ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ
ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ
Το κλίμα και η καταγωγή του ανθρώπου
Μετάφραση:
ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΕΜΠΟΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΩΡΟΡΑ
Το σωστό βιβλίο τσέπης
Μακέττα εξωφύλλου: Δημήτρης Μπάλλιος Τίτλος πρωτοτύπου: Children of the ice
Copyright © John and Mary Gribbin 1990 Copyright © 1992 για την ελληνική γλώσσα:
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΩΡΟΡΑ
Θεοφάνης Ιγνατίου και Σια ΟΕ Μαυρομιχάλη 11, ΑΘΗΝΑ 106.79 Τηλ. 36.35.025
ΟΡΟΣΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΠΗΓΗ: Συντάχθηκε με βάση στοιχεία που υπάρχουν
στο βιβλίο «Αφανισμός» του Στήβεν Στάνλεϋ, Σαν Φρανσίσκο, SCIENTIFIC AMERICAN LI
Ευχαριστίες ... 10
Εισαγωγή 11
1. Νεκρό όοο δεν παίρνει άλλο 15
Η εξέλιξη εν δράσει 17
Τά ίχνη στους βράχους 21
Τα πάντα έρχονται και
παρέρχονται 26
Ο μεταβαλλόμενος
πλανήτης μας 33
Θεομηνίες από τον ουρανό 40
Τρύπες στον ουρανό 46
Κύκλοι θανάτου 51
Ο θάνατος είναι
ένας τρόπος ζωής 55
2. Οι διάδοχοι των δεινοσαύρων 59
Κρίσεις στη θάλασσα 60
Μεγαδυναστείες
και πρωτο-θηλαστικά 65
Θηλαστικά με ψεύδισμα 73
Η ώρα των δεινοσαύρων 78
Κληρονόμοι των δεινοσαύρων 84
Μια μοναδική καταστροφή; 92
8 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ 3. Η επιστροφή των μεγαλόπρεπων θηλαστικών 103 Τα μεγαέτη της έξαρσης 107 Ανάσχεση και παλινόρθωση 115 Χειμώνας στην Εδέμ 124 Η ώρα του πιθήκου 135 Συνεχής επιδείνωση 142 4. Έξω από τα δάση ... 147
Βαθμιαία πορεία
προς την ξηρασία 148 Μαρτυριάκα μόρια 153 Η εμφάνιση των ανθρωπίδων 158 Τα βραχιαιωρούμενα δίποδα 165 5. Ένας άντρας και μια γυναίκα -για όλες τις εποχές 177 Στοιχεία για τον πάγο 180 Πάγοι πάνω στη Γη 185 Ρυθμοί των Παγετώνων 189 Η θεωρία που ήρθε από το κρύο. 198 Άνθρωποι των Παγετώνων 208 6. Γιατί η Γροιλανδία δεν είναι πράσινη; 217 Η κατοίκηση της Αμερικής 221 Η ζέστη και η υγρασία 228 Μέσα και έξω από το εύφορο μισοφέγγαρο 232 Μεσαιωνική ζέστη 240 Βίκινγκς της Δύσης 246 Η επιστροφή των παγετώνων 2567. Παγωμένο χαλί και κοπάδια βισώνων 263 Θάνατος και ερήμωση 265 Καουμπόϋς και Ινδιάνοι 270 «Όταν ο Λιας τα νύχια του φυσάει ...» 278 Βγαίνοντας από τους πάγους 284 Τι στον Ντίκενς; 293 8. Η ώρα των δεινοσαύρων ξανάρχεται 297 Κύκλοι που ακολουθούν τον Ήλιο 299 Μέσα στο θερμοκήπιο 307 Η εποχή των δεινοσαύρων 315 Παράρτημα: Κύκλοι παγετώνων 325 Υποσημειώσεις 343 Βιβλιογραφία 347
Ευχαριστίες Πολλά από τα θέματα, που αναπτύχθηκαν σ' αυ τό το βιβλίο, μεταδόθηκαν στην εκπομπή του BBC-4 «Τα Παιδιά των Πάγων», από τον Τζων Γκρίμπιν στα 1988. Όπως και με το προηγούμε νο βιβλίο μας, «Το Πλεονέκτημα του Ένα Τοις Εκατό», στην παράθεση αυτών των ιδεών, μας βοήθησαν οι συζητήσεις με τον Μάικλ Μπράιτ, παραγωγό της ραδιοφωνικής εκπομπής.
Γιατί είμαστε εδώ; Γιατί τα ανθρώπινα πλάσματα συμπεριλαμβάνονται σήμερα στις πλέον επιτυ χημένες μορφές ζωής πάνω στη Γη; Υπάρχουν πολλές απαντήσεις, οι οποίες εξαρτώνται από τις προκαταλήψεις του ατόμου στο οποίο απευ θύνετε αυτά τα ερωτήματα. Ένας κοσμολόγος μπορεί να σας μιλήσει για τη Μεγάλη Έκρηξη μέσα στην οποία γεννήθηκε το Σύμπαν, καθώς επίσης και για το πώς «μαγειρεύτηκαν» στο εσω τερικό των άστρων τα χημικά στοιχεία που απο τελούν το σώμα μας. Ένας εξελικτιστής βιολό γος μπορείνα σας μιλήσει για τη φυσική επιλογή και την επιβίωση των ικανότερων. Και οι δύο έ χουν την άποψή τους. Αλλά εμείς θα αποδώσου με την ευθύνη στον καιρό, ή μάλλον - αν θέλουμε να είμαστε αυστηρά ακριβείς - στο μεταβαλλόμε νο κλίμα. Η ανθρωπότητα εμφανίστηκε στη Γη κατά τη διάρκεια μιας περιόδου με ασυνήθιστο και γορ γά μεταβαλλόμενο κλίμα στη Γη, δηλαδή σε συν θήκες που ωφέλησαν εξαιρετικά την προσαρμο
12 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ στικότητα και την νοημοσύνη. Οι συνθήκες αυ τές έβγαλαν μια ράτσα πιθήκων έξω από τα δά ση της Αφρικής και την οδήγησαν στο μονοπάτι της παγκόσμιας κυριαρχίας. Αλλά, αν ήταν έτσι, τότε τί γύρευαν αυτοί οι πίθηκοι σκαρφαλωμένοι στα δέντρα; Χρωστούσαν την ύπαρξη τους σε μια πολύ πιο δραστική περιβαλλοντική αλλαγή που συνέβη πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια πε ρίπου. Αν δεν είχε προηγηθεί ο θάνατος των δει νοσαύρων, τα θηλαστικά μπορεί να μην ήταν τί ποτα περισσότερο από δειλά πλάσματα με μικρό ρόλο στην οικολογική αλυσίδα και θα βρίσκο νταν μόνιμα στα όρια της εξαφάνισης. Αλλά τί σκότωσε τους δεινόσαυρους; Κατά πάσα πιθα νότητα η κακοκαιρία. Στην πραγματικότητα, τα θηλαστικά βρίσκο νταν σχο προσκήνιο για περισσότερα από εκατό εκατομμύρια χρόνια, πριν το απότομο (από τη σκοπιά του γεωλογικού χρόνου) τέλος της επο χής των δεινοσαύρων. Δύσκολα μπορούμε να πούμε ότι τα δύο αυτά ζωικά είδη βρίσκονταν σε σύγκρουση. Υπήρξε μια μεγάλη περίοδος κλιμα τικής ηρεμίας και σταθερότητας στην οποία οι δεινόσαυροι κυριαρχούσαν στον πλανήτη, επει δή ήταν προσαρμοσμένοι στις ήδη υπάρχουσες συνθήκες. Και παράλληλα, επειδή δεν φαινόταν στον ορίζοντα καμμιά καινούργια παραλλαγή στο θέμα της βιολογικής εξέλιξης. Πάντως, σε καμμιά περίπτωση δεν μπορούμε να αποδείξουμε ότι οι πρόγονοί μας ήταν ευφυέ στεροι από ότι οι σύγχρονοι τους δεινόσαυροι. Η παραδοσιακή εικόνα του δυσκίνητου και ηλί θιου δεινόσαυρου, με πελώριο σώμα και μικρό
σκοπικό εγκέφαλο, αντιπροσωπεύει ένα μικρό μέρος της αληθινής εικόνας. Πολλοί δεινόσαυ ροι ήταν μεγαλόσωμοι και ηλίθιοι. Αλλά πολύ πε ρισσότεροι δεινόσαυροι ήταν μικρότεροι, ευκί νητοι, και με εγκεφάλους σχετικά μεγάλους -σχετικά με το σωματικό τους βάρος. Αυτοί οι δει νόσαυροι μπορεί να ήταν ακόμα και θερμόαιμοι. Υπήρχαν δεινόσαυροι-κυνηγοί, όπως η τίγρη και το λιοντάρι, καθώς επίσης και φυτοφάγοι, όπως ο ιπποπόταμος κι ο ελέφαντας. Αυτοί οι δεινό σαυροι δεν νικήθηκαν από τα εξυπνότερα θηλα στικά στο πεδίο μάχης της βιολογικής εξέλιξης, αλλά εξολοθρεύτηκαν από μια περιβαλλοντική καταστροφή — από μια αλλαγή στους κανόνες του παιχνιδιού. Αυτό είναι μια ένδειξη του πώς οι επιτυχημέ νοι δεινόσαυροι ήταν, στην παραγματικότητα, μια παραλλαγή στο θέμα της ζωής, μεταγενέ στερη από τα θηλαστικά. Ερπετά, που έμοιαζαν με θηλαστικά, υπήρχαν προτού ακόμα οι δεινό σαυροι έρθουν στο προσκήνιο και παραμερίστη καν απ' αυτούς. Εμείς οι ίδοι καταγόμαστε από τους προγόνους των δεινοσαύρων. Και πιο πριν; Σαν τον ήρωα του «Μικάδο», μπορούμε να ιχνηλατήσουμε την προέλευση μας, φτάνοντας τελικά «πίσω στην πρωτοπλα σμική αρχέγονη ατομική μάζα. Συνεπώς, η οικο γενειακή μας τιμή είναι κάτι άπιαστο». Πάντως, σ'αυτό εδώ το βιβλίο, δεν επιθυμούμε να προχω ρήσουμε τόσο πολύ. Προκειμένου να περιορι στούμε μέσα σε ορισμένα πλαίσια, θα πρέπει να αρχίσουμε την αφήγηση μας αρκετά αργά στην ιστορία της εξέλιξης της ζωής στη Γη, όταν δη
14 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ
λαδή οι πρόγονοι μας είχαν ήδη ξεπροβάλει από
τη θάλασσα και είχαν βγει στη στεριά. Αυτή δεν
είναι απλά μια αυθαίρετη παραχώρηση, χάριν
της αφήγησης. Η στεριανή ζωή έχει γνωρίσει
πολύ περισσότερες αντιξοότητες και περιβαλ
λοντικές μεταβολές απ' ότι η θαλάσσια. Υπάρχει
ένας βασικός λόγος στο γιατί η εξέλιξη στη στε
ριά έχει προχωρήσει τόσο γρήγορα στις τελευ
ταίες εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια και στο
γιατί εμείς οι ίδιοι βρισκόμαστε εδώ και αναρω
τιόμαστε για την προέλευσή μας.
Είναι μια ιστορία γεμάτη θάνατο και κατα
στροφή. Και προτού αρχίσουμε να την αφηγού
μαστε σωστά, θα πρέπει να δημιουργήσουμε το
απαραίτητο σχετικό υπόβαθρο, μιλώντας για με
ρικούς οπό τους σχετικούς παράγοντες της κα
ταστροφής. Όπως και σε μια ταινία τρόμου, αυ
τό μπορεί να θεωρηθεί ψυχαγωγικό. Η προοπτι
κή για μια φυσική καταστροφή, που θα αφανίσει
το ανθρώπινο γένος αύριο το πρωί, είναι τόσο
πιθανή, όσο και το να σας επιτεθεί ένας σχιζο
φρενής με πριόνι ενώ γυρίζετε σπίτι σας από τον
κινηματογράφο. Αλλά η διαφορά είναι ότι η ιστο
ρία μας είναι αληθινή. Δεν έχουν αλλαχτεί ούτε
καν τα ονόματα...
Νεκρό όσο δεν παίρνει άλλο
Η ιστορία της ζωής στη Γη θα μπορούσε να περι γραφεί καλύτερα σαν η ιστορία του θανάτου στη Γη. Τα ζωικά και φυτικά είδη που έχουν εξαφανι στεί είναι πολύ περισσότερα από εκείνα που ζουν σήμερα. Τα είδη αυτά εξαφανίστηκαν από το πρόσωπο της Γης, επειδή οι μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες κατέστησαν τη ζωή τους αδύνατη και κατέστρεψαν τους κρίκους που τα ίδια αντιπροσώπευαν στην οικολογική α λυσίδα. Καταγόμαστε, εξ ορισμού, από επιζήσα ντες. Μπορούμε να εξακριβώσουμε ότι η κατα γωγή μας είναι μια συνεχής γραμμή που φτάνει μέχρι τα μονοκύτταρα πλάσματα που κολυμπού σαν στις θάλασσες του πλανήτη, κάπου τρισίμι-συ δισεκατομμύρια χρόνια πριν. Πιο πριν, η εικό να γίνεται ακόμα πιο ομιχλώδης. Αλλά η βασική ομοιότητα των βιολογικών λειτουργιών σε όλα τα ζωντανά όντα —που αφορά μόρια όπως το RNA, το DNA και οι πρωτεΐνες —υποδηλώνει ότι είμαστε όλοι απόγονοι ενός κοινού προγό16 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ νου: ενός συνοθηλεύματος μορίων που έμαθαν πρώτα το κόλπο της αυτοαναπαραγωγής. Φυσικά, η αναπαραγωγή είναι ακριβώς ό,τι και η ζωή. Τα ζωντανά πλάσματα βγάζουν αντί γραφα του εαυτού τους. Αλλά αυτά τα αντίγρα φα δεν είναι απαραίτητα πιστά αντίγραφα των γονιών τους. Και γι' αυτό το λόγο η ζωή στη Γη είναι σε θέση να εξελίσσεται και να προσαρμόζε ται στις μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές πιέ σεις. Σε κάθε γενιά υπάρχει μια ποικιλία όντων —ακόμα και μέσα στα πλαίσια ενός και μοναδι κού είδους. Τα άτομα που είναι τα καταλληλότε ρα— δηλαδή, αυτά που «ταιριάζουν» στο περι βάλλον —αφήνουν περισσότερους απογόνους, κι έτσι τα χαρακτηριστικά που καθιστούν τα άτο μα επιτυχημένα μεταβιβάζονται επιλεκτικά στις επερχόμενες γενιές. Όσο το περιβάλλον παρα μένει ουσιαστικά αμετάβλητο, το μεγαλύτερο μέρος αυτής της εξέλιξης, με βάση τη φυσική ε πιλογή, απλά καθιστά ένα είδος περισσότερο οι κολογικά προσαρμοσμένο. Οι πίθηκοι προσαρ μόστηκαν καλύτερα στη δενδρόβια ζωή. Τα που λιά ανάπτυξαν βελτιωμένες φτερούγες κλπ. Αλ λά, όταν το περιβάλλον μεταβάλλεται, εξολο θρεύονται πολλά θαυμάσια προσαρμοσμένα άτομα —ή ακόμα και ολόκληρα είδη—, επειδή παύουν να υπάρχουν οι συνθήκες στις οποίες εί χαν προσαρμοστεί. Αν, λόγου χάρη, εξαφανίζο νταν όλα τα δέντρα, τότε οι πίθηκοι θα έπρεπε, είτε να μάθουν ένα καινούργιο τρόπο ζωής, ή να πεθάνουν. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ανεξάρτητα αν η μεταβολή είναι ραγδαία ή βαθμιαία, ο τρό πος ζωής πάντα μεταβάλλεται. Μερικά είδη
εκλείπουν. Οι απόγονοι άλλων ειδών υποβάλλο νται σε νέες πιέσεις της φυσικής επιλογής και εξελίσσονται σύμφωνα με αυτές. Αν υπάρξουν νέες ευκαιρίες, οι απόγονοι αυτών που επέζη σαν διαφοροποιούνται κι έτσι δημιουργούνται νέα είδη για να συμπληρώσουν τα κενά στην οι κολογική αλυσίδα. Από την ανθρώπινη σκοπιά, η ιστορία της ζωής στη Γη είναι μια ιστορία μετα βολών και προσαρμογών —που μας έκαναν να τραβήξουμε αυτό το δρόμο γεμάτο με πάρα πο λύ θάνατο (άλλων μορφών ζωής). Η εξέλιξη εν δράσει Στο προηγούμενο βιβλίο μας, «Το Πλεονέκτημα του Ένα τοις Εκατό», κάναμε μια σύντομη ανα φορά στον τρόπο λειτουργίας της εξέλιξης (Σ.τ.μ. Το βιβλίο αυτό κυκλοφορεί μεταφρασμέ νο στα ελληνικά από τις εκδόσεις ΩΡΟΡΑ). Κρί νοντας από τις ερωτήσεις που μας έθεσαν οι α ναγνώστες, υπάρχουν μερικοί που ανησυχούν α κόμα για την όλη υπόθεση της Δαρβινικής εξέλι ξης. Η βασική ανησυχία σχετίζεται με το θέμα της περιπλοκότητας: πώς μπορεί να έχει προκύ ψει «κατά τύχη» κάτι τόσο πολύπλοκο όσο το αν θρώπινο πλάσμα (ή το μάτι, ή το ηχοβολιστικό «ραντάρ» της νυχτερίδας); Η ερώτηση προκύ πτει από την παρερμηνεία του τρόπου λειτουρ γίας της εξέλιξης. Η αλήθεια είναι ότι πράγματι παίζει ρόλο η τύχη, με την έννοια ότι κάθε μικρή μεταβολή στο κληρονομικό υλικό (DNA) που με ταβιβάζουμε στα παιδιά μας, μπορεί να είναι μια τυχαία αλλαγή στο γενετικό κώδικα. Αλλά
ακό-18 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ μα κι αυτή η μεταβολή μπορεί να προέλθει μονά χα από μια παραλλαγή στο γενετικό κώδικα που μεταφέρουν οι γονείς. Ο κώδικας με τη «συντα γή» για τη δημιουργία π.χ. ενός ανθρώπου, ισο δυναμεί με μια ογκώδη εγκυκλοπαίδεια γραμμέ νη με το δικό μας αλφάβητο. Στη διαδικασία της εξέλιξης, η τυχαία μεταβολή μπορεί να είναι η αλλαγή της ορθογραφίας μερικών λέξεων αυ τής της εγκυκλοπαίδειας στο πέρασμα από τη μια γενιά στην άλλη —κι όχι η δημιουργία μιας νέας εγκυκλοπαίδειας που θα προκύψει από το τυχαίο ανακάτεμα όλων των γραμμάτων του αλ φαβήτου. Εξίσου σημαντικό είναι ότι στην επιλο γή που ακολουθεί θα γίνει ακριβώς αυτό: τα προ σαρμοσμένα στο περιβάλλον άτομα θα τα πηγαί νουν καλά, ενώ τα μη προσαρμοσμένα θα τα πη γαίνουν άσχημα. Η φυσική επιλογή δεν έχει κα μιά σχέση με το να πάρουμε ένα μεγάλο καζάνι με χημικές ουσίες και να το ανακατεύουμε ελπί ζοντας ότι κάποια τυχερή σύμπτωση θα συνδυά σει σε λειτουργική τάξη τα συστατικά ενός ζων τανού ανθρώπινου πλάσματος —ή έστω και ε νός ζωντανού κυττάρου. Η εξέλιξη προχωρά σταδιακά και το κάθε βήμα της βασίζεται σ'ένα προϋπάρχον λειτουργικό σύστημα. Η πραγματι κά τυχαία σύμπτωση έπαιξε κι αυτή το ρόλο της στην προέλευση των πρώτων ζωντανών μορίων. Αλλά υπήρχε αρκετός διαθέσιμος χρόνος και αρκετά μόρια, ώστε η ίδια η ζωή να προκύψει σαν αποτέλεσμα ενός τυχαίου γεγονότος. Το σημαν τικότερο είναι ότι η εξέλιξη είχε στη διάθεσή της ένα σχεδόν ασύλληπτα μεγάλο χρονικό διάστη μα για να λειτουργήσει: τουλάχιστον τρισήμισι
δισεκατομμύρια χρόνια από τότε που η ζωή πρω τοεμφανίστηκε στους ωκεανούς. Ο Ρίτσαρντ Ντώκινς εξετάζει αυτό το θέμα στο έξοχο βιβλίο του «Ο Τυφλός Ωρολογοποιός» —δίνοντας ταυτόχρονα και τα νούμερα που δεί χνουν πώς θα μπορούσαν πράγματι να εμφανι στούν τυχαία τα πρώτα βιολογικά μόρια. Σε διά στημα λίγων χιλιάδων χρόνων, οι άνθρωποι δη μιούργησαν ολόκληρη την ποικιλία των σύγχρο νων σκύλων από ένα προγονικό είδος λύκου. Σε κάθε γενιά, διάφορα άτομα διάλεγαν τους σκύ λους που τους άρεσαν (για οποιονδήποτε λόγο) και τους χρησιμοποίησαν σαν απόθεμα αναπα ραγωγής. Αυτή είναι κατά μία έννοια, μια «μη φυ σική επιλογή» δεδομένου ότι λειτουργεί με γνώ μονα κάποιο ανθρώπινο καπρίτσιο. Αλλά για το σκύλο, τα ανθρώπινα πλάσματα είναι τμήματα του «περιβάλλοντος» και η διαδικασία είναι ακρι βώς η ίδια με τη φυσική επιλογή. Η διαδικασία αυτή κατάφερε μέσα σε δυο χιλιάδες χρόνια να δημιουργήσει ένα τσιουάουα από ένα λύκο. Ο Ντώκινς λέει ότι αυτό πρέπει να θεωρηθεί «από σταση» ίση με ένα εξελικτικό βήμα. Στην ίδια κλί μακα, πόσο θα έπρεπε να περπατήσετε στο δρό μο της εξέλιξης μέχρι να φτάσετε στην αρχή της ζωής στη Γη; Ολόκληρη την απόσταση από το Λονδίνο στη Βαγδάτη. Η εξέλιξη είχε στη διάθε ση της πραγματικά πολύ χρόνο. Αν έχετε ακόμα ανησυχίες για τις λεπτομέρειες, σας συνιστούμε το βιβλίο του Ντώκινς για να σας περάσουν (ακό μα κι αν δεν σας ενδιαφέρει η εξέλιξη, σας συνι στούμε τον «Τυφλό Ωρολοποιό», σαν το καλύτε ρο μη —τεχνικό βιβλίο— οδηγό στο όλο θέμα).
20 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ Ο σκοπός μας δεν είναι να πείσουμε οποιουσδή ποτε αντιρρησίες ότι η εξέλιξη λειτουργεί, αλλά να συνδυάσουμε τα γεγονότα της εξέλιξης με τα στοιχεία που δείχνουν ότι το περιβάλλον του πλανήτη μας άλλαξε δραματικά ενώ η ζωή εξε λισσόταν. Και μετά να χρησιμοποιήσουμε αυτό το συνδυασμό για να εξηγήσουμε πώς ένα είδος νοημόνων πιθήκων που καταγόταν από δενδρό-βια πρωτεύοντα, μπορεί να κάθεται και να ανα ρωτιέται για τέτοια πράγματα, ενώ οι δεινόσαυ ροι που κυριάρχησαν στη Γη για περισσότερα α πό 150 εκατομμύρια χρόνια, έχουν εξαφανιστεί. Υπάρχουν και άλλες προοπτικές. Σήμερα υ πάρχουν μονοκύτταροι οργανισμοί, που δεν δια φέρουν καθόλου από τους προγόνους τους που έζησαν πριν από τρισήμισι δισεκατομμύρια χρό νια. Απ' τη δικιά τους άποψη, η ιστορία της ζωής της Γης είναι μια ιστορία συνέχειας και σταθερό τητας. Ο δικός τους τρόπος ζωής δεν απειλήθη κε από οποιεσδήποτε περιβαλλοντικές αλλαγές και οι ίδιοι ήταν θαυμάσια προσαρμοσμένοι σε ένα συγκεκριμένο οικολογικό ρόλο. Η περιπλο-κότητα των πολυκύτταρων φυτών και της ζωικής ζωής είναι απλώς ένα περίεργο και τυχαίο υπο προϊόν της εξελικτικής επιτυχίας τους. Αλλά βέβαια εμείς εξετάζουμε την ιστορία α πό διαφορετική προοπτική. Έτσι στο υπόλοιπο βιβλίο, δεν θα αναφέρουμε καθόλου τις μονο κύτταρες μορφές ζωής —που από άποψη μακρο βιότητας είναι αναμφισβήτητα οι περισσότερο ε πιτυχημένες μορφές ζωής του πλανήτη. Στην πραγματικότητα το ίδιο θα κάνουμε και για τη θαλάσσια ζωή, παρόλο που για τρία
δισεκατομ-μύρια χρόνια, η ζωή πάνω στη Γη ήταν αποκλει στικά η ιστορία της ζωής στους ωκεανούς. Τα φυτά αποίκισαν την στερά μονάχα περίπου 400 εκατομμύρια χρόνια πριν, και σύντομα τα ακο λούθησαν πλάσματα όπως τα μυριάποδα, τα α-κάρεα και τα πρώτα έντομα. Τα δένδρα και τα δά ση εξελίχθηκαν πριν από 370 εκατομμύρια χρό νια, ενώ περίπου την ίδια εποχή, τα αμφίβια —οι άμεσοι προγονοί μας— βγήκαν έρποντας στη στεριά. Αυτό είναι και το σημείο απ' όπου αρχί ζουμε την ιστορία μας που εξετάζει τις μεταβαλ λόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες που μετα μόρφωσαν σε ανθρώπινα πλάσματα μερικούς α πό τους απόγονους των αμφίβιων του Παλαιο-ζωικού Αιώνα. Αλλά στήνοντας το σκηνικό πρέ πει να κάνουμε μια μικρή παρένθεση για να εξηγήσουμε το πώς ξέρουμε τι συνέβαινε πριν από 370 εκατομμύρια χρόνια, ή τι είδους μορφές ζωής έζησαν στη μετέπειτα ιστορία της Γης και το πώς άλλαξε το περιβάλλον. Τα ίχνη στους βράχους Τα απολιθώματα είναι το κλειδί για την κατανόη ση της ιστορίας της ζωής πάνω στη Γη. Όταν με ρικά ζωντανά όντα (φυτά ή ζώα) πεθαίνουν, τα απομεινάρια τους πέφτουν μέσα στη λάσπη του θαλάσσιου βυθού, ή στο βούρκο κοντά σε μια λί μνη ή σε κάποιο άλλο μέρος όπου μπορούν να καλυφθούν από ανόργανη ύλη και να θαφτούν προτού τα καταβροχθίσει κάποιο περαστικό πλάσμα. Καθώς όλο και περισσότερα ιζήματα κατακάθονται πάνω από τα απομεινάρια, τα
χα-22 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ μηλότερα στρώματα συμπιέζονται έντονα. Στο τέλος οι γεωλογικές δυνάμεις μπορεί να μετα τρέψουν τις αποθέσεις σε πέτρωμα και μέσα στο πέτρωμα αυτό μπορεί να διατηρηθεί το αποτύ πωμα των υπολειμμάτων που κάποτε ανήκαν σε ζωντανό οργανισμό. Αυτά είναι τα απολιθώμα τα. Τώρα είναι καμωμένα από πέτρα αλλά διατη ρούν το σχήμα των οργανικών υπολειμμάτων που έπεσαν μέσα στα ιζήματα πριν από εκατομ μύρια χρόνια. Το μεγαλύτερο μέρος των υπο λειμμάτων, δεν διατηρείται με αυτόν τον τρόπο. Αλλά μερικά απ' αυτά διατηρούνται. Τέτοια πέτρινα αντίγραφα ζωντανών πλα σμάτων είναι γνωστά εδώ και εκατοντάδες χρό νια. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι για παράδειγμα, τα ανέφερε ήδη από τον 15ο αιώνα. Τα απολιθώμα τα υπήρξαν αιτία μεγάλης διαμάχης και προβλη ματισμού ανάμεσα στους φυσικούς φιλοσόφους του 17ου αιώνα. Οι σχετικές ιδέες εξελίχθηκαν αργά, αλλά ένα αποφασιστικό βήμα πραγματο ποιήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα από τον Άγ γλο τοπογράφο Ουίλιαμ Σμιθ που εξέτασε τις στοιβάδες γεωλογικών στρωμάτων που περιεί χαν απολιθώματα και που αποκαλύφθηκαν στην διάνοιξη διωρύγων και στοών ανθρακωρυχείων. Ο Σμιθ πρόσεξε ότι τα διαφορετικά στρώματα περιείχαν διαφορετικούς και χαρακτηριστικούς τύπους απολιθωμάτων. Πρόσεξε επίσης ότι και τα πετρώματα της ίδιας εποχής που προέρχον ταν από διαφορετικά σημεία της Βρεττανίας (και όπως ξέρουμε σήμερα, από διαφορετικά σημεία του κόσμου) μπορούν να αναγνωριστούν από τα χαρακτηριστικά απολιθώματα που περιέχουν.
Στα περισσότερα μέρη, τα αρχαιότερα πε τρώματα βρίσκονται κάτω από τα περισσότερο πρόσφατα, και διατηρούν ίχνη της πανίδας και της χλωρίδας της εποχής τους. Το στοιχείο αυτό πρόσφερε μια σχετική χρονική κλίμακα στους παλαιοντολόγους και στους γεωλόγους, και ή ταν μια από τις βασικές επιρροές που έκαναν τον Τσαρλς Ντάρβιν (Κάρολο Δαρβίνο) να διατυπώ σει τη θεωρία της εξέλιξης, στο 19ο αιώνα. Αλλά μόνο στον δικό μας αιώνα οι φυσικοί κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα «ρολόϊ ακρίβειας» το ο ποίο θα χρησιμοποιούσαν οι γεωλόγοι για να προσδιορίσουν τη γεωλογική χρονική κλίμακα. Όταν πρωτοδημιουργήθηκε η γεωλογική χρονική κλίμακα, οι χρονολογίες δεν ήταν τίπο τα παραπάνω από εικασίες. Η χρονική κλίμακα υποδιαιρέθηκε σε διαφορετικά τμήματα, σαν έ να γεωλογικό ημερολόγιο. Αλλά η διαίρεση αυ τή βασιζόταν κύρια στις μεταβολές της κατανο μής των απολιθωμάτων. Σε μερικά στρώματα πε τρωμάτων υπήρχε πολύ μικρή διαφορά ανάμεσα στα είδη των απολιθωμάτων που ανακαλύφθη καν σε ένα στρώμα και σε εκείνα που βρέθηκαν στο στρώμα που βρισκόταν πάνω από το προη γούμενο. Σε άλλες περιπτώσεις, πολλοί τύποι α πολιθωμάτων που συναντώνται στο κατώτερο στρώμα, απουσιάζουν από το ανώτερο. Τη θέση τους έχουν πάρει «καινούργια» απολιθώματα που αντιστοιχούν σε διαφορετικές μορφές ζωής και τα οποία ξεπροβάλλουν σταδιακά, καθώς ο γεωλόγος εξετάζει διαδοχικά νεώτερα στρώμα τα. Πολύ συχνά, τα όρια ανάμεσα στις γεωλογι κές περιόδους συμπίπτουν με ενδιαφέρουσες
24 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ μεταβολές στην πορεία της ανάπτυξης της ζωής στη Γη, ακριβώς επειδή αυτές οι ενδιαφέρουσες αλλαγές στα ίχνη των απολιθωμάτων χρησιμο ποιούνται για να οριοθετήσουν τις γεωλογικές περιόδους. Στον εικοστό αιώνα, χάρη στην ανάπτυξη των μεθόδων ραδιενεργής χρονολόγησης, αυτές οι γεωλογικές περίοδοι αντιστοιχούν σε χρονολο γίες. Τα περισσότερα αντικείμενα περιέχουν ί χνη ραδιενεργών στοιχείων και η ένταση της ρα διενέργειας ενός ειδικού δείγματος πετρώμα τος (π.χ. γρανίτη) μειώνεται με την πάροδο του χρόνου, με ομαλό τρόπο που σήμερα έχει καλά κατανοηθεί. Μετρώντας τη ραδιενέργεια ενός δείγματος παλιού πετρώματος, οι φυσικοί μπο ρούν να υπολογίσουν πόσος χρόνος μεσολάβη σε από τότε που δημιουργήθηκε αυτό το πέτρω μα. Τα νούμερα δεν είναι απόλυτα ακριβή και κά πως διαφορετικές μέθοδοι, δίνουν κάπως διαφο ρετικές χρονολογίες. Σ'αυτό οφείλεται το ότι έ να βιβλίο μπορεί να γράφει ότι η εποχή των δεινοσαύρων τέλειωσε πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια, ενώ ένα άλλο να δίνει σαν τιμή 67 εκα τομμύρια χρόνια κι ένα τρίτο —περισσότερο επι φυλακτικά— να αποφεύγει να παραθέσει χρονο λογίες αλλά να λέει μόνο ότι οι δεινόσαυροι εξα φανίστηκαν στο τέλος της Κρητιδικής περιόδου (κάτι που δεν μας λέει και πολλά, αφού «το τέλος της Κρητιδικής» είναι ακριβώς η «εποχή που εξα φανίστηκαν οι δεινόσαυροι»). Οι χρονολογίες που θα χρησιμοποιήσουμε εδώ πάρθηκαν κύρια από το βιβλίο του Στήβεν Στάνλεϋ, «Εξόντωση». Ο γεωλογικός χρόνος διαιρείται σε διάφορε
τικά τμήματα, ανάλογα με τη φύση των μεταβο λών στο ημερολόγιο των απολιθωμάτων. Οι με γάλες μεταβολές —μαζικές εξαφανίσεις μορ φών ζωής— καθορίζουν τα όρια των σημαντικό τερων τμημάτων. Οι μικρές μεταβολές —ο θάνα τος λιγοστών ειδών— καθορίζουν τα όρια των μικρότερων υποδιαιρέσεων. Ο,τιδήποτε συνέβη πιο πριν από 590 εκατομμύρια χρόνια (590 Εχπ) ανήκει στην Προκάμβιο. Κι αυτά τα σχεδόν εφτά όγδοα της ιστορίας του πλανήτη, είναι κατά με γάλο ποσοστό μια σκοτεινή περιοχή όσον αφο ρά τις γνώσεις που διαθέτουμε σχετικά με την ύπαρξη της ζωής. Τα «καλά» απολιθώματα βρί σκονται σε μεταγενέστερα γεωλογικά στρώμα τα (κάτι που εξηγεί γιατί το όριο καθορίζεται στα 590 Εχπ). Η γεωλογική περίοδος που ζούμε τώ ρα και που αρχίζει από το Προκάμβιο και φτάνει μέχρι σήμερα, ονομάζεται Φανεροζωική, και διαιρείται σε τρεις Αιώνες, τον Παλαιοζωικό (α πό τα 590 μέχρι τα 248 Εχπ), το Μεσοζωικό (από τα 248 μέχρι τα 65 Εχπ) και το Καινοζωικό (από τα 65 Εχπ μέχρι σήμερα). Μικρότερα μεσοδια στήματα μέσα στους αιώνες ονομάζονται περίο δοι και τα ονόματά τους εμφανίζονται μερικές φορές στην ιστορία μας. Η πρώτη περίοδος του Παλαιοζωικού αιώνα ονομάζεται Κάμβριο — κάτι που εξηγεί γιατί κάθε τι πριν απ' αυτήν ονο μάζεται Προκάμβιο. Οι περίοδοι διαιρούνται σε υποπεριόδους και οι υποπερίοδοι σε εποχές αλ λά τέτοιες λεπτομέρειες δεν θα μας απασχολή σουν καθόλου. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι το γιατί θα πρέπει να υπάρχουν χρονικά διαστήμα τα —ιδιαίτερα στα όρια μεταξύ των περιόδων—
26 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ στα οποία πολλές μορφές ζωής εξολοθρεύτη καν μαζικά. Ποιες ήταν αυτές οι καταστρεπτικές μεταβολές στο περιβάλλον που πριν από 65 εκα τομμύρια χρόνια έσπειραν τον όλεθρο στους δεινόσαυρους (ανοίγοντας έτσι το δρόμο για την ανέλιξη των θηλαστικών, της δικιάς μας συ-νομοταξίας ζώων) και ποιές απ' αυτές προκάλε σαν παρόμοιους αφανισμούς στο περισσότερο πρόσφατο γεωλογικό παρελθόν; Τα πάντα έρχονται και παρέρχονται Είναι σημαντικό το ότι οι κυνηγοί των απολιθω μάτων δεν παρασύρονται και πολύ από τα κενά στο ημερολόγιο των απολιθωμάτων. Από την ί δια τη φύση, η διαδικασία της απολίθωσης δη μιουργεί ένα ατελές ημερολόγιο της εξέλιξης της ζωής. Μερικά από τα κενά αυτού του ημερο λόγιου, δεν οφείλονται στο ότι τα συγκεκριμένα είδη εξέλειψαν αλλά στο ότι δεν διατηρήθηκαν τα απομεινάρια τους. Αυτό είναι σημαντικό για δυο λόγους. Πρώτον, επειδή πρέπει να είμαστε σίγουροι ότι επηρεάστηκαν πολλά είδη, προτού ισχυριστούμε ότι υπάρχει γεωλογική σημασία στην εξαφάνιση των απολιθωμάτων συγκεκριμέ νου τύπου από ένα συγκεκριμένο στρώμα πε τρωμάτων. Δεύτερον, στις τάξεις των εξελικτι-στών έχει παρατηρηθεί πρόσφατα μια έντονη διαμάχη σχετικά με την ταχύτητα εξέλιξης των νέων ειδών. Σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να αναγνωριστεί κάποια αρχέγονη μορφή σε πε τρώματα που καλύπτουν μια περίοδο εκατομμυ ρίων ετών και να παρουσιάζει μικρή μεταβολή.
Αλλά στο επόμενο στρώμα βράχων μπορεί να υ πάρχει ένα αλλαγμένο είδος που ολοφάνερα προέρχεται από τη γονική μορφή αλλά να μην υπάρχουν ορατά ενδιάμεσα εξελικτικά στάδια. Μήπως αυτό σημαίνει ότι η αλλαγή συνέβη από τομα και περάσαμε ξαφνικά από τη μια γενιά κα τευθείαν στην άλλη; Σχεδόν σίγουρα όχι. Στο βι βλίο «Από το Δαρβίνο στο DNA», ο Αμερικανός εξελικτιστής βιολόγος Λέντγιαρντ Στέμπινς, διατυπώνει ένα ωραίο παράδειγμα του τι μπορεί να συμβαίνει. Ο Στέμπινς έχοντας σαν κανόνα ότι τα μεγα λύτερα ζώα είναι πιο επιτυχημένα, φαντάζεται πως η εξέλιξη αρχίζει να λειτουργεί σε ένα ζώο με το μέγεθος του ποντικού. Ίσως να υπήρξε μια κλιματική μεταβολή που ώθησε τη φυσική επιλο γή προς τη δημιουργία πιο μεγαλόσωμων ζώων, επειδή αυτά μπορούν και διατηρούν ευκολότερα τη θερμοκρασία του σώματός τους. Όποιος κι αν ήταν ο λόγος, ας υποθέσουμε ότι η επιλογή λει τουργεί έτσι ώστε τα πλάσματα που είναι ελάχι στα μεγαλύτερα από το μέσο όρο να βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση, ενώ τα πλάσματα που είναι ελάχιστα μικρότερα από το μέσο όρο να βρί σκονται σε μειονεκτική θέση. Στην πραγματικό τητα η λέξη «ελάχιστα» έχει μεγάλη σημασία, ε πειδή ο Στέμπινς θεωρεί το «ελάχιστα» τόσο μι κρό, που δεν μπορεί να εντοπιστεί σε μια μεμο νωμένη γενιά από κανέναν σημερινό βιολόγο. Θα απαιτούνταν 12.000 γενιές για να μπορέσει αυτή η υποθετική εξελικτική πίεση να δημιουρ γήσει ζώα στο μέγεθος του ελέφαντα, από προ γόνους που είχαν το μέγεθος ποντικού. Υποθέ
28 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ τοντας ότι κάθε γενιά χρειάζεται πέντε χρόνια για να φτάσει στην ωριμότητα (χρονικό διάστη μα μεγαλύτερο από τη διάρκεια ζωής του ποντι κού, αλλά μικρότερο απ' την αντίστοιχη διάρκεια του ελέφαντα) ο Στέμπινς καταλήγει στο εξής συμπέρασμα: ένα ζώο στο μέγεθος του ελέφα ντα μπορεί να εξελιχθεί από ένα ζώο στο μέγε θος ποντικού μέσα σε 60.000 χρόνια ενώ σε κάθε βήμα (κάθε γενιά) το παιδί θα ήταν ίδιο και απα ράλλαχτο με τους γονείς του, σε όποιο τεστ κι αν το υποβάλλαμε. Αυτή τη στιγμή, τα ποντίκια μπορεί πράγματι να εξελίσσονται σε ελέφαντες χωρίς εμείς να μπορούμε να το εξακριβώσουμε. Με τα ανθρώπινα πρότυπα, η εξέλιξη είναι μια αργή διαδικασία. Και παρόλα αυτά, μια περίοδος 60.000 χρόνων είναι πολύ μικρή για να μετρηθεί με γεωλογικές μεθόδους. Η δημιουργία μιας «νέας» μορφής ζωής σε διάστημα μικρότερο από 100.000 χρόνια είναι «στιγμιαία» με κριτήριο το ημερολόγιο των απολιθωμάτων. Αν υπάρχουν α πομεινάρια απολιθωμάτων που σχηματίζονται τώρα σε στρώματα κοντά στην επιφάνεια του ε δάφους, πιθανόν να συμπεριλαμβάνουν τα κόκ-καλα πολλών ειδών σκύλων που έζησαν μαζί με τα ανθρώπινα πλάσματα. Ίσως μετά από εκατό εκατομμύρια χρόνια να υπάρχουν παλαιοντολό γοι στη Γη (επισκέπτες από άλλο πλανήτη;) που θα μελετήσουν αυτά τα απομεινάρια. Για εκεί νους θα φαίνεται σαν το τσιουάουα να έχει εμφα νιστεί «μέσα σε μια νύχτα», από το ένα στρώμα πετρωμάτων στο άλλο. Μολονότι αυτοί οι μελλο ντικοί παλαιοντολόγοι θα αναγνωρίζουν το λύ κο σαν πρόγονο του τσιουάουα, δεν θα έχουν
καμιά ελπίδα να ανακατασκευάσουν όλα τα μι κρά και περίπλοκα βήματα της εξελικτικής διαδι κασίας που μεταμόρφωσαν ένα ζώο σε κάποιο άλλο. Όμως αυτά τα μικρά βήματα είναι ο πραγ ματικός τρόπος λειτουργίας της εξέλιξης. Τα σημαντικά κενά στο γεωλογικό ημερολό γιο είναι αυτά στα οποία πεθαίνουν πολλά δια φορετικά είδη πλασμάτων. Μερικές φορές η στε ριανή ζωή επηρεαζόταν περισσότερο από τη ζωή στους ωκεανούς. Άλλες φορές πάλι συνέ βαινε το αντίθετο. Μερικές φορές υπέφεραν τα ζώα ενώ τα φυτά κατάφερναν να επιβιώσουν πα ραμένοντας σχετικά άθικτα κλπ. Ένας τρόπος α ξιολόγησης της έκτασης του αφανισμού των μορφών ζωής, γίνεται με βάση τον τρόπο με τον οποίο οι βιολόγοι ταξινομούν τα ζωντανά πλά σματα. Η κύρια διαίρεση γίνεται σε πέντε διαφο ρετικά βασίλεια που συμπεριλαμβάνουν τα ζώα, τα φυτά, τους μύκητες και δυο τύπους μονοκύτ ταρων μορφών ζωής. Όλες οι γνωστές μορφές ζωής συμπίπτουν σε μια απ' αυτές τις πέντε κα τηγορίες. Καμιά οικολογική καταστροφή πάνω στη Γη δεν ήταν ποτέ τόσο σοβαρή ώστε να εξα λείψει ένα ολόκληρο βασίλειο. Μπορούμε να ρί ξουμε μια ματιά στις υποδιαιρέσεις του βασί λειου των ζώων, ακολουθώντας τις γενεαλογίες που ανήκουμε. Στα άλλα βασίλεια υπάρχουν πα ρόμοιες υποδιαιρέσεις. Η επόμενη υποδιαίρεση μετά το βασίλειο εί ναι η συνομοταξία. Από τη δικιά μας σκοπιά, η σημαντική διάκριση ανάμεσα στα ζωικά φύλα εί ναι αυτή που γίνεται ανάμεσα σε ζώα με σπονδυ λική στήλη (χορδωτά)1 και σε ζώα χωρίς
σπον-30 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ δυλική στήλη (ασπόνδυλα). Υπάρχουν πέντε ο-μοταξίες σπονδυλωτών: τα θηλαστικά (στα ο ποία ανήκουμε κι εμείς), τα πουλιά, τα αμφίβια, τα ερπετά και τα ψάρια. Στο παρελθόν, ορισμένα καταστρεπτικά γεγονότα εξάλειψαν ολόκληρες ομοταξίες στο ζωικό αλλά και σε άλλα βασίλεια. Τέτοιες εξαφανίσεις ομοταξιών είναι σπάνιες και εμφανίζονται ξεκάθαρα σαν σημαντικά γεγο νότα στο γεωλογικό ημερολόγιο. Μέσα στην ομοταξία των θηλαστικών υπάρ χουν αρκετές τάξεις —η δικιά μας είναι αυτή των πρωτευόντων— και κάθε μια απ'αυτές, διαιρεί ται σε οικογένειες. Οι οικογένειες των πρωτευό ντων είναι οι ανθρωπίδες, οι μεγάλοι πίθηκοι, οι γίββωνες, οι πίθηκοι του Παλιού Κόσμου και οι πίθηκοι του Νέου Κόσμου. Στο επόμενο στάδιο έχουμε το γένος —στη δικιά μας περίπτωση το γένος Χόμο— και τελικά το είδος (Χόμο Σά-πιενς). Στην καθιερωμένη ταξινόμηση οι άνθρω ποι —όντας απομονωμένοι εντελώς— καταλαμ βάνουν και τις δυο αυτές τελευταίες υποδιαιρέ σεις. Αυτό είναι ένα παράδειγμα του ανθρώπι νου σωβινισμού γιατί με όλα τα αντικειμενικά κριτήρια (ίσως τα κριτήρια του υποθετικού εξω γήινου παλαιοντολόγου που εξετάζει τα απολι θώματα μας μετά από εκατό εκατομμύρια χρό νια), θα ήταν λογικότερο το να ομαδοποιηθούν σε ένα γένος οι δυο τύποι χιμπατζήδων (και ίσως και οι γορίλες) μαζί με τον Χόμο. Ή αν θέλετε, να καταργήσουμε το γένος Χόμο και να κατατά ξουμε την αφεντιά μας σαν ποικιλία του χιμπα-τζή. Αλλά αυτό δεν είναι κάτι που θα εξετάσουμε τώρα (είναι κάτι ήδη γνώριμο στους αναγνώστες
του προηγούμενου βιβλίου μας). Αυτό που με τρά τώρα, είναι ότι τα είδη (και τα γένη), εξαφανί ζονται συχνά από τον κόσμο των απολιθωμάτων, αλλά τα ξαδέλφια τους παραμένουν σώα και α βλαβή. (Οι χιμπατζήδες μπορεί να εξαφανιστούν σύντομα με αυτόν τον τρόπο καθώς τα τροπικά δάση καταστρέφονται, αλλά οι μελλοντικοί κυ νηγοί απολιθωμάτων θα ανακαλύψουν άφθονα κόκκαλα Χόμο Σάπιενς σε γεωλογικά στρώματα που σχηματίστηκαν πολύ καιρό μετά το θάνατο των χιμπατζήδων). Από την άλλη μεριά, η εξαφά νιση μιας ολόκληρης οικογένειας, είναι περισσό τερο ασυνήθιστη. Αν υπάρχει ταυτόχρονη εξα φάνιση αρκετών οικογενειών, αυτό υπονοεί ε κτεταμένες περιβαλλοντικές μεταβολές. Η εξα φάνιση μιας ολόκληρης ομοταξίας φυτών ή ζώ ων, στη θάλασσα ή στη στεριά, είναι ένα ακόμα πιο ολοφάνερο σημάδι παγκόσμιας καταστρο φής. Σε όλα αυτά τα 590 εκατομμύρια χρόνια που πέρασαν από το Προκάμβριο, πολλές οικογέ νειες έχουν εξελιχθεί, έχουν υποστεί αλλαγές και έχουν σβήσει για να αντικατασταθούν από άλλες μορφές ζωής. Κάθε ένα περίπου εκατομ μύριο χρόνια, εκλείπουν κάπου μισή ντουζίνα οι κογένειες θαλάσσιων ζώων. Συνεπώς ένας τέ τοιος ρυθμός αφανισμού δεν είναι ασυνήθιστος στην ιστορία της Γης. Αλλά υπάρχουν τέσσερις περιπτώσεις γύρω στα 438, 253, 213 και 65 Εχπ στις οποίες εμφανίστηκαν πολύ περισσότερες οικογένειες (15-20 κάθε ένα εκατομμύριο χρό νια). Αυτές είναι οι μεγάλες εξαφανίσεις τις ο ποίες δεν αμφισβητεί κανείς. Επιπλέον υπάρχει
32 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ
μια οριακή περίπτωση περίπου στα 360 Εχπ, κα
θώς και πολλές καλά εξακριβωμένες εξαφανί
σεις μικρότερης έκτασης οι οποίες επηρέασαν
τα είδη και τα γένη αλλά δεν εξάλειψαν ολόκλη
ρες οικογένειες. Όπως μπορεί να το περιμένα
τε, η κάθε μια από τις τέσσερις —πέντε
δραματι-κότερες εξαφανίσεις ορίζει μια κρίσιμη καμπή
στην εξέλιξη της ζωής. Το γεωλογικό ημερολό
γιο δείχνει ότι αυτές οι εξαφανίσεις συνέβηκαν
σε εποχές περιβαλλοντικών μεταβολών. Ειδικό
τερα φαίνεται ότι πολλές μορφές ζωής εξολο
θρεύτηκαν από το πρόσωπο της Γης κάθε φορά
που ο πλανήτης μας ψύχραινε και άρχιζε μια ε
ποχή παγετώνων (ή μια σειρά εποχών παγετώ
νων). Προερχόμαστε από είδη που επέζησαν ό
λες αυτές τις κρίσεις και κατά μια έννοια, μπο
ρούμε να θεωρήσουμε τους εαυτούς μας σαν
παιδιά των παγετώνων παρόλο που υπάρχει μια
ακόμα στενότερη σχέση μεταξύ ανθρώπινης
προέλευσης και εποχών παγετώνων —την ο
ποία θα εξετάσουμε αργότερα. Η πρώτη ερώτη
ση που προκύπτει απ'αυτή την ανακάλυψη και η
οποία πρέπει να απαντηθεί προτού προχωρή
σουμε περισσότερο στην ιστορία της ζωής, είναι
η εξής: γιατί το περιβάλλον θα πρέπει να αλλά
ζει πότε πότε με τόσο έντονο τρόπο; Σήμερα, η
ευθύνη αποδίδεται σε δυο διαδικασίες: Η μια εί
ναι αργή αλλά σταθερή και οπωσδήποτε έχει
παίξει το ρόλο της στη διαμόρφωση των περι
βαλλοντικών μεταβολών που μας δημιούργη
σαν. Η άλλη είναι γοργή και θεαματική, και δεν
μπορεί να εξηγήσει όλες τις εξαφανίσεις που πα
ρατηρούνται στο ημερολόγιο των
απολιθωμά-των αλλά σχεδόν σίγουρα αποτέλεσε τη σταγό να που έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσει και που έ θεσε ένα δραματικό τέλος στην εποχή των δει νοσαύρων, ανοίγοντας την αυλαία της σκηνής των θηλαστικών. Ο μεταβαλλόμενος πλανήτης μας Οι ήπειροι κινούνται πάνω στο πρόσωπο του πλανήτη. Η γεωγραφία του πλανήτη μας είναι έ να μεταβαλλόμενο χαρακτηριστικό του περι βάλλοντος. Αυτή η ανακάλυψη ήταν ένα από τα σημαντικότερα επιστημονικά συμβάντα των τε λευταίων πενήντα χρόνων. Η απορία του γιατί ταιριάζουν σε μεγάλο βαθμό οι ακτογραμμές της Νότιας Αμερικής και της Αφρικής, ανάγεται στην εποχή του Φράνσις Μπέηκον. Η θεωρία της μετακίνησης των ηπείρων ήρθε στο προσκήνιο της σοβαρής επιστήμης μέσω της εργασίας του Άλφρεντ Βέγκενερ στη δεύτερη δεκαετία του 20ου. Αλλά μόλις στα 1962 ο Χάρρυ Χεςς του Πα νεπιστημίου Πρίνστον, πρότεινε την πρόταση-κλειδί η οποία έγινε η σύγχρονη εκδοχή της με τακίνησης των ηπείρων: ήταν η θεωρία των τε κτονικών πλακών. Πριν απ'αυτό, οι υποστηρικτές της ιδέας ι σχυρίζονταν ότι οι κύριες μάζες στεριάς σε ολό κληρο τον κόσμο, είχαν φτάσει στις τωρινές τους θέσεις αφού σύρθηκαν πάνω στον λεπτότε ρο φλοιό του πυθμένα των ωκεανών —κοντολο γίς σαν τεράστια παγόβουνα που προχωρούσαν συντρίβοντας και τσακίζοντας ένα στρώμα λε πτού πάγου. Αυτός ο «μηχανισμός» απλά δεν
34 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ λειτουργεί. Ο φλοιός του θαλάσσιου πυθμένα μπορεί να είναι λεπτότερος από τον φλοιό του υλικού από το οποίο αποτελούνται οι ήπειροι, αλλά δεν παύει να είναι συμπαγής βράχος και σίγουρα δεν παραμερίζει εύκολα καθώς τον ορ γώνουν οι ήπειροι. Αλλά όσο περνούσαν τα χρό νια συσσωρεύονταν όλο και περισσότερα στοι χεία που έδειχναν ότι οι ήπειροι που τώρα χωρί ζονταν από χιλιάδες χιλιόμετρα ωκεανού, απο τελούσαν κάποτε τμήματα μιας ενιαίας έκτασης στεριάς. Ένα μέρος αυτών των στοιχείων προ ερχόταν από τ'απολιθώματα —δηλαδή από πα ρόμοια απολιθώματα σε παρόμοια γεωλογικά στρώματα σε πολλά μέρη του κόσμου. Οι διατά ξεις των γεωλογικών στρωμάτων και οι ουλές που άφησαν οι αρχαίοι παγετώνες καθώς σέρνο νταν αργά πάνω σ'αυτά, έδειξαν ότι λόγου χάρη το νότιο μέρος της Νότιας Αμερικής, η νότια Α φρική, η νότια Αυστραλία και η Ινδία, ήταν κάπο τε παγιδευμένες κάτω από ένα στρώμα πάγου. Ο λόγος για τον οποίο χρειάστηκε τόσος πολύς καιρός για να αποκτήσει κύρος η θεωρία της με τακίνησης των ηπείρων ήταν ότι κανείς δεν είχε να προτείνει κάποιον ικανοποιητικό μηχανισμό. Έτσι η υπόθεση του Χεςς έγινε αποδεκτή με ένα αναστεναγμό ανακούφισης από πολλούς και η μετακίνηση των ηπείρων απέκτησε υπόληψη σχεδόν στιγμιαία. Η επανάσταση έγινε με τη συνειδητοποίηση ότι αντί για μετακινούμενες ηπείρους πάνω στο φλοιό του ωκεανικού πυθμένα, είχαμε μετακι νούμενες τεράστιες «πλάκες» βασικά ωκεανικού στερεού φλοιού, οι οποίες απλά μεταφέρουν
στην πλάτη τους τις ηπείρους. Σε μερικά μέρη (κυρίως κάτω από τη μέση του Ατλαντικού Ωκεα νού) υπάρχουν μεγάλες ρωγμές στον πυθμένα του ωκεανού, υποβρύχια βουνά και μια τρομερή ηφαιστειακή δραστηριότητα. Ο ωκεανικός στε ρεός φλοιός αναβλύζει από αυτές τις ρωγμές με τη μορφή λυωμένης λάβας, η οποία σπρώχνει και διαχωρίζει τις ηπείρους. Σε άλλα μέρη του κόσμου (π.χ. κατά μήκος των δυτικών ορίων του Ειρηνικού) ο λεπτός ωκεανικός στερεός φλοιός χώνεται κάτω από την άκρη του παχύτερου ηπει ρωτικού στερεού φλοιού. Καθώς ο φλοιός ει σχωρεί στα θερμότερα στρώματα της Γης που βρίσκονται πιο κάτω, λυώνει. Πάνω από τα ση μεία που τρυπώνει, τα βουνά κερδίζουν ύψος, σχηματίζονται ηφαίστεια και οι σεισμοί είναι συ νηθισμένοι. Τα νησιά της Ιαπωνίας είναι ένα προϊόν αυτής της δραστηριότητας. Πριν από πολύν καιρό η Νότια Αμερική και η Αφρική αποτελούσαν τμήματα μιας και μοναδι κής υπέρ —ηπείρου, της Παγγαίας, η οποία συ μπεριλάμβανε σχεδόν ολόκληρο τον ηπειρωτι κό φλοιό της Γης. Μετά η Παγγαία διασπάστηκε και οι ήπειροι χωρίστηκαν, εξαιτίας της ανάπτυ ξης ενεργού ηφαιστειακής δραστηριότητας η ο ποία τώρα παρατηρείται κατά μήκος μιας γραμ μής από βορρά προς νότο, που χωρίζει στα δυο τον Ατλαντικό —ο οποίος πλαταίνει ακόμα. Δεν υπάρχει ανάλογη δραστηριότητα στον Ειρηνικό, ο οποίος συρρικνώνεται βαθμιαία, καθώς η αμε ρικανική πλάκα προχωρά προς τα δυτικά. Αν η διαδικασία συνεχιστεί απρόσκοπτα, τελικά ο Ει ρηνικός θα εξαφανιστεί και η Βόρεια Αμερική θα
36 ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ συγκρουστεί με την Ασία. Αυτή είναι μια πολύ αδρή καρρικατούρα της διαδικασίας της μετακίνησης των ηπείρων. Σή μερα η θεωρία έχει γερές βάσεις και βασίζεται σε ένα τεράστιο όγκο γεωλογικών στοιχείων. Το επιστέγασμα, δηλαδή η απάντηση σε οποιουσ δήποτε άπιστους Θωμάδες είχαν απομείνει, ήρ θε στα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν έγιναν μετρήσεις της απόστασης με τη χρήση ακτίνων λέηζερ που εκτοξεύτηκαν από διαφορετικές η πείρους και ανακλάστηκαν πάνω σε τεχνητούς δορυφόρους. Οι μετρήσεις ήταν τόσο ακριβείς ώστε μπορούσε να γίνει αντιληπτή η ταχύτητα μετακίνησης των ηπείρων. Πράγματι η Ευρώπη απομακρύνεται από την Αμερική, ακριβώς με την ταχύτητα (ένα-δυο εκατοστά το χρόνο) που προ βλέπεται από την θεωρία των τεκτονικών πλα κών. Η ανακατασκευή της προγενέστερης γεω γραφίας της υφηλίου, είναι δύσκολη και επίπονη δουλιά που γίνεται ακόμα δυσκολώτερη όσο πε ρισσότερο προχωρούμε στο παρελθόν. Αλλά σήμερα οι γεωλόγοι έχουν ήδη επιτελέσει αυτή την εργασία και μπορούμε να χρησιμοποιήσου με τις εικόνες που κατασκεύασαν χωρίς να πολυ-σκοτιζόμαστε για τις λεπτομέρειες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πριν από 250 περίπου εκατομμύ ρια χρόνια —στα τέλη του Πέρμιου— ουσιαστι κά όλες οι ήπειροι ήταν ενωμένες σε μια ενιαία έκταση στεριάς, την Παγγαία, η οποία κάλυπτε το Νότιο Πόλο και απλωνόταν σαν ένα τόξο κατά μήκος της μιας πλευράς της Γης, φτάνοντας σχεδόν μέχρι το Βόρειο Πόλο. Η Παγγαία έσπα
σε σε δύο ηπείρους, τη Λαυρασία στο Βορρά και τη Γη του Γκοντβάνα στο Νότο. Αυτές οι δυο (ει δικά η Γη του Γκοντβάνα) έσπασαν σε άλλα κομ μάτια τα οποία χωρίστηκαν περίπου στις πλάκες που παρατηρούμε σήμερα. Πριν το σχηματισμό της Παγγαίας, γύρω στα 550 Εχπ, όταν η ζωή δεν είχε καν αρχίσει να βγαί νει στη στεριά, ο κόσμος ήταν πολύ διαφορετι κός. Οι ήπειροι ήταν συγκεντρωμένες στην πε ριοχή του Ισημερινού. Η κύρια έκταση στεριάς ήταν μια αρχική μορφή της Γης του Γκοντβάνα, η οποία περιείχε σημαντικά τμήματα αυτών που σήμερα είναι η Ανταρκτική, η Αφρική και η Νότια Αμερική. Οι πόλοι καλύπτονταν από ωκεανό και δεν είχαν πάγους. Ο κόσμος αυτός θα ήταν ζε στός και ευχάριστος για τη ζωή —αν εξαιρέσου με το γεγονός ότι οι ήπειροι ήταν όλες γυμνές έρημοι, από βράχο (και ίσως και άμμο), χωρίς ί χνος χώματος ή ζωής. Η κύρια επίδραση που εξάσκησε στο περιβάλ λον της Γης η ηπειρωτική μετακίνηση κάνοντας το περισσότερο ή λιγότερο φιλόξενο για τη ζωή, ήταν αυτή που άλλαξε επίσης και τη θερμοκρα σία της Γης. Αυτό συνέβη με δυο βασικούς τρό πους. Η αλληλεξάρτηση γεωγραφίας και κλίμα τος δεν είναι απόλυτα άμεση, αλλά σε γενικές γραμμές βασίζεται στην ευκολία με την οποία το θερμό νερό των τροπικών μπορεί να κυκλοφορεί στα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη. Οι τροπικοί ωκε ανοί θερμαίνονται ισχυρά από τον Ήλιο, που ου σιαστικά σε ολόκληρη τη διάρκεια του χρόνου, βρίσκεται στο ζενίθ. Στα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη το ποσοστό της ηλιακής θερμότητας που
