζουν τόν εαυτό τους ενστικτώδικα, απέναντι στή μαζική κουλτούρα για­ τί κατακερματίζει τά πολιτιστικά τους προνόμια(7).

Σω-στά ή όχι, θά ήταν ίσως καλύτερα ν ’ αναρωτηθεί κανείς, αναφορικά μέ τό ποιές συγκεκριμένες ευθύνες έχουν η μαρξιστική προκατάληψη, ο νοσταλγικός της ιδεαλισμός γιά τήν υποδομή κι η θεωρητική της αλλεργία απέναντι σέ οτιδήποτε δέν είναι "υ λ ικ ή " παραγωγή καί "παραγω­ γική" εργασία, γ ι’ αυτή τήν ονειροπαρμένη περιφρόνη­ ση τών διανοούμενων τής αριστερός απέναντι στά μέσα, τή σύγχυσή τους από άποψη τακτικής καθώς καί τήν άρ­ νησή τους νά τά πάρουν στά σοβαρά. Τό "επαναστατικό" δόγμα δέν πήρε ποτέ του υπόψη τήν ανταλλαγή τών ση­ μείων παρά μόνο μέ τή "λειτουργική" τους χρήση: πλη­ ροφορία, διάδοση ιδεών, προπαγάνδα. Καί η σύγχρονη ακόμα επανεξέταση τών δημόσιων σχέσεων, ολόκληρη η μοντερνίστικη υποκουλτούρα τών κομμάτων τής αρι­ στερός, δέν στοχεύει στή διάλυση αυτής τής τάσης: τά­ σης που αποδείχνει ικανοποιητικά μέ ποιόν τρόπο η αστι­ κή ιδεολογία καταφέρνει νά περάσει κι απ’ αλλού, εκτός απ’ τήν "κοινωνική καταγωγή". Ο Εντσενσμπέργκερ προχωρεί λέγοντας πως όλα αυ­ τά καταλήγουν σέ μιά πολιτική σχιζοφρένεια τής αριστε­ ρός. Α π ' τή μιά μεριά, μιά ολόκληρη επαναστατική (ανα­ τρεπτική) φράξια καταπιάνεται μέ τήν απολιτική εξερεύ­ νηση τών καινούριων μαζικών μέσων (η υποκουλτούρα, τό α ν τ ε ρ γ κ ρ ά ο υ ν τ ) κι από τήν άλλη, οι "αγωνι­ στικές" πολιτικές γκρούπες ζούνε ακόμα, στήν ουσία μ’ έναν αρχαϊκό τρόπο επικοινωνίας αρνούμενες νά "παίξουν τό παιχνίδι", νά εκμεταλλευτούν τις τεράστιες δυνατότη­ τες τών ηλεκτρονικών μέσων. Έ τσι μέμφεται τούς φ ο ι­ τητές τού Μάη '68, επειδή προσφύγανε σέ χειροτεχνικά μέσα (καλές τέχνες) γιά νά μεταδώσουν τά συνθήματά τους καί επειδή καταλάβανε τό Οντεόν, αυτό τό γέρικο σεράϊ τής κουλτούρας, αντί νά καταλάβουν τά στούντιο τής ραδιοφωνίας (O.R. T.F.). Ο τρόπος σκέψης τού Εντσενσμπέργκερ θέλει νά περ- νιέται αισιόδοξος κι επιθετικός. Πρός τό παρόν, λέει, τά μέσα επικοινωνίας μονοπωλούνται α π' τήν άρχουσα τάξη, που τά ε κ τ ρ έ π ε ι πρός όφελος της. Αλλά η δ ο μ ή τους παραμένει "ουσιαστικά εξισωτική" καί είναι στό χέ­ ρι τής επαναστατικής πραχτικής ν ' απελευθερώσει αυτή τή δυνατότητα που ενυπάρχει μέσα τους, αλλά έχει

δια-στρεβλωθεί απ' τήν καπιταλιστική τάξη πραγμάτων - δη­ λαδή: νά απελευθερώσει τά μέσα, νά τούς αποδώσει τόν κοινωνικό τους ρ ό λ ο τής ανοιχτής επικοινωνίας καί τής απεριόριστης δημοκρατικής ανταλλαγής, νά τούς ξα- ναδώσει τόν αληθινό σοσιαλιστικό τους προορισμό. Είναι φανερό πως εδώ πρόκειται γιά ένα ζήτημα επέ­ κτασης τού ίδιου σχήματος που είχε πάντοτε ανατεθεί, από τό Μάρξ μέχρι καί τό Μαρκούζε, στις παραγωγικές δυνάμεις καί τήν τεχνολογία. Αποτελούν τήν επαγγελία τής ανθρώπινης τελείωσης, αλλά ο καπιταλισμός τις ακι- νητοποιεί ή τις κατάσχει. Είναι απελευθερωτικές αλλά εί­ ναι απαραίτητο πρώτα νά τις απελευθερώσουμε(δ). Φαί­ νεται πως καί τά μαζικά μέσα δέν ξεφεύγουνε τελικά απ’ αυτή τή φανταστική λογική που καταγράφει ανεπαίσθητα τήν επανάσταση στό εσωτερικό τών πραγμάτων. Συνακό­ λουθα, τό νά επανεξετάζεις τά μέσα επικοινωνίας μέσα στή λογική τών παραγωγικών δυνάμεων δέν αποτελεί πιά μιά πράξη κριτική, αφού είναι πολύ καλύτερο νά τά εγκλωβίσεις μέσα στήν επαναστατική μεταφυσική. Η θέση αυτή, όπως συνήθως, χάνεται μέσα στις αντι­ φάσεις. Α π ’ τή μιά μεριά, τά μέσα μέ τή δύναμη τής πραγ­ ματικής (καπιταλιστικής) ανάπτυξής τους, εξασφαλίζουν προοδευτικά, μιά όλο καί μεγαλύτερη κοινωνικοποίηση — παρόλο που τεχνικά είναι δυνατό, δέν υπάρχει σκέψη τηλεόρασης "κλειστού κυκλώματος" γιά τούς "λίγους ευτυχείς" γιατί αυτό θά "στρεφόταν ενάντια στή δομή"

("against the grain o f the structure") τού τηλεοπτικού μέ­ σου — "γιά πρώτη φορά στήν ιστορία τά μέσα επικοι­ νωνίας κάνουν δυνατή τή μαζική συμμετοχή σέ μιά κοι­ νωνική καί κοινωνικοποιημένη παραγωγική διαδικασία, τά πραχτικά μέσα τής οποίας βρίσκονται στά χέρια τών ίδιων τών μαζών". Α π ’ τήν άλλη μεριά "τά σοσιαλιστικά κινήματα έχουν τήν υποχρέωση ν ' αγωνιστούν καί θ ’ α­ γωνιστούν γιά τά δικά τους μήκη κύματος" (Εντσεν- σμπέργκερ). Γιατί νά αγωνιστούμε όμως (ιδιαίτερα μάλι­ στα γιά ένα μήκος κύματος) άν τά μέσα επικοινωνίας πραγματώνουνε τό σοσιαλισμό από μόνα τους; 'Α ν αυτός είναι ο δομικός τους ρόλος; Η τωρινή τάξη πραγμάτων, λέει ο Εντσενσμπέργκερ ακολουθώντας τόν Μπρέχτ (Θεωρία τού Ραδιόφωνου —

1932) υποβιβάζει τά μέσα επικοινωνίας σέ ένα απλό "μέ­ σο διανομής"' είναι ανάγκη νά τά μετατρέψουμε σέ αλη­ θινά μέσα επικοινωνίας (πάντα τό ίδιο όνειρο που στοι­ χειώνει τή μαρξιστική φαντασία: ν' αποσπάσει τ’ αντικεί­ μενα απ' τήν ανταλλαχτική αξία τους γιά νά τά αποδώσει στήν αξία χρήσης τους) καί αυτός ο μετασχηματισμός προσθέτει, "τεχνικά δέν αποτελεί πρόβλημα". Αλλά ό­ μως: 1) Είναι ψέμα πως στήν τωρινή τάξη πραγμάτων τά μέσα επικοινωνίας "είναι απλά καί μόνο διανομή". Τέτοιες σκέψεις πάνε νά αναζωογονήσουν μιά ιδεολογία, που κα­ νονικά, ψάχνει τούς ορισμούς της αλλού (στόν τρόπο τής υλικής παραγωγής). Μέ άλλα λόγια, τά μέσα επικοινω­ νίας σάν μάρκετινγκ καί εμπορευματοποίηση τής κυρίαρ­ χης ιδεολογίας — εξ ού καί η αφομοίωση τής σχέσης κα­ πιταλιστή/μισθωτού μ’ εκείνη τού παραγωγού - πομπού μέσων/ανεύθυνων μαζών - δεκτών. Δέν είναι όμως σάν φορείς κάποιου περιεχομένου, αλλά μέ τήν ίδια τους τή μορφή καί τήν ίδια τή λειτουργία τους, που τά μέσα επι­ κοινωνίας γεννάνε κάποια κοινωνική σχέση καί αυτή α­ κριβώς η σχέση δέν είναι κάποια σχέση εκμετάλλευσης, αλλά αφαίρεσης, διαχωρισμού καί κατάργησης τής αν­ ταλλαγής. Τά μέσα επικοινωνίας, δέν είναι σ υ ν τ ε λ ε ­ σ τ έ ς , αλλά δ ι α μ ο ρ φ ω τ έ ς ιδεολογίας. Ό χ ι μό­ νο δέν είναι επαναστατικά από τόν προορισμό τους, αλλά δέν είναι πουθενά ή έστω δυνητικά, ουδέτερα ή μή-ιδεο- λογικά (τό φάντασμα τής "τεχνικής τους θέσης" ή τής κοινωνικής τους "αξίας χρήσης"). Αντίστροφα, ούτε η ιδεολογία υπάρχει πουθενά αλλού σάν λόγος τής κυρίαρ­ χης τάξης, προτού επενδυθεί στά μέσα επικοινωνίας. Τό ίδιο συμβαίνει καί στή σφαίρα τού εμπορεύματος: δέν έ­ χει άλλη πραγματική οντότητα (η "αξία χρήσης τού προϊόντος") εκτός απ’ τή μορφή που παίρνει στή λειτουρ­ γία τού συστήματος τής ανταλλακτικής αξίας. Ούτε καί η ιδεολογία είναι κάτι φανταστικό που παραπαίει στά ί­ χνη τής ανταλλακτικής αξίας — είναι η ίδια ακριβώς η λει­ τουργία τής ανταλλακτικής αξίας. Μετά τό Ρέκβιεμ γιά τή Διαλεχτική, πρέπει νά ηχήσει τό Ρέκβιεμ γιά τήν Υπο­ δομή καί τήν Υπερδομή. 2) Συνακόλουθα, όταν ο Μπρέχτ καί ο

Εντσενσμπέρ-γκερ διαβεβαιώνουν πως ο μετασχηματισμός τών μέσων επικοινωνίας σέ αληθινό μέσο επικοινωνίας δέν αποτελεί τεχνικά ένα πρόβλημα (σύμφωνα μάλιστα μέ τόν Μπρέχτ, αυτό δέν είναι "παρά η φυσική συνέπεια τής τεχνικής τους ανάπτυξης") πρέπει νά καταλάβουμε στ’ αλήθεια (αντίστροφα όμως, καί χωρίς νά παίζουμε καθόλου μέ τις λέξεις) ότι πράγματι δέν αποτελεί ένα πρόβλημα τ ε- χ ν ι κ ό, αφού η ιδεολογία τών μέσων επικοινωνίας βρί­ σκεται στό επίπεδο τής μορφής, τού διαχωρισμού που αυτά θεσμοποιούν, καί ο οποίος αποτελεί έναν κοινωνικό καταμερισμό. Ο ΛΟΓΟΣ ΧΩΡΙΣ ΑΠΟΚΡΙΣΗ Εκείνο που χαρακτηρίζει τά μαζικά μέσα επικοινω­ νίας είναι τό ότι είναι αντι-μεσολαβητικά καί αμετάβατα, ότι κατασκευάζουν τή μ ή επικοινωνία — άν δεχόμαστε τόν ορισμό τής επικοινωνίας σά μιά α ν τ α λ λ α γ ή , σάν τό αμφίδρομο διάστημα ενός λόγου καί μιάς απόκρι­ σης, επόμενα μιάς ε υ θ ύ ν η ς κι όχι μιάς ψυχολογικής κι ηθικής ευθύνης, αλλά μιάς προσωπικής αλληλοσχέ- σης — τών δυό πλευρών στήν ανταλλαγή. Μέ άλλα λό­ για, άν η επικοινωνία ορίζεται σάν κάτι διαφορετικό απ’ τήν απλή μετάδοση (9)/λήψη κάποιων πληροφοριών, ό­ που έγινε δυνατό νά καταστούν οι τελευταίες αντιστρέψι­ μες στή διάρκεια τής επανάδρασης (feedback). Εξάλλου, ολόκληρη η σύγχρονη αρχιτεκτονική τών μέσων επικοι­ νωνίας, στηρίζεται σ ' αυτό τόν τελευταίο ορισμό: Τά μέ­ σα επικοινωνίας είναι εκείνο που απαγορεύει γιά πάντα τήν απόκριση, εκείνο που κάνει αδύνατη κάθε διαδικα­ σία ανταλλαγής (εκτός μέ τις μορφές προσποίησης τής απόκρισης, που είναι όλες τους ενσωματωμένες μέσα στή διαδικασία τής μετάδοσης — πράγμα που δέν αλλάζει τό παραμικρό στή μονομέρεια τής επικοινωνίας). Εδώ βρίσκεται η αληθινή "αφαίρεση" τών μέσων. Καί είναι πάνω σέ τούτη ακριβώς τήν αφαίρεση που βασίζεται ολόκληρο τό σύστημα τού κοινωνικού ελέγχου καί τής εξουσίας. Γιά νά καταλάβουμε καλύτερα αυτό τόν όρο, α π

ό-κ ρ ί σ η , θά πρέπει νά τόν νιώσου με μέσα στό ουσιαστι­ κό του νόημα καί γιά νά γίνει αυτό θά πρέπει νά ανατρέ­ ξουμε στό ισοδύναμό του στις "πρωτόγονες" κοινωνίες: η εξουσία ανήκει σ’ εκείνον που μπορεί νά δίνει καί στόν οποίο δέ μπορεί νά δοθεί. Τό νά δίνεις καί μάλιστα μέ τέ­ τοιο τρόπο ώστε νά μήν μπορούν νά σού δώσουν, σημαί­ νει κατακερματισμό τής ανταλλαγής πρός όφελος σου καί τήν καθιέρωση ενός μονοπώλιου. Η κοινωνική διαδι­ κασία χάνει έτσι τήν ισορροπία της. Αντίθετα, τό νά σού δίνουν σημαίνει κατακερματισμό αυτής τής σχέσης εξου­ σίας καί καθιέρωση (ή αποκατάσταση) πάνω στή βάση μιάς ανταγωνιστικής αμοιβαιότητας τού κυκλώματος τής συμβολικής ανταλλαγής. Τό ίδιο συμβαίνει καί στό χώρο τών μέσων επικοινωνίας: ό,τι λέγεται εκεί πέρα, λέγεται μέ έναν τέτοιο τρόπο που δέν μπορεί π ο υ θ ε ν ά νά βρει τήν απόκρισή του. Νά γιατί η μοναδική επανάσταση σ’ αυτόν τόν τομέα — καί οπουδήποτε αλλού η επανάστα­ ση καθαυτή — βρίσκεται μέσα στήν αποκατάσταση τού­ της τής δυνατότητας απόκρισης. Αυτή η απλή δυνατότη­ τα προϋποθέτει τήν ανατροπή ολόκληρης τής τωρινής δομής τών μέσων. Δέν υπάρχει καμιά άλλη θεωρία ή στρατηγική. Κάθε φαντασίωση γιά δημοκρατικοποίηση τού περιεχομένου τους, γιά τήν υπονόμευσή τους, γιά τήν αποκατάσταση τής "διαφάνειας τού κώδικα"(10), γιά τόν έλεγχο τής διαδικασίας τής πληροφόρησης, γιά τή ρύθμιση τής αντι- στρεψιμότητας τών κυκλωμάτων ή γιά τήν απόχτηση τού ελέγχου τών μέσων επικοινωνίας, δέν έχει τήν παραμικρή ελπίδα πραγμάτωσης. ’ Αν δέ συντρίβει τό μονοπώλιο τού λόγου, κι αυτό όχι γιά νά τόν δώσουμε ατομικά στόν κα­ θένα, αλλά γιά νά έχει τή δυνατότητα νά ανταλλάσσεται, νά δίνεται καί νά παίρνεται(11), όπως καμιά φορά τό βλέμμα καί τό χαμόγελο, καί χωρίς ποτέ νά μπορεί νά α- κινητοποιηθεί, νά καλουπωθεί, νά αποθηκευτεί καί μετά νά ξανακατανεμηθεί σέ κάποιο χώρο τής κοινωνικής δια­ δ ικ α σ ία ς !^ ). Πρός τό παρόν βρισκόμαστε μέσα στή μή απόκριση, στήν ανευθυνότητα. "Στήν ελάχιστη δυνατή αυτόνομη δραστηριότητα από τή μεριά τού ψηφοφόρου ή τού θεα­ τή" λέει ο Εντσενσμπέργκερ. Η πρώτη καί καλύτερη

πλευρά τών μέσων επικοινωνίας, είναι πραγματικά τό εκλογικό σύστημα: αποκορύφωμά του το δημοψηφισμα όπου η απόκριση υπονοείται μέσα στήν ερώτηση, όπως στά γ κ ά λ λ ο π — π ρ ό κ ε ιτ α ι γιά ένα είδος λόγου που απο­ κρίνεται στόν εαυτό του μέ τήν προσποιητή επιστροφή μιάς απόκρισης καί εκεί ξανά, απολυτοποίηση τού λόγου κάτω από τήν τυπική μάσκα τής ανταλλαγής, αποτελεί τόν ίδιο τόν ορισμό τής εξουσίας. Ο Μπάρτ επισημαίνει τήν ύπαρξη τής ίδιας μή-αμοιβαιότητας μέσα στή λογο­ τεχνία: "Η λογοτεχνία μας, σημαδεύεται από τό αμείλι­ κτο διαζύγιο ανάμεσα στόν κατασκευαστή τού κειμένου καί στόν χρήστη του, ανάμεσα στόν ιδιοκτήτη του καί στόν πελάτη του, ανάμεσα στό συγγραφέα του καί στόν αναγνώστη του. Έ τσι ο αναγνώστης βυθίζεται μέσα σέ κάποιο είδος απραγίας, αναισθησίας, καί, κοντολογής, σοβαρότητας, αντί νά "παίζει ο ίδιος", αντί νά προχωράει ολόψυχα στή μαγεία τού σημαίνοντος ..., αυτό που τού απομένει σά συμμετοχή δέν είναι τίποτα περισσότερο από τή φτωχή ελευθερία νά δεχτεί ή ν' απορρίψει τό κείμενο: η ανάγνωση δέν είναι τίποτα περισσότερο από ένα δ η- μ ο ψ ή φ ι σ μ α". (5·/Ζ)(13). Σήμερα η κατάσταση τού κ α τ α ν α λ ω τ ή καθορί­ ζει αυτό τόν υποβιβασμό, καί η γενικευμένη τάξη τής κα­ τανάλωσης δέν είναι παρά εκείνη όπου δέν επιτρέπεται πιά νά δίνεις, νά παίρνεις ή νά ανταλλάσσεις αλλά μόνο ν ’ αγοράζεις καί νά κάνεις χρήση (ιδιοποίηση, ατομικευ- μένη αξία χρήσης). Μ' αυτή τήν έννοια, τά "καταναλωτι­ κά" αγαθά αποτελούν επίσης ένα μαζικό μέσο επικοινω­ νίας: ανταποκρίνονται στό γενικό σχήμα που έχουμε περι­ γράφει. Η ιδιαίτερη λειτουργία τους ελάχιστα ενδιαφέ­ ρει: η κατανάλωση προϊόντων καί μηνυμάτων είναι η αφη- ρημένη κοινωνική σχέση που καθιερώνουν’ είναι η απα­ γόρευση που προβάλλεται σέ κάθε μορφή αμοιβαιότητας καί απόκρισης. Έ τσι δέν είναι αλήθεια, όπως μάς διαβεβαιώνει ο Εν- τσενσμπέργκερ, πως "γιά πρώτη φορά στήν ιστορία, τά μέσα επικοινωνίας κάνουν δυνατή τή μαζική συμμετοχή σέ μιά κοινωνική παραγωγική διαδικασία", ούτε πως "τά πρακτικά μέσα αυτής τής συμμετοχής βρίσκονται στά χέ­ ρια τών ίδιων τών μαζών". Λές κι η απλή κατοχή μιάς συ­