91756244-ΤΟ-ΕΛΛΗΝΙΚΟ-ΠΝΕΥΜΑ-ΚΑΙ-Η-ΣΗΜΑΣΙΑ-ΤΟΥ-ΓΙΑ-ΜΑΣ.pdf

ΤΟ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο Π Ν ΕΥ Μ Α ' Κ Α Ι

Α ΙΒ 1Ν Ξ Τ Ο Ν : TO f Λ Λ Η N I K Ο Π N E Y M A

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

Μέ τους προλόγους των δυο πρώτων έκδόσεων καί μέ τήν εισαγωγή του ό ϊδιος ό συγγραφέας κατατοπίζει άρκετά τον ά- ναγνώστη του και για τή σημασία του θέματος και για τό πνεύ­ μα και τή μέθοδο μέ τα όποια τό άντικρίζει. Δεν έχομε λοι­ πόν ν* άσχοληθοΟμε έδώ μέ τα ζητήματα αυτά. Οϋτε να έξά- ρωμε τήν αξία των πορισμάτων στά όποια καταλήγει ή νά προβάλωμε τυχόν αντιρρήσεις δικές μας ή άλλων, που μέ άλλο μάτι καί άπό άλλη, λίγο ή πολύ διαφορετική σκοπιά, κοιτάζουν τό Ελληνικό πνεύμα καί τή σημασία πού έχει για μάς. Τό θέ­ μα είναι πολύ πλατύ καί ό οποίος έξεταστής του, όση πολυμέ- ρεια καί πνευματική ευρύτητα καί &ν έχη, άναγκαστικά εΤναι στενός άπέναντί του. *Όσο μεθοδικός καί άντικειμενικός καί νά είναι, ή νά θέλη νά εΐναι, στο βάθος δίνει τήν προσωπική του εμπειρία. ’Ά ς χαρή λοιπόν έτσι καί ό άναγνώστης τό έργο του Λίβινξτον, σάν προσωπική εμπειρία ένός σοφού ''Αγγλου ελ­ ληνιστή πού ξέρει νά πλησιάζη τό ‘Ελληνικό πνεΰμα, πού άγω- νίστηκε νά συλλάβη τούς κύριους καί χαρακτηριστικούς αρμούς του, άλλά πού έχει τήν 'ικανότητα νά δώση στή σύλληψή του παλμό ζωής καί νά δη τον 'Έλληνα μέ ικανή άνεξαρτησία στο­ χασμού στά διαρκώς αιώνια, σημαντικά καί γιά μάς καί γιά κάθε έποχή στοιχεία πού περικλείει. ηΑν έτσι δη ό άναγνώστης τό εργο αύτό, θά του πλουτίση πολύτιμα καί τή δική του σχε- τικήν έμπειρία ή θά του άνοιξη πολλούς καί πολύτιμους δρό­ μους, γιά ν* άποχτήση καί διαμορφώση έμπειρία. Θά περιοριστούμε μόνο σε μερικές γενικές διαπιστώσεις καί πληροφορίες. Πρώτα-πρώτα καλό είναι νά έχη ύπόψη του ό άναγνώστης, γιά νά έκτιμήση καλύτερα καί τό έργο καί τό συγγραφέα, δτι τό θέμα πού τον άπασχολεΐ έδώ, ό Richard W . Livingstone τό έκαμε έργο ζωής. Εκλεκτός μαθητής του μεγάλου ‘Ελληνιστή Γκίλμπερτ Μώρραιυ (Gilbert Murray), άπό τά έπι- στημονικά στελέχη της Όξφόρδης, άφιέρωσεν ό Livingstone

όλο-6 Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ ΙΚ Ο ΣΗ Μ ΕΙΩ Μ Α κληρη σειρά έργων, σχεδόν δλη του τή συγγραφική δράση, στή μελέτη τοΟ Ελληνικού πνεύματος καί στήν ύποβοήθήση των άλ­ λων να τό δουν, νά τό συλλάβουν, νά τό κατανοήσουν, νά ωφελη­ θούν άπ’ αυτό. Νά μερικοί τίτλοι έργων του: Ε λ λ η ν ι κ ά ’ Ι­ δ ε ώ δ η κ α ί Σ ύ γ χ ρ ο ν η Ζ ω ή , Π ρ ο σ ω π ο γ ρ α ψ ί α τ ο υ Σ ω κ ρ ά τ η , Ή Α π ο σ τ ο λ ή . τ ή ς Ε λ λ ά δ α ς (μερι­ κές * Ελληνικές απόψεις γιά τή ζωή στο Ρωμαϊκό κόσμο), κλττ. Έ κτο ς άπ’ αυτά ό Livingstone έλαβε μέρος μαζί μέ δλους τους έξέχοντες "Αγγλους Ελληνιστές τής γενιάς του σέ δυο συλλο­ γές δοκιμίων γιά τήν ‘£λλάδα μέ τους τίτλους: Ή κ λ ή ρ ο νο- μ ί α τ ή ς Έ λ λ ά δ α ς, καί Ε λ λ η ν ι κ ή Π ο ί η σ η κ α ί

Ζωή.

Μερικές σκέψεις, έπειτα, καί παρατηρήσεις του "Αγγλου συγγραφέα γιά τους ‘'Ελληνες θά ξενίσουν, μπορεΐ άκόμη καί νά εξοργίσουν τον "Έλληνα αναγνώστη, που δέ βλέπει τους αρ­ χαίους "Ελληνες μόνο στήν παγκοσμιότητά τους, αλλά τους βλέπει καί τους ζή καί σάν έθνικούς του προγόνους. Στις τέτοιες άκριβώς στιγμές πρέπει ό 'Έλληνας αναγνώστης, γιά νά μήν ά­ δική ση τό συγγραφέα, νά θυμάται δτι θέμα του εΐναι, δπως εί­ παμε, νά συλλάβη τά κύρια γνωρίσματα τοΟ Ελληνικού πνεύ­ ματος, γιά νά κοετανοήση τήν πνευματική κληρονομιά που άφη­ σε στον κόσμο, νά τήν άποτιμήση καί νά όδηγήση τό νεώτερο άνθρωπο νά ώφεληθή δσο τό δυνατό περισσότερο άπ’ αυτήν. Σ ’ αυτή τήν άφαίρεση μάς καλεΐ. Καί εΐναι πολύ ένδιαφέρον νά δοΟμε πώς ένας σοφός "Αγγλος, θρεμμένος μέ τό δικό του πολι­ τισμό, παρουσιάζει, συχνά σέ άντιπαραβολή πρός τον ’Αγγλικό πολιτισμό, τό Ελληνικό πνεύμα στο Α γ γ λ ικό κοινό. Ό Τδιος ό τρόπος πού χρησιμοποιεί, γιά νά παρουσιάση τό θέμα του, τρό­ πος γεμάτος τιμιότητα καί γενναιότητα — συχνά τό φως πού άντλεΐ άπό τήν ερευνά του τον όδηγεΐ νά νικήση καί νά ξεπε- ράση όρισμένες άπόψεις του ’Αγγλικού, του δικού του πολιτι­ σμού, καί V άναγνωρίση τήν άνωτερότητα, δπου πρέπει, του * Ελληνικού πνεύματος— άποτελεΐ ταυτόχρονα ένα σπουδαιό­ τατο έπιχείρημα γιά τήν αιώνιαν άξία των * Ελληνικών σπουδών. Πίσω άπό τις γραμμές βλέπομε τον άνθρωπο πού γράφει, τήν ψυχή πού διαμόρφωσε σ ’ αύτόν τον ϊδιο ή έπαφή του μέ τά * Ελ ­ ληνικά γράμματα καί ή συστηματική μελέτη τού Ελληνικού πνεύ­ ματος. ’Αλλά, δσο καί άν δέχεται τό φωτισμό τού ‘Ελληνικού πνεύματος, ό Livingstone δέ χάνει τήν πνευματική του

άνεξαρτΐ|-Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ ΙΚ Ο ΣΗ Μ άνεξαρτΐ|-ΕΙΩ Μ Α

7

αία-— τη βαθύτερη ίσως άρετή πού κληροδότησε στον κόσμο ή eΕλλάδα* δέ γίνεται αίχμάλωτος τής Ελλάδας καί δέ ζητά νά όποκαταστήση στή σημερινή τήν 'Ελληνική άντίληψη γιά τή ζωή. Δεν ξεχνά ό Livingstone δτι εΐναι νεότερος άνθρωπος, ότι ή άντίληψη πού έχει γιά τή ζωή ό νεότερος κόσμος είναι πιο ολο­ κληρωμένη, γιατί ό νεότερος κόσμος δέχτηκε στους κόλπους του τό κήρυγμα του Ευαγγελίου, που του έδειξε μέ άλλο βάθος τό «θρησκεύοντα» άνθρωπο, καί του άνοιξε τό δρόμο νά δή μέ νέο ψώς καί στο πραγματικό της νόημα τή σχέση τοΰ άνθρωπου μέ τό Θεό, μιά σχέση πού όδηγεΐ τον άνθρωπο στή νίκη καί στο ξεπέρασμα του έαυτοΰ του. "Οταν φτάση στο σημείο τούτο, δ- ποιος βαθύς μελετητής του προβλήματος πού άνερευνά ό Li­ vingstone, θά δή δτι στο βάθος έκεΐνο πού έχει νά κάμη είναι νά διακρίνη καί νά ξεχωρίση μέσα στο νεότερο άνθρωπο τις δυο κύριες καταβολές πού φέρνει μέσα του, τήν ‘Ελληνική καί τή Χριστιανική. Μόνο έτσι μπορεί νά έλπίζη δτι θά έτοιμάση μέσα του τήν κατάλληλη άτμόσφαιρα, γιά Vs άναγνωρίση καί νά προσοικειωθή τό αυτούσια Ελληνικό. Μέ νηφαλιότητα, δπως θά δή ό άναγνώστης, ξεκαθαρίζει ό Livingstone καί διανοίγει σιγά σιγά τό δρόμο του πρός δ,τι πιστεύει γνήσια ‘Ελ­ ληνικό. ’Απέναντι στή Χριστιανικήν όραση, πού αποβλέπει στή θέωση του άνθρόπου, διαγράφεται άναγλυφικά ή 'Ε λ ­ ληνική δράση, πού είναι προπάντων άνθρωποκεντρική. Αυτή τήν Ελληνική δράση προσπαθεί νά δόση, στά κύρια γνωρίσματά της, καί νά δέίξη πόσο πολύτιμα καί αιώνια στοιχεία περικλείει γιά τον άνθρωπο, άφου μαζί μέ τή χριστιανική κληρονομιά, κλήρος του άνθρωπου μένει, καί θά μένη πάντα καί ή καλλιέρ­ γεια του άνθρωπου. Καί ή καλλιέργεια του άνθρωπου είναι τό κύριο θέμα καί ή κυρία άποστολή του έλληνικου πνεύματος. Εΐναι δμως δύσκολο, σε δποια συστηματική μελέτη, νά άποφύγη τό σχηματικό , νά μήν είναι άποκλειστική. *Ίσως δέν ξέφυγε αυτό τον κίνδυνο καί ό Livingstone. Άφου ξεχώρισε τά κύρια, δπως νομίζει, γνωρίσματα του ‘Ελληνικού πνεύματος, διαρ­ θρώνει έπάνω σ’ αύτά καί# μ9 αύτά, άποτιμά τήν ‘Ελληνική ιστο­ ρία. Αυτά έξαίρει, ένω δλα τά αλλα πού συναποτελουσαν τήν ‘Ελληνική ζωή καί τής έδιναν μιά μορφή ολοκληρωμένη τά απω­ θεί πρός τό βάθος ή τά άγνοεί ή καί τά άδικεΐ. Επ ειδή, λόγου χάρη, άνθρωπομορφική προπάντων ήταν ή ‘Ελληνική θρησκεία καί μ* αυτό τό πνεύμα διαπότιζε τήν ‘Ελληνική ζωή, αότό δέ σημαίνει

δτι εΐναι άν-ελληνικός 6 Πλάτων, και δποιος άλλος "Ελληνας, δταν πολέμα αυτή τήν άντίληψη και προσπαθεί νά «θεαλο- γήση» βαθύτερα . Παρά τήν άποκλειστικότητά αυτή, που τήν άναγνωρίζει καί ό ίδιος 6 Livingstone στό έβδομο κεφάλαιό του, ή έργασία του άπό πολλές πλευρές καί μέ θετικά άποτελέσματα μάς πλη­ σιάζει πρός τήν ουσία του ‘Ελληνικού πνεύματος. Τό έργο του δέν έχασε τίποτε άπό τήν έπικαιρότητά του άπό τό 1912, πού πρωτοδημοσιεύτηκε. 'Αντίθετα μάλιστα τά τραγικά γεγονότα που μεσολάβησαν τό έκαναν πιο έπίκαιρο. Έ ν α ς κίνδυνος, δλο καί πιό άπειλητικός, προβάλλει στό προσκήνιο τής σύγχρονης ζωής. Πάμε, θαρρείς, νά χάσω με άπό τήν δράσή μας τις καθαρές γραμμές του άνθρώπινου προσώπου. Γ ί αύτό καί πιό έπιτακτική γίνεται ή άνάγκη νά ξαναφοιτήσω- με στό σχολείο τής ‘Ελλάδας. Τό Ελληνικό πνεύμα, καταλήγει ό Livingstone, δέν εΐναι νε­ κρό, έπειδή εΐναι άρχαΐο* εΐναι πολύ ζωντανό. ’Αλλά πρέπει φυσικά ν* άνοίξωμε καλά τά μάτια μας, γιά νά δεχτούμε τό ζωογόνο του φως. Θά κλείσω τό σύντομο τούτο σημείωμα μέ λίγες άκόμη χρήσιμες πληροφορίες. Ή πρώτη έκδοση του «‘Ελληνικού πνεύματος...» έγινε, δπως είπαμε, στά 1912. ’Ακολούθησε δεύτερη έκδοση μέ λίγες μεταβολές στά 1915. ’Από τό κείμενο αυτής τής έκδοσης εγι- νε ή μετάφραση. Ό άναγνώστης πρέπει νά προσέξη τή χρο­ νολογία των δύο πρώτων έκδόσεων. Γιατί ό Αίβινξτον μιλών­ τας γιά τούς άρχαίους έχει πολύ συχνά ύπόψη του τήν έποχήν έκείνη καί σ ' αυτήν άναφέρεται. Σήμερα δέ θά μιλούσαμε μέ τόν ίδιο τρόπο γιά πλήθος ζητήματα άπό βσα θίγει· δέ θά λέγαμε λόγου χάρη τά ίδια πράγματα γιά τήν έλευθερία τής σκέψης, ουτε θά μάς ξάφνιαζαν τά βραβεία σωματικής όμορφιάς των άρχαίων, σάν άγνωστα τάχα γιά μάς. "Υστερα άπό τό 1915 τό έργο του Αίβινξτον ξανατυπώθηκε, φωτογραφικά, πολλές φορές (τό 1924, τό 1933, τό 1939 καί τό 1946). Ο Ι έπανειλημμένες αυτές άνατυπώσεις δείχνουν δτι άγαπήθηκε σά χρήσιμη καί άπαραίτητη εισαγωγή στήν σπουδή τής Ελλάδας. Πολλά άρχαΐα έλληνικά κείμενα στολίζουν τό κείμενο του έργου πού παραδίνομε στόν άναγνώστη. ’Αρκετά άπό αύτά βρίσκονται αύτούσια καί στό άγγλικό κείμενο- αυτά τά πα­ 8 Ε Ι Σ Α ΓΩ ΓΙ KO ΣΗΜ ΕΙΩ Μ Α

Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ ΙΚ Ο ΣΗ Μ ΕΙΩ Μ Α 9 ραθέτομε μέ άραιά ή μικρότερα στοιχεία. "Αλλα πάλι, πού 6 Αίβινξτον τά έδωσε σέ μετάφραση ή μόνο περιληπτικά, έκρινα καλό νά τά παραθέσω και στο πρωτότυπο δίνοντας σέ υποσημείωση τή μετάφραση δλων. "Όπου ήταν δυνατό, τή μετάφραση τήν έπήρα άπό έγκυρους μεταφραστές. "Ετσ ι 6 "Ελληνας άναγνώστης θά έχη τήν εόκαιρία νά μελετήση καί νά χαρή δχι λίγα έκλεκτά τμήματα τής άρχαίας λογοτεχνίας μας και στό πρωτότυπο. Ε κ τ ό ς άπό τά Ελληνικά, τό 'Αγγλικό πρωτότυπο περιέχει και άρκετά κομμάτια άπό "Αγγλους ποιη­ τές, στους όποιους συχνά ό Livingstone άναφέρεται, θέλοντας μέ τήν άντιπαραβολή νά έξάρη περισσότερο τις θέσεις πού όπο- στηρίζει καί νά κάμη προσιτότερο τό θέμα του στό 'Αγγλικό κοινό. Τά 'Αγγλικά αύτά ποιήματα είχε τήν καλοσύνη νά βάλη σέ στίχους γιά τήν έκδοση τούτη ό φίλος ποιητής κ. Θρασύ­ βουλος Σταύρου. Γιά τήν πολύτιμη αυτή συμβολή το υ . στήν προσπάθεια νά παραδοθή δσο τό δυνατό πιό άρτιο τό έργο τού­ το στό ‘Ελληνικό κοινό άς δεχτή τις θερμότατες εύχαριστίες μου. Β . Ν. Τ Α Τ Α Κ Η Σ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

Στήν έκδοση τούτη έκαμα λίγες μεταβολές. Θά ήθελα έπί­ σης νά διορθώσω όρισμένη έντύπωση πού φαίνεται δτι έκαμε το τρίτο μου κεφάλαιο σέ μερικούς κριτικούς. Δέν εΐχα ποτέ τήν πρόθεση, ουτε στό κεφάλαιο έκεΐνο, ούτε άλλου πουθενά, νά έξά- ρω τήν Ελληνική Λογοτεχνία εις βάρος τής Α γγλικής ή, όλή- θεια, νά συγκρίνω καθόλου τις δυο λογοτεχνίες σά σύνολα. Τά παραδείγματά μου άπό τήν Α γ γ λ ική λογοτεχνία τά διά­ λεξα, γιά νά κάμω φανερές όρισμένες Ιδιότητες τής Ελληνικής μέ άντιθέσεις πρός αυτήν, τις όποιες άντιθέσεις παρέχει όρι­ σμένη Α γ γ λ ική ποίηση, οχι ή καλύτερη.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ

_■# "Οταν άρχισα νά διδάσκω Λατινικά καί ‘Ελληνικά, £νας ψίλος μέ ρώτησε τί νόμιζα δτι έγώ ό ίδιος διδάχτηκα άπό αυτά, καί τί προσπαθούσα νά διδάξω σέ άλλους. Τό βιβλίο αυτό γρά­ φτηκε σαν άπόπειρα νά άπαντήσω σ’ αυτό τό έρώτημα, δσο γιά τά ‘Ελληνικά. Γράφτηκε, γιά νά διαφώτιση πρώτα έμενα τον ί­ διο, έπειτα τους μαθητές μου. Εΐναι λοιπόν άπό σκοπού άπλό καί, δπως τά ποιήματα του Λουκίλιου, άποτείνεται neque indoctis- simis neque doctissimis( 1 ): Χρησιμοποιεί σύγχρονες έξεικονίσεις και προσπαθεί, δσο εΐναι μπορετό, νά δώση εύανάγνωστη μορφή σέ δ,τι έχει νά πή. ’Ελπίζω δτι μπορεΐ νά χρησιμέψη σά γενική εισαγωγή στή μελέτη τής ‘Ελληνικής λογοτεχνίας και νά γίνη δεχτό γιά τούτο τό σκοπό, δχι μόνο άπό σπουδαστές καί καθη­ γητές των κλασσικών, πού αισθάνομαι δτι άνήκουν στήν τάξη πού δήλωσα παραπάνω, άλλά και άπό τό σημαντικό κοινό πού έχει άγαθό ένδιαφέρον γιά δ,τι ή ‘Ελλάδα έκαμε γιά τον κόσμο. Γιατι πρόθεσή μου ήταν νά νιώσω καί νά κάμω τό πνεύμα τής * Ελλάδας ζωντανό γιά τον έαυτό μου, στή σημερινή έποχή, νά τό μεταφέρω, δσο μπορούσα, σέ σύγχρονη γλώσσα καί νά χα­ ράξω τις σχέσεις του μέ τούς, τρόπους μέ τούς όποιους έμεΐς σκεπτόμαστε καί αισθανόμαστε. "Α ν δέ ζητώ συγγνώμη γιά τον τρόπο μέ τον όποΤο κ ο ταπιάτσηκα τούτο τό φιλόδοξο θέμα, δέν εΐναι γιατί μου λεί­ πουν κακά προαισθήματα. Λίγοι θά μπορούσαν νά γράψουν ένα βιβλίο έπάνω σ ’ αυτό τό θέμα καί νά μένουν Ικανο­ ποιημένοι άπό τό έργο τους. "Ομως &ν δέν πείσω, θά προκα- λέσω βέβαια άμφισβητήσεις καί άπό παιδαγωγική άποψη τό δεύτερο τούτο άξίζει Τσως περισσότερο άπό τό πρώτο. Γιά τούς ίδιους λόγους θά συγχωροΰσα τον έαυτό μου πού ξεσηκώνω πολλά έρωτήματα, τά όποια άφήνω μέ μισή άπάντηση: ή μέθο­ δος αύτή μπορεΐ νά παροτρύνη τούς άναγνώστες σέ έρευνα, άν οΙ άπαντήσεις δέν τούς ικανοποιούν. (1) Ουτε στούς πολύ άσοφους ουτε οτούς πολύ σοφούς.

14 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Σ Τ Η Ν Π ΡΩ Τ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η «Τό 'Ελληνικό Πνεύμα» δέν είναι σωστός τίτλος γιά βι­ βλίο, δπου τίποτε δέ λέγεται γιά τήν 'Ελληνική πολιτική ή γιά τήν Ελληνική γλυπτική* άλλά «τό ΠνεΟμα τής 'Ελληνικής Λο­ γοτεχνίας» ήταν πολύ στενός γιά τό σκοπό πού έθεσα, και ό τίτλος «Μερικές Απόψεις τοΟ 'Ελληνικού Πνεύματος», πού θά προτιμούσα, εΐχε κιόλας χρησιμοποιηθή. Έ τ σ ι υιοθέτησα τό δνο- μα τοΰτο και τή σωστή σκοπιά του βιβλίου τήν έξηγώ στό εισα­ γωγικό κεφάλαιο. Τό ίδιο κεφάλαιο έξηγεΐ άκόμη πώς έχουν δει ώς τώρα τούς * Ελληνες, έπάνω στά θέματα πού μέ άπασχολούν* σκοπός του νά διαφυλάξη τό έργο μου άπό πρόδηλες κριτικές. Οί άναγνώστες πού έχουν γενικά διαψέροντα μπορούν πολύ καλά νά τό παραλείψουν. Μιά πού γράφω γιά πλατύ κοινό, ή παραθέτω Α γγλικά χωρία, ή μεταφράζω τά χωρία πού χρησιμοποιώ. Γιά τό Θου­ κυδίδη και τόν Πλάτωνα χρησιμοποιώ γενικά τον Jowett. Τά κενά τών παραπομπών δέν δηλώνονται, έκτος 6tv έπιδρουν στό γενικό νόημα του χωρίου. Γιά βιβλίο δπως τούτο δώ μικρή άξία έχει ό πίνακας, γι* αυτό στή θέση του έβαλα αναλυτικό πίνακα τών περιεχομένων. Πολλά χρωστά τό βιβλίο τούτο στή μητέρα μου και τήν άδελφή μου πού μέ βοήθησαν και μέ τήν κριτική τους και άλλιώς* στον P. Ε. Matheson, τόν άλλοτε ύφηγητή μου, και τόν R. W . Chapman του πανεπιστημιακού τυπογραφείου, πού διόρθωσαν τά δοκίμια και έκαμαν ορισμένες ύποδείξεις* καί στον καθηγητή Gilbert Mur­ ray, στον όποιο θάθελα νά έκφράσω ιδιαίτερη εύγνωμοσύνη, οχι μόνο γιατί διάβασε καί έκρινε πολλά στό σχεδιάγραμμα τού έρ­ γου αυτού, άλλά καί γιατί μέ δίδαξε, δπως καί τόσους άλλους, νά βλέπω τήν 'Ελληνκή σκέψη σάν κάτι ζωντανό(2 ). (2) Δέν έχω, βέβακχ, τό δικαίωμα νά συμπεράνω δτι 6 καθηγη­ τής Murray συμφωνεί μέ τό περιεχόμενο τούτου τού βιβλίου.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η (σελ. 21— 31) 1. Τά έπιτευγματα της ‘Ελλάδας. 2, Ερωτήματα που προβάλλονται άπ* αύτά και σκοπός του βιβλίου αύτου. 3. Μερικές δυσκολίες και ή στάση πού παίρνομε έπάνω σ* αύτές : α) υπάρχει Ελληνικό πνεύμα; β) σέ ποιες άπό τίς ‘Ελληνικές φυλές θά τό άναζητήσωμε; γ ) σέ ποιές έποχές; 6) θά λάβωμε ύπόψη μας και τόν άπλόν άνθρωπο ή μόνο τούς συγγράφεις καί τούς στοχαστές; 4, Σκοπός μας νά σχηματίσωμε κάποιον ίδέα γιά τόν Ελληνισμό. Συμπεράσματα άπ' αύτό, Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Π ΡΩ ΤΟ ΤΟ ΕΛΛ Η Ν ΙΚ Ο ΠΝΕΥΜΑ: ΤΟ ΓΝ Ω ΡΙΣ Μ Α ΤΟ Υ Ω ΡΑ ΙΟ Υ (σελ. 33 — 52) Ποικίλες άπόψεις γιά τούς ‘'Ελληνες. Α. Ή Ιδέα δτι ή ήθική προσπάθεια ήταν τό μεγάλο χαρακτηρι­ στικό τους. 1. ’Αντιρρήσεις σ* αύτό: ή άπουσία του άπό τούς τυπικούς έκπρό- σωπους του ‘Ελληνισμού. 2. Ό Πλάτων καί ό ’Απόστολος Παύλος. 3. Οί "Ελληνες : α) δέν είχαν αίσθηση της άμαρτίας. β) δέν ένδιαψέρονταν άποκλειστικά γιά τήν ήθική πλευρά του άν- θρώπου. γ ) στά ζητήματα αύτά τή στάση τους τήν όδηγουσε 6 λόγος, δχι τό πάθος. Β. Ή ίδέα δτι οί "Ελληνες ήταν πρώτα πρώτα έραστές του όραίου. 1. Ή άποψη αύτή δέ συνάγεται άπό τό Θουκυδίδη καί άλλους. 2. Ή αίσθηση τών Ελλήνων γιά τό ώραΐο ήταν δμως πιό γενική άπό τή δική μας. 3. Μαρτυρία του Χάΐνε καί του Ρενάν. 4. Αύτό καταφαίνεται :

oc) άπό τά όνόματά τους. β) άπό τά άποφθέγματά τους. , γ) άπό την τέλεια άπεργασία τής ποίησής τους — "Ομηρος και Σκώτ. 6) άπό τή χρήση πού κάνουν στή λέξη κ α λ ό ς . 5. *Ηταν κάτι περισσότερο άπό έραστές του ώραίου. Σ η με ί ωση: Κάποιο χαρακτηριστικό του Ελληνικού ύψους. Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο ΤΟ ΓΝ Ω ΡΙΣΜ Α ΤΗ Σ Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΑ Σ (σελ. 53 — 83) 1. Τό νόημα τής Ελληνικής φιλαλήθειας: ’Αντιπαράθεση της Ελλη­ νικής λογοτεχνίας και τής Ιρλανδικής παράδοσης. 2. Πρωταρχική αίτια ή θρησκευτική και πολιτική έλευθερία τής Ελλάδας. Α. Θρησκευτική έλευθερία. Ρ Λίγες έπιθέσεις κατά τής έλευθερίας τής σκέψης στήν Αθήνα : άντίθεση μέ τήν *1ερή Εξέταση. 2. Ή έλευθερία αύτή προκλήθηκε άπό : α) τόν άνθρωπομορψισμό τής Ελληνικής θρησκείας, πού έτεινε πρός τήν άνεξιθρησκεία, β) τήν άπουσία Βίβλου. γ) τό έλληνικό ένστικτο γιά όρθολογισμό : Ή Ιστορία τοΟ *166 καί ή ιστορία του Προμηθέα. δ) τήν ελληνική στάση άπέναντι τοΟ Θεου : άντιπαράθεση μέ τήν ιουδαϊκή και τή χριστιανική στάση. Β. Πολιτική έλευθερία. U Έλληνικό ένστικτο γιά πολιτικό άτομικισμό : παραδείγματα. 2. Ή άρχαία κωμωδία. 3. Θεωρία γιά τήν έλευθερία στόν Επιτάφιο του Περικλέους. 4. Αντίθεση μέ τή Ρώμη : έπεμβάσεις έδώ στήν έλευθερία. 5. Λόγοι τής διαφοράς αυτής. Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Τ Ρ ΙΤ Ο ΤΟ ΓΝ Ω ΡΙΣΜ Α ΤΗ Σ ΕΥΘΥΤΗΤΑΣ (σελ. 84— 121) 1. Μία άκόμη αίτία τής έλληνικής φιλαλήθειας. 2. Ευθύτητα σ’ έλληνικές περιγραφές γιά τή φύση: Αλκμάν καί Browning. 3. "Ομοια ποιότητα γενικά στήν έλληνική άντίληψη γιά τή ζωή: έλ­ ληνικές ιδέες γιά : α) τόν έρωτα. 16‘ Π Ε Ρ ΙΕΧ Ο Μ Ε Ν Α

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α 17 6) τά παιδιά και τούς φίλους, γ ) τό θάνατο. 4. Σημασία αύτής τής ποιότητας: δέ σημαίνει ο6τε δτι άπουσιά- ζει τό συμβατικό ουτε δτι ή φιλαλήθεια τους εΐναι άναμάρτητη. 5. Όφείλεται στό δτι οΙ "Ελληνες εΐναι ένας άρχέγονος λαός. 6. Επακόλουθα: άπουσία του μυστικισμου, του ρωμαιπτσμου καί της αισθηματικότητας. 7. ’Αλλά δέν ήταν οί "Ελληνες ώμοι ρεαλιστές. 8. 'Εκτροπές άπό τήν ευθύτητα στήν έλληνική λογοτεχνία. 9. Γιατί έπέμεινε ή εύθύτητα. 10. 'Ορισμός της· άποτελέσματά της. 11. Κριτική της καί άντίθεση πρός τή νεώτερη λογοτεχνία. 12. Παραδείγματα άπό τή Λατινική καί τήν 'Αγγλική ποίηση, που δέν έχουν εύθύτητα. 13. Ή εύθύτητα όδηγεΐ σέ δλο καί πιό μεγάλη εύχαρίστηση άπό τά κοινά πράγματα. 14. Εΐναι έχθρική πρός τήν αισθηματικότητα. Σ η μ ε ί ω σ η : "Αλλες άκόμη έξαιρέσεις στήν έλληνική λογο­ τεχνία σχετικά μέ τήν εύθύτητα. Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο ΤΟ ΓΝ Ω ΡΙΣΜ Α ΤΟ Υ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜ ΟΥ (Σελ. 122— 151) 1. Οί "Ελληνες άντίκριζαν τόν κόσμο άπό άνθρώπινη σκοπιά καί έξανθρώπιζαν : α) τό θεό. β) τή φύση. γ ) τή ζωή. 2. *0 έλληνικός ά\βρωπισμός έξεικονισμένος άπό : α) τις άπόψεις τών Ελλήνων γιά μέλλοντα κόσμο, β) τρεις όρισμούς τών ‘Ελλήνων γιά τήν εύτυχία. 3. *0 άνθρωπισμός στήν πράξη: εικόνες τής έλληνικής ζωής άπό τόν Ξενοφώντα. 4. Ανθρωπισμός καί Χριστιανοσύνη. 5. Ή σημασία του γιά μάς. 6. Ό άνθρωπισμός όδηγεΐ σέ : α) έμφαση τής σωματικής έξοχότητας: έλληνική αίσθηση του κάλ­ λους — φυσικές άπολαύσεις — τά συμπόσιά τους — ό φόβος τών γηρατειών. 6) έμφαση τής διανοητικής έξοχότητας: διανοητικός οργασμός στήν Αθήνα — Σωκράτης. 7. Ή ’Αθήνα καί ένα 'Αγγλικό Πανεπιστήμιο. A W I N 5 T O N : Τ ο Έ λ λ η ν ικ ό Πνεύμα >2

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Π ΕΜ Π ΤΟ ΔΥΟ ΤΥΠΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜ ΟΥ: Ο Π ΙΝ Δ Α ΡΟ Σ ΚΑ Ι Ο ΗΡΟ ΔΟ ΤΟ Σ (Σελ, 152— 172) Ή δυσκολία νά βροΰμε Έλληνα τυττικό έκπρόσωπο. Α. *0 Πίνδαρος, ϊ . Τά ίδεώδη του. 2. νΑττοψη τής ζωής γεμάτη κατήφεια, συνδυασμένη μέ δύναμη να χαιρόμαστε τή ζωή. 3. Ή φιλοσοφία του. Β. Ό ‘Ηρόδοτος. . 1. *Όχι έττιστημόνικός Ιστορικός. 2. Και δμως άμερόληπτος· τό «ττερϊ τής Ηροδότου κακοηθείας» τοΟ Πλουτάρχου. 3. ’Αχόρταγη διανοητική περιέργεια. 4. Ουτε θρησκευτικό ουτε ήθικό πνεύμα. 5. Πώς ό Ηρόδοτος εΐναι άντιπροσωπευτικός 'Έλληνας. 6. Μελαγχολική, άλλα θαρραλέα άντίληψη τής ζωής. 7. 'Ιδέες γιά την εύτυχία. Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ε Κ Τ Ο ΤΑ ΓΝ Ω ΡΙΣΜ Α ΤΑ Ψ Υ Χ ΙΚ Η Σ Υ Γ Ε ΙΑ Σ ΚΑ Ι Π Ο Λ Υ Μ ΕΡΕΙΑ Σ (Σελ. 173— 193) Μερικές όμοιότητες και διαφορές στά έλληνικά και στα νεότερα Ιδεώδη. Α. Στή λογοτεχνία. 1. Φαινόμενα τής νεώτερης λογοτεχνίας ττου κατεξοχήν άπουσιά- ζουν άπό την έλληνική. 2. Τους Έλληνες τούς τραβούσαν τά πλατιά άνθρώιτινα διαψέροντα. 3. Ό "Όμηρος καί ό Oscar Wilde. 4. Ο! τραγικοί : άπουσία νοσηρότητας : ό Οίδίιτους Τύραννος. 5. Ή έλληνική ψυχική υγεία όψείλεται : α) στό άρχέγονο των Ελλήνων. β) στό δτι κρατιόνταν σέ έπαφή μέ τή συνηθισμένη ζωή. 6. Γι* αύτό δέν έχομε Τέχνη γιά τήν Τέχνη, ούτε Σκέψη γιά τή Σκέψη. 7. *Ίχνη γι* οίύτά στόν Ευριπίδη καί άλλού: Δάφνις καί Χλόη. Β. Στή ζωή. 1. Τό σύγχρονο διαζύγιο άνάμεσα στή σκέψη καί τή δράση άν - ελ­ ληνικό. 2. Ή έλληνική πολυμέρεια. 3. Οί κίνδυνοί της. 4. Τά πλεονεκτήματά της. Συνάφεια των ποικίλων γνωρισμάτων του ‘Ελληνισμού. 18 Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

Π ΕΡ ΙΕΧ Ο Μ Ε Ν Α 19 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ ΕΒΔ Ο Μ Ο Μ Ε Ρ ΙΚ Ε Σ Ε Ξ Α ΙΡ Ε Σ Ε ΙΣ . Ο ΠΛΑΤΩΝ (Σελ. 194— 215) Εξαιρέσεις σ* αύτά τά γνωρίσματα τού Ελληνισμού. Α. Ό Πλάτων. ΣΥΧΝ Α ό Πλάτων εΐναι : α) δχι εύθύς: θεωρίες γιά τήν ττοίηση και τόν έρωτα, β) εχθρικός στήν έλευθερία : πολίτικοι περιορισμοί στήν «Πο­ λιτεία» και στους «Νόμους». γ ) έχθρικός στόν άνθρωπισμό : άποστροφή πρός τό σώμα* πρός την πολιτική ζωή : εύαγγέλιο του άλλου κόσμου. 2. Συγγένεια του μέ τή Χριστιανοσύνη. 3. Αύτή φαίνεται άπό τή δυσπιστία του πρός τήν άνθρώπινη φύση. Β. "Αλλα μή έλληνικά στοιχεία στήν έλληνική λογοτεχνία. ϊ. Τά Όρψικά και Έλευσίνια μυστήρια άντίθετα στόν άνθρωπισμό. 2. Ή έκταση τής έπίδρασης τους στήν έλληνική λογοτεχνία εΐναι πε­ ριορισμένη. 3. "Ομως ή Ελλάδα δίνει παραδείγματα και του άντίθετου πρός τόν άνθρωπισμό. Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ο ΓΔ Ο Ο Ο ΠΕΜΠΤΟΣ ΑΙΩ ΝΑΣ ΚΑΙ ΚΑΤΟΠΙΝ (Σελ. 216— 254) ? . Ό πέμπτος αιώνας και τό έλληνικό πνεύμα. 2. Άρχή του αίώνα του λόγου : ΘΑΛΗΣ. 3. Φτάνει τήν άκμή του στήν ’Αθήνα. 4. Ή σημασία τών Σοφιστών. 5. Ή διδασκαλία τους. ό. Ή ψυση της δπως φαίνεται στό Θουκυδίδη, τό μαθητή τους. 7. Τά άποτελέσματά της : α) άνάπτυξη τοΟ κριτικού έλέγχου. β) αύγή τοΟ πνεύματος τής έπιστήμης. Ή Σωκρατική μέθοδος γ ) ένδιαφέρον γιά την ηθική. Ή άποστολή τού Σωκράτη. 8. Ή έλληνική ένότητα τής σκέψης μέ τήν ηθική. 9. Ό Εύριπίδης τυπικός έκπρόσωπος του πέμπτου αίώνα : α) τοΟ κριτικού πνεύματος — Πώς μεταχειρίστηκε τήν παράδοση, β) του ήθικου του ένδιαφέροντος. Ό «"Ιων». 10. Τόν πέμπτο αίώνα τό έλληνικό πνεύμα μπαίνει σέ νέα τροχιά. 11, Γιατί ή ιστορία πού άκολουΡ^ΐ εΐναι λιγότερο έλκυστική. α) κατάπτωση της έλληνικής ζωής και της πολιτικής. β) πνευματικός έκφυλισμός του τέταρτου αίώνα. *0 Μένανδρος καί ό ’Αριστοτέλης.

Ε Π ΙΛ Ο Γ Ο Σ (Σελ. 255— 259) Ή έλληνική λογοτεχνία δέν παύει νά εΐναι σύγχρονή μας. Γιατΐ δέν παύε*. Π Α Ρ Ο Ρ Α Μ Α Τ Α (Σελ. 260) 20 Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Ή Ευρώπη έχει τέσσερα περίπου έκατομμυρια τετραγω­ νικά χιλιόμετρα* τό Λαγκασάϊρ εχει 1.700* ή ’Αττική 700. "Ο- μως ή μικρή αυτή χώρα μάς έδωσε μιά τέχνη που έμεΐς, στη- ριζόμενοι σ’ αυτή και σέ δ,τι ό κόσμος έκαμε άπό τότε γιά τά δικά μας πρότυπα, τή φτάσαμε ίσως, όμως δέν τήν ξεπεράσα- με. Μάς εδωσε τή βάση γιά τό λεξιλόγιό μας σέ κάθε πεδίο σκέ­ ψης και γνώσης. Politics (πολιτική), tyranny (τυραννία), demo­ cracy (δημοκρατία), anarchism (αναρχισμός, αναρχία), philo­ sophy (φιλοσοφία), physiology (φυσιολογία), geology (γεωλογία), history (Ιστορία),— δλες άύτές εΐναι ‘Ελληνικές λέξεις. Συνέλα- βε και κρατεί ώς σήμερα στήν κατοχή της τήν άνώτερη μόρφωσή μας. "Ασκησε ανεξάντλητη γοητεία, άκόμη καί σέ πνεύματα άλλότρια ή έχθρικά. ’Από έκεΐ πήρε ή Ρώμη τήν καλλιέργεια της. Οι νεαροί Ρωμαίοι συμπλήρωναν τή μόρφωσή τους σ ’ ‘Ελ­ ληνικά σχολεία. Οί Ρωμαίοι ρήτορες σπούδαζαν τήν τέχνη τους κοντά σέ "Ελληνες ρητοροδιδάσκαλους. Οι Ρωμαίοι άνθύπατοι στό δρόμο τους πρός τήν ’Ανατολή έκαναν σταθμό στήν ’Αθή­ να, νά περάσουν λίγες μέρες συνομιλώντας μέ τούς διαδόχους του Πλάτωνα καί του ’Αριστοτέλη στήν ’Ακαδημία καί τό Λύκειο. ΟΙ Ρωμαίοι άριοτοκράτες έφερναν "Έλληνες φιλοσό­ φους νά ζουν μαζί μέ τήν οίκογένειά τους. Τό ίδιο γινόταν και μέ φύσεις λιγότερο συγγενείς μέ τήν Ελλά δα άπ’ δσο ο! Ρω­ μαίοι. Ό ’Απόστολος Παύλος, ό Εβραίος των ‘Εβραίων, πού όνόμασε τή σοφία των Ελλήνων μωρία, έλκύστηκε άπό τον *Άρειο Πάγο τους, καί εΐδε τον έαυτό του νά προσαρμόζη τό Εύαγγέλιό του πρός τό ύφος, καί ν’ άναφέρη στίχους άπό τους ποιητές τής ξένης αυτής φυλής. "Υστερα άπ’ αυτόν, ή Ε κ ­ κλησία, πού γεννήθηκε, γιά νά εΐναι κήρυγμα έναντίον του ‘Ελ­ ληνισμού, μετάφρασε τά δόγματά της στή γλώσσα τής ‘Ελ ­ ληνικής σκέψης, καί τελικά τά άποκρυστάλλωσε μέ τή φιλο­ σοφία του ’Αριστοτέλη.

22

Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η 'Ύστερα, γιά καιρό, ή Έλληνική έπίδραση στή Δύση σταμάτησε εντελώς. Στόν κόσμο κυριάρχησε ένα διανοητικό και πνευματικό σύστημα πού άποστρεφόταν τό πνεύμα του Ελληνισμού* και τούτος θαμμένος μέσα στις Βυζαντινές βι­ βλιοθήκες και φυλακισμένος μέσα σέ μιά γλώσσα πού ή Εύ- ρώπη τήν εΤχε ξεχάσει, φαινόταν δτι είχε πια τελειωτικά σβή­ σει. Περνούν μερικοί αιώνες* ξαφνικά βρίσκομε τήν Ιτα λ ία μεθυσμένη άπό τό Έλληνικό πνεύμα, σαν άπό νέο κρασί* νά τό με­ λετά, νά τό έρμηνεύη, νά τό παρανοή άπελπιστικά* τή βλέπο­ με νά παρατά τήν προραψαηλιτική τέχνη γιά νά ξεθάψη τά σπασμένα του αγάλματα, νά ξεχνά τά μεγαλόπρεπα μνημεία τής Γοτθικής άρχιτεκτονικής, γιά νά μιμηθή τόν Παρθενώνα του, ν5 άφήνη τό Δάντη, γιά νά κυνηγήση τά σκυθρωπά του χειρόγραφα, μέ θυσία περιουσίας καί ζωής. ’Ακόμη και τότε ή άναγεννητική δύναμη τού Ελληνισμού δέ σπαταλήθηκε καί τό έργο του δέν τελείωσε. Δύο αιώνες άργότερα, ό γιος ένός φτωχού έμπορου, πού γεννήθηκε άνάμεσα «στούς άσχημους άμμόλοφόυς τού Βραδεμβούργου» καί μορφώθηκε στά λιμνά- ζοντα γερμανικά πανεπιστήμια τού καιρού του, αρπάζει μιάν άναλαμπή άπό τό νόημα τής ‘Ελληνικής τέχνης, δέν ξεχνά κα­ θόλου τό δραμα αύτό κατά τά κουραστικά χρόνια που πέρασε ώς δά σκα λος(Ι) καί βιβλιοθηκάριος σ* έπαρχιακές Γερμανι­ κές πόλεις, πρεσβεύει τό Ρω μονισμό, ώστε νά μπορέση ν9 ά- κολουθήση τήν οδηγητική του άχτίνα στήν Ιτα λία , καί έκει ζώντας σ’ άκατάπαυτη κοινωνία μέ τήν Έλληνική γλυπτική, «άνοιγει μιά νέα αίσθηση γιά τή σπουδή τής τέχνης καί εΙσά- γει ένα νέο οργανο γιά τό άνθρώπινο πνεύμα»(2 ). Ξαναρχίζει πάλι μέ τόν Βίνκελμαν ό άγώνας καί συνεχίζεται άδιάσπαστος ώς τις μέρες μας. Ό Βίνκελμαν παράδωσε τή δάδα του ‘Ελ ­ ληνισμού στόν Γκαΐτε, κι έγινε ό ‘Ελληνισμός ό νόμος της ζωής καί ό κανόνας τής όμορφιάς στόν πιό βαθύ ποιητή τού νεώτερου κόσμου. Κι ό ΓκαΤτε έδωσε τή δάδα στό Νίτσε, καί ό μεγάλος αυτός άντάρτης καί προφήτης τής έποχής μας βρή­ κε στήν προσωκρατική^ ‘Ελλάδα τήν πιό στενή όμοιότητα μέ τήν Ιδανική ανθρωπότητά του. Συνεχώς άφήνουν τόν Έλλη-(1) Πρόκειται γιά τόν Winckelmonn. Σ .τ . μ. (2 ) Έγελος* παραπομπή άπό τό δοκίμιο τού Πάτερ γιά τόν Βίνκελμαν (μελέτβς γιά την ’Αναγέννηση).

Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η 23 νισμό κατά μέρος,— εΐναι πολύ φοβερός και πολύ κουραστικός γιά τον κόσμο, ώστε νά ζή στό ύψος του: συνεχώς πάλι τον άνακαλύπτουν,— γιατί ό κόσμος δεν μπορεΐ νά ζή χωρίς αυ­ τόν: αυτή εΐναι ή Ιστορία του 'Ελληνικού πνεύματος. Ποιά εΐναι ή φύση αύτου του πνεύματος; « ά π ό χ ώ ρ α σ τ α λ μ έ ν ο υ φ τ ω χ ή σ τ ή μ ε γ ά λ η α ύ τ ο κ ρ α - τ ο ρ ί α». A paupere terra missus in- imperium magnum.

Ποιες ποιότητες τό έκαμαν μεγάλο καί τοΰ έδωσαν διάρ­ κεια; Γιατί τράβηξε κοντά του άνθρώπους τόσο διαφορετικούς δπως ό Κικέρων, ό "Απόστολος Παύλος, ό Πίκο ντελλά Μιράντο- λα, ό Νίτσε; Γιατί μάς έλκύει έμάς; Ποιά ή θέση τής λογοτε­ χνίας του ώς πρός τή δική μας; Ποιά ήταν τά μυστικά τής επιτυχίας του; Εΐναι μυστικά που έχουν άξία γιά μάς, ή τά έχομε έμεΐς ξεπεράσει κατά πολύ; "Α ν άντιπροσωπεύη ή 'Ε λ ­ λάδα μιάν άποψη ζωής, ποιά εΐναι αυτή; Ό Ελληνισμός συν­ ταυτίζεται ή άνταγωνίζεται ή συμπληρώνει τό Χριστιανισμό; Εΐναι κανείς άπό μάς τώρα 'Ελληνιστής, καί τί εΐναι ό 'Ε λ ­ ληνισμός; "Ε χ ει κανένα γνήσιο μήνυμα γιά μάς, η μήπως τά ι­ δανικά του εΐναι τόσο νεκρά δσο καί ή γλώσσα του; Ποιά σχέ­ ση έχει μέ τή νεώτερη σκέψη, καί Ιδιαίτερα μέ τό πνεΰμα ε­ κείνο τής επιστήμης πού τό θεωρούμε ιδιαίτερα παιδί των δικών μας καιρών; Τί μεταβολές πέρασαν έπάνω άπό τήν Έ λ- * λάδα, δσο περνούσαν τά χρόνια; Πόσο μακριά εΐναι ό “Ό μη­ ρος καί ό Ηρόδοτος, ό Ηρόδοτος καί ό Θουκυδίδης, ό Θουκυ­ δίδης καί 6 ’Αριστοτέλης, οι πραγματικά συγγενείς; Ποιά πνευ­ ματική ανάπτυξη μεταμόρφωσε τον έκτο σέ πέμπτο αιώνα καί τον πέμπτο σέ τέταρτο; Πρόδηλες έρωτήσεις στις οποίες μπορούμε φυσικά νά περιμέ­ νω με δτι κάθε σπουδαστής τής 'Ελλάδας έχει άπαντήσει κατά κά­ ποιο τρόπο, τον καιρό πού τελειώνει τό γυμνάσιό του: εΐναι τόσο πρόδηλες αλήθεια, πού άν δέν έχη άπάντηση νά δώση, μπορει πολύ σωστά, νά είπωθή γι αύτόν δτι ώς τότε σπούδα­ ζε στον ύπνο του. Καί δμως πολλά πρόσωπα φτάνουν σέ πο­ λύ μεταγενέστερο άπό τις σχολικές τους ή μέρες σταθμό, καί αποκτούν πραγματική γνωριμία μέ τήν 'Ελληνική λογοτεχνία, καί παίρνουν σ’ έξετάσεις τήν έπίσημη σφραγίδα τής

έπιτυ-24

Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η χίας, και δμως έξακολουθουν νά παραμένουν σέ άναπαυτική άοριστία καί γιά τά δυο, και γιά τίς έρωτήσεις καί γιά τίς άπαντήσεις. Τό βιβλίο που άκολουθεΐ μπορει νά είναι χρήσιμο σέ τέ­ τοιες περιπτώσεις* γιατί γράφτηκε μέ τήν ίδέα νά βοηθήση τους άναγνώστες του, πότε συμφωνώντας πότε διαφωνώντας, νά δώσουν κάποια όριστικότητα καί συνοχή στις ρευστές έντυπώ- σεις, που συχνά αυτές μόνο έμειναν υστέρα άπό δέκα χρόνια σπουδής τών ‘Ελλήνων. Δέν πραγματεύεται άμεσα δλα τά ζη­ τήματα πού άναφέραμε παραπάνω, άλλά έγγίζει τά περισσό­ τερα. Γιατί εΐναι μιά προσπάθεια νά ύποβάλη σύντομα τίς ι­ διότητες πού χαρακτηρίζουν τήν Ελλάδα, νά σκιαγραφήση τά κύρια στοιχεία του πνεύματός της, δσο τό πνεύμα αύτό απο­ καλύπτεται μέσα στή λογοτεχνία της. Δέ θά άποπειραθουμε νά πραγματευτούμε τήν πολιτική τους ζωή. Τό πιό πρόχειρο έπιχείρημα έναντίον κάθε προσπάθειας νά όρίσωμε τό πνεύμα μιας φυλής εΐναι δτι οί φυλές δέν έχουν πνεύμα, καί λιγότερο άπ* δλες ή φυλή έκείνη, πού συνοπτικά καλούμε * Ελληνες, θ ά κλείσωμε σ’ έναν κρύο καί στενό τύπο αύτή τήν πλατιά σειρά άπό φλογερή ένεργητικότητα; Τό Φει­ δία καί τόν Κίμωνα καί τόν ’Αλκιβιάδη καί τόν 'Αριστοτέλη, τόν Ησίοδο στό Βοιωτικό του άγρόκτημα, *τόν Πίνδαρο που ύμνεΐ τή 4/ίκη τών άθλητών, τό Σωκράτη πού υποβάλλει τίς έ~ ρωτήσεις του στήν άγορά, τόν ’Αρχίλοχο πού καυτηριάζει τους εχθρούς του* ή πάλι, τόν κοινόν ’Αθηναίο πού ακολουθεί τόν Ξε- νοφώντα άπό τά Κούναξα μέ τούς μυρίους, παρακολουθεί τίς τραγωδίες στά μεγάλα Διονύσια, πίνει πρός τιμήν του θεου, πιωμένος ό ίδιος, κάνει τή μυστική πορεία πρός τήν Ελευσίνα,, ψηφίζει γιά τήν έκστρατεία στή Σικελία ή γιά τήν καταδίκη τού Περικλή; Θά μπορούσε, δποια φυλή, νά συνοψιστή μέσα σέ λίγες φράσεις; Καί θά πάμε νά τό έπιχειρήσωμε αύτό στήν περίπτωση τών ‘Ελλήνων; Χωρίς άμψιβολία εΐναι κάτι τό αλό­ γιστο. Υπάρχει μολαταύτα ’Αγγλικός χαρακτήρας, κι άς εΐναι πολλοί οΐ ^Αγγλοι, καί άς συμπεριφέρωνται μέ πολύ διαφορε­ τικούς τρόπους. Εΐναι σωστό νά λέμε δτι οί ^Αγγλοι εΐναι ε­ ραστές του νόμου καί του έθίμου, κι άς ήταν ^Αγγλος ό Σέλλευ* δτι εΐναι νηφάλιος καί δχι εύερέθιστος, &ν καί ή ιστορία τής

Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η 25 South Sea Bubble(3 ) δέ θά όδηγούσε σ' αύτή τήν υπόθεση. ‘'Ετσ ι υπάρχει και ορισμένος ‘Ελληνικός χαρακτήρας που κανείς δέ θά τον μπέρδευε, λόγου χάρη, μέ τό Ρωμαϊκό. "Α ν συμφωνούμε σ* αυτό, ή έπόμενη δυσκολία μας είναι ν’ άποφασίσωμε ποιους έννοουμε μέ τό ονομα "Ελληνες: εννοού­ με τους Δωριείς, τούς "Ιωνες, τούς Αίολεΐς* ή, στενεύοντας τήν περιοχή στις ευρύτερες κοινότητες, τούς ’Αθηναίους, τούς Σπαρ­ τιάτες, τούς Θηβαίους, τούς 'Έλληνες τής ’Ασίας; Καί πάλι, σκεπτόμαστε μ’ αυτό τον δρο τό μέσο πολίτη, ή τό φιλόσοφο καί τον ποιητή καί τον καλλιτέχνη; Στήν ’Αθήνα λόγου χάρη, παίρ­ νομε ύπόψη μας τον Κίμωνα καί τό Θρασύβουλο καί τον κοινόν άνθρωπο πού συναντούμε στις Ιδιωτικές όμιλίες των ρητόρων, ή μόνο τό Θουκυδίδη καί τον Πλάτωνα καί τούς όμοτίμους τους; Ά π ό ποιες, πάλι, έποχές παίρνομε τις ιδέες μας γιά τό Ε λ ­ ληνικό πνεύμα; Θά άποκλείσωμε καθετί πριν άπό τον "Ομηρο Kcci έπειτα άπό τό Δημοσθένη; "Α ν ναί, δέ θά εΐναι χωρίς άξία τά συμπεράσματά μας, άφού άγνοούν τις μισές έκδηλώσεις τής καταπληκτικής αυτής ζωτικής όρμής; "Α ν 8χι, πώς θά τυλί- ξωμε μαζί τον ιστορικό Θουκυδίδη καί τό ρήτορα Αριστείδη, τό άκροατήριο τού ’Επιταφίου Λόγου καί τον πεινασμένο Γροίικυ- λο τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας; "Εχομε έδώ τρεις δυσκολίες στήν άρχή-άρχή, πού μπορούμε νά τις ξεπεράσωμε. "Οσο γιά τήν πρώτη: μέ τον δρο ‘Ελληνικό πνεύμα θά έν- νοήσωμε τό πνεύμα πού έκδηλώθηκε σέ ορισμένους λαούς πού κατοικούσαν χώρες, οι όποιες βρέχονταν άπό τή θάλασσα τού Αιγαίου: φαίνεται δτι φυλετικά μόνο ώς ενα μέρος προσδιορί­ ζονταν αυτοί οί λαοί: Ή Αθήνα ήταν ή καρδιά τού πνεύμα­ τος αυτού καί λίγο ή τίποτε άπό αυτό δέν έχομε νά δούμε στή Σπάρτη: Ά λ λ ά ό Πίνδαρος, άν καί Θηβαίος, τό κατείχε, ό­ πως καί ό Αριστοτέλης άν καί ήρθε άπό τά Στάγειρα, ό Θα­ λής άν καί γεννήθηκε καί έζησε στήν Ά σ ία , καί ό "Ομηρός άν καί δέν είναι γνωστός ό τόπος πού γεννήθηκε. ν Ισως ό ορισμός αύτός νά παρακάμπτη τή δυσκολία, φαίνεται ομως δτι άκολου- θεΐ τά γεγονότα. "Οσο γιά τή δεύτερη: προσδιορίζοντας τό πνεύμα θά κρα-(3) Μεγάλη έμπορική έπιχείρηση στή Νότια θάλασσα τής Αμε­ ρικής, πού μέ τη χρεωκοπία της (1720) προκάλεσε μεγάλη οίκονομ ική καταστροφή. Bublle = φουσκάλα, φυσαλίδα. Σ. τ. μ.

26

Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η τοϋμε τά μάτια μας ανοιχτά σέ δ,τι έχει καθιερωθή δτι είναι ή πιό λαμπρή έποχή τής άνθησής του, τά έτη άνάμεσα στά 600 και τά 400 π .Χ., χωρίς νά ξεχνούμε δτι πέρασαν έκατό χρό­ νια πριν έρθουν στό φως οι πιό σημαντικές Ελληνικές φιλοσο­ φίες και πριν άρχίσή ή διείσδυση του 'Ελληνικού πνεύματος στόν κόσμο, ή όποία έφτασε τόσο μακριά. Τοΰτο φυσικά εΐναι αυθαίρετος περιορισμός, και πολλά βιβλία γιά τούς "Ελληνες σκόνταψαν και πολλές κριτικές έπε­ σαν σέ χοντρά σφάλματα, επειδή οί συγγραφείς τους ή σιωπηρά σταμάτησαν στόν ’Αριστοτέλη, και παράλειψαν μεταγενέστε­ ρες προόδους, ή ξέχασαν δτι είχαμε στήν Ελλά δα κινήσεις που δέν άφησαν πίσω τους φιλολογικά κείμενα, ή, στήν καλύτερη πε­ ρίπτωση, άφησαν μόνο άποσπάσματα κειμένων. Άρνουνται δτι οι νΕλληνες ήταν μυστικοί, καί τά νεοπλατωνικά πνεύματα ση­ κώνονται νά τούς διαψεύσουν* ή δτι ήταν ασκητικοί, καί έχομε τους ’Ορφικούς μέ τίς νηστείες τους καί τόν Πυθαγόρα μέ τους κυάμους του· ή δτι ήταν αύστηροί ήθικολόγοι, καί οι Στω^κοί τούς διαψεύδουν ή δτι είχαν άποστολικό πνεύμα, καί οι κυνι- κοί φιλόσοφοι γυρίζουν έδώ κι έκεΐ έπάνω στήν έπιφάνεια τής γης, διαδίδοντας τό κήρυγμά τους· ή' δτι φρόντιζαν γιά σκηνο­ γραφία καί τά πιό όμορφα ποιήματα τοΰ Θεόκριτου σχεδόν μέ τίποτε άλλο δέν άσχολοΰνται· ή δτι ασκούσαν τήν Τέχνη γιά τήν Τέχνη, καί οί Νέοι Σοφιστές πρόλαβαν τίς ιδιορρυθμίες τής λογοτεχνίας τών συμβολιστών, καί ό ΑΥλιος ’Αριστείδης δεί­ χνει κάτι περισσότερο άπό τή λόγια αυστηρότητα του Φλωμ- πέρ. Γιατί αλήθεια οί * Ελληνες ήταν δμοια γονείς τής φαυλό- τητας καί τής υψηλής ήθικής προσπάθειας, του ορθολογισμού καί τής συναισθηματικής λατρείας, του Σωκράτη καί του Πυ­ θαγόρα, του Αριστοφάνη καί του Ζήνωνα. Είναι ή έπιτομή τής ανθρώπινης φύσης. Quemvis hominem secum attulit ad nos: Ό " Ελληνας μάς έφερε δλη τήν ανθρωπότητα τυλιγμένη μέσα του. Καί δποιος καταπιάνεται νά γράψη γιά τό πνεΟμα του, γρά­ φοντας θά μάθη νά προσεχή, δταν πρόκειται νά του άρνηθή δ- ποια ποιότητα. ’Αλλά, άφου οι "Ελληνες είναι τόσο πολύπλευροι, άφου τό πνεύμα τους άπλώνεται έπάνω άπό τόσες έποχές, γιατί πε­ ριοριζόμαστε σέ λίγες ιδιαίτερες εκδηλώσεις του; Γ ιατί

μιλου-Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η 27 με τόσο λίγο γιά τόν ’Αλεξανδρινό σοφό, τό Στωικό και τό Νεο­ πλατωνικό φιλόσοφο; Γιά πολλούς λόγους· κάτω άπό τούς περισσότερους εΐναι τό γεγονός δτι δέ γράφομε ιστορία τών ‘Ελλήνων, ουτε άκόμη ιστορία του Έλληνικοΰ πνεύματος, άλλά ένα άπολογισμό τής σημασίας του γιά μάς. Μερικά τώρα επιτεύγματα του ‘Ελλη­ νισμού εΐναι αιώνια κληροδοτήματα στόν κόσμο. *Αλλα δέν εί­ ναι· είτε δέν έχουν άξία, ή έχουν μικρή άξία, ή τά βρίσκομε άλ­ λου μέ καθαρότερη Kotf καλύτερη μορφή. Αύτά θά τά σημειώ- σωμε σύντομα ή όλότελα θά τά παραλείψωμε— άνάμεσα σ* ocu- τά βρίσκονται ό Νεοπλατωνισμός, ό Όρφισμός, τά μυστήρια, ή ’Αλεξανδρινή έπιστήμη. ’Έπειτα σέ κάθε φυλή μερικά άτομα ενσαρκώνουν τό έθνικό πνεύμα, άλλα μακραίνουν άπ’ αυτό, εί­ ναι παρα-προϊόντα, αθλήματα, άνταρτικά, ξενόφρονα. Μιλών­ τας γιά τό πνεΰμα τής φυλής δίνομε έμφαση στά πρώτα, απο­ σιωπούμε τά δεύτερα. ’Έ τ σ ι σέ μιάν ιστορία του Ά γ γ λ ικ ο ΰ πνεύματος λίγο θά μιλήσωμε γιά τούς Crashaw, Pope, Blake, Keats, Shelley, Clough, Pater, άλλά πολύ γιά τούς Chaucer, Milton, Johnson, Dickens, Borrow, Macaulay, Browning. Ανάλογες παρα­ λείψεις θά κάμωμε στήν περίπτωση τής Ελλάδας. Θά συγκεν- τρώσωμε τήν προσοχή μας σέ ορισμένη εποχή, πού έκαμε τό πιό μεγάλο έργο και δέν ονομάστηκε κλασσική χωρίς λόγο. Ό έμπορος του Ζέρες(4) έχει ένα βαρέλι έκλεκτό νέκταρ πού του χρειάζεται νά δυναμώνη καί νά άρωματίζη τό κρασί του: τό όνομάζει madre vino (κρασί μητέρα). Τά έτη άνάμεσα στά 600 καί τά 400 π.Χ. είναι τό madre vino του Ελληνισμού. Μέ δλη τή μεγαλοσύνη τους ό Πλούταρχος, ό Λουκιανός, ό Ζήνων καί ό ’Επίκουρος δέν είναι οι "Ελληνες τής πρώτης έποχής. Διαφέ­ ρουν καί οι ϊδιοι αυτοί* άλλά περισσότερο άλλαξαν οί συνθή­ κες τους. Ό Ελληνισμός άνθίζει ακόμη, άλλά όχι στό ’ίδιο τέ­ λειο έδαφος. Καί άλλα στοιχεία διασταυρώθηκαν μαζί του: τό άρχικό ρεύμα αδυνάτισε, γέρασε* μολαταύτα, γιά νά πα- ραφράσωμε τά λόγια του Λογγίνου, άν καί παλιά έποχή, εί­ ναι άκόμη ή παλιά έποχή τής Ελλάδας. "Οσο γιά τήν τρίτη καί τελευταία δυσκολία, δταν μιλού­ με γιά τούς "Ελληνες, θά έχωμε κυρίως υπόψη μας τούς στοχαστές καί τούς συγγραφείς* καί τό μέσο ’,Αθη-(4) Διαμέρισμα τής ‘ Ισπανίας. Σ.τ. μ.

28 Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η ναιο μόνο γιά όρισμένους σκοπούς που θά όρίσωμε παρακά­ τω. ’'Α ν κοπείς έρθη σέ τούτες τις σελίδες ζητώντας τό πορ- τραιτο τού συνηθισμένου ^ Ελληνα, Θ* άπογοητευτή. Θά δη, λό­ γου χάρη, δτι ο\ σελίδες μας άσχολοΰνται μέ τό ‘Ελληνικό "Εθνος, χωρίς νά έλέγχουν τήν πρακτική του Ικανότητα γιά τά πολιτικά πράγματα* χωρίς υπαινιγμό γιά τις ‘Ελληνικές άποι- κίες, τά Μηδικά, τις Κερκυραϊκές σφαγές, τή συζήτηση στήν Εκκλησ ία τοΰ Δήμου των ’Αθηναίων γιά τούς Μυτιληναίους(5). Θά δη δτι δέν αναφέρουν τον τίμιο Κίμωνα, τον ποπριώτη θρα-. σύβουλο, τό ζωηρό Αλκιβιάδη, τον έξοχο Θεμιστοκλή, τον ά- γροΐκο καί άσυνείδητο Αισχίνη. Ό Πλάτων λέγει δτι οί συμ­ πολίτες του εΐχαν «άκόρεστον έρωτα γιά τον πλούτο»(6 ) καί δτι στις δίκες τους οί μισοί άπό αυτούς ήταν έπίορκοι(7). Αύ- τά δέ θά τά μαντεύατε άπό τις σελίδες πού άκολουθούν: ά- γνοούν δλα τά ελαττώματα καί τις άδυναμίες καί μερικές άπό τις άρετές τών ‘Ελλήνων. "Ενας κριτικός, βρίσκοντας δτι έτσι είναι τό έργο μας, θά μπορούσε μέ τό δίκιο του νά φωνάξη γιά περισσότερο «Ι­ στορικό βάθος». Τέτοια μέθοδος χρειάζεται άσφαλώς δικαιο­ λογία. "Ισω ς ή άκόλουθη άναλογία νά μπορή νά τή δώση. Ύπόθεσε δτι ήμουν τόσο φιλόδοξος, ώστε νά δοκίμαζα νά γράψω άντίς γιά τον ‘Ελληνισμό, γιά τό πνεύμα τού Χρι­ στιανισμού. Θά μπορούσα νά μιλήσω γι9 αύτόν σά γιά θρη­ σκεία πού έβαλε πάνω απ’ δλα τις άμετάκλητες άπαιτήσεις γιά την υπηρεσία τού θεού, πού πρωταρχικό έμπόδιο γιά τέτοια ύπηρεσία βρήκε τον ατομικό έγωϊσμό, είτε παίρνει τή μορφή της έπιθυμίας γιά ήδονή, εΤτε γιά μεγάλες ιδιοκτησίες, πού μί­ σησε δ,τι εΐναι μόνο κανόνας καί μορφή, γιατί ήταν τό ευαγγέ­ λιο τού πνεύματος τής ζωής καί πού γι* αυτό τούς περισσό­ τερους μαθητές της τούς πήρε άπό τούς φτωχούς, τούς άμαρ- τωλούς, τούς απόβλητους καί τούς καταφρονεμένους. Καί θά μπορούσα νά μνημονεύσω, σάν τήν πιο τέλεια έκφραση τής ου­ σίας της, τούς Μακαρισμούς καί τό κεφάλαιο γιά τήν 'Αγάπη άπό τήν πρώτη έπιστολή πρός Κορινθίους. Θά μπορούσα ύστε­ ρα νά κάμω μιά διαδρομή μέσα στούς αιώνες γιά παραδείγμα-(5 ) Θουκυδ. Γ. 37 κ.έ. Σ.τ.μ. (6 ) Νόμοι 831 CE. (7) Νόμο» 948 D.