Ithaki Yayınlan - 3 4 3 Tarih-Toplum-Kuram - 41 ISBN 975-8725-43-2
Montesauieu - La poliüque et Ihıstoire Montesquieu - Siyaset ve Tanh Louıs Althusser
Fransızcadan çeviren: Alp Tümertekin Yayına Hazırlayan: Ahmet Öz
© Ithaki, 2005
© Presses Universitaires de France, 1959
1. Baskı İstanbul, Mayıs 2 0 0 5
Yayıncının yazılı izni olmaksızın alıntı yapılamaz.
Yayın Koordinatörü: Füsun Taş Kapak Tasanmı: ibrahim Çeşmecioglu
Sayfa Düzeni ve Baskıya Hazırlık: Yeşim Ercan Kapak ve İç Baskı: İdil Matbaacılık
(Penguen Kuap-Kaset Bas. Yay. Paz. Tic. Ltd. Şti.) Gilt: Yıldız Mücellit
Ithaki Yayınlan M ü h ü r d a r C a d . Ilter E r t ü z ü n S o k . 4/6 34710 K a d ı k ö y i s t a n b u l Tel: (0216) 330 93 08 - 348 36 97 Faks: (0216) 449 98 34 w w w ilhakı c o m . t r i t h a k i @ i t h a k i . c o m tr D a ğ ı t ı m : Ç a t a l ç e ş m e Sok. Yavuz H a n N o : 2 6 C a g a l o g l u - I s t a n b u l Tel: (0212) 512 76 00 Faks: (0212) 519 56 56
"Yaşadığımız çağın t ü m düşüncelerini, geride kalmış yüzyıllara taşımak, bizi yanlışlara sürükleyecek kaynakların en bereketlisidir. T ü m eski çağları m o d e r n l e ş t i r m e k isteyenlere diyeceğim, Mısırlı rahiplerin Solon'a dedikleridir: "Ey Atinalılar, sizler ç o c u k t a n başka bir şey değilsiniz!"*
Yasaların Ruhu, XXX, 14
" M o m e s q u i e u ' n ü n görmemizi sağladığı..."
Mme DE STAEL
"Fransa soyluluk u n v a n l a n n ı yitirmişti; Montesquieu b u n l a n geri verdi."
VOLTAİRE
M o n t e s q u i e u ile ilgili yeni h i ç b i r şey s ö y l e m e k iddiasında değilim. Yeni gibi g ö r ü n e c e k olan, b i l i n e n m e t i n l e r ya da orta ya k o n u l m u ş d ü ş ü n c e l e r ü s t ü n e d ü ş ü n m e k t e n ibaret yalnızca.
M e r m e r y o n t u l a r d a g ö r ü l e n bu kişiye biraz daha canlı bir g ö r ü n t ü k a z a n d ı r m a k istiyorum. Brede'li s e n y ö r ü n , h i ç ina n ı p i n a n m a d ı ğ ı n a , y u r d u n a g e n d ö n d ü ğ ü n d e karısını sevip s e v m e d i ğ i n e , otuz b e ş i n d e n s o n r a bile, yirmi yaşındaki tutku lara s a h i p o l u p o l m a d ı ğ ı n a , hâlâ tartışılacak k a d a r gizli k a l m ı ş iç y a ş a m ı n a da kafa y o r m a y a c a ğ ı m . K e n d i n i t o p r a k l a r ı n a ver m i ş s e n y ö r ü n , şarapları ve şaraplarının satışıyla uğraşan bağ c ı n ı n , P a r l a m e n t o ' d a n b ı k m ı ş P a r l a m e n t o b a ş k a n ı n ı n günde lik y a ş a m ı n a da d e ğ i n m e y e c e ğ i m . B u n u başkaları yaptı, onla r ı o k u m a k gerek. B e n , z a m a n ı n gölgeleriyle, y o r u m l a r ı n d a parlaklıklarıyla örtülü b a ş k a b i r yaşamla ilgileneceğim.
H u k u k a v e siyasete d u y d u ğ u tutku n e d e n i y l e s o n g ü n ü n e k a d a r s o l u k s o l u ğ a k a l a n ve ö l ü m l e giriştiği b i r i c i k yarışı ale lacele k a z a n m a k , y a n i y a p ı t ı n ı t a m a m l a m ı ş o l m a k uğruna g ö r m e yetisini yitiren b i r d ü ş ü n ü r ü n y a ş a m ı b u h e r şeyden ö n c e . Yine d e ş u yanlışa d ü ş m e m e k gerekir: M o n t e s q u ı e u ' y ü M o n t e s q u i e u y a p a n özellik, ele aldığı k o n u y a d u y d u ğ u merak değil, s a h i p o l d u ğ u zekadır. Anlamaktan b a ş k a b i r şey
istemi-y o r d u . Bu istemi-yolda gösterdiği çabaistemi-yı ve d u istemi-y d u ğ u g u r u r u açığa v u r a n bazı g ö r ü n t ü l e r e d e sahibiz zaten. M o n t e s q u i e u ' n ü n g ü n c e l e r d e n , t a r i h l e r d e n , d e r l e m e ve a n l a t ı l a r d a n , m e t i n ve belgelerden o l u ş a n u ç s u z bucaksız mirasa d a l m a s ı n ı n tek a m a c ı , b u n l a r ı n a r k a s ı n d a yatan m a n t ı ğ ı k a v r a m a k , n e d e n i açığa ç ı k a r t m a k t ı . Yüzyılların karıştırdığı bu y u m a ğ ı çözecek "ipliği" t u t m a k , h e r şeyin k e n d i n e d o ğ r u gelmesi için bu ipli ği ç e k m e k ister, ç e k t i ğ i n d e de h e r şey gelirdi. Bazen de k ü ç ü c ü k v e r i l e r d e n o l u ş a n b u devasa e v r e n d e k e n d i n i kıyışız bir d e n i z i n o r t a s ı n d a k a y b o l m u ş gibi h i s s e d e r d i . D e n i z i n kıyısı o l m a s ı n ı ister, d e n i z e kıyılar k a z a n d ı r m a k ve bu kıyılara ya n a ş m a k isterdi. Yanaşırdı da. O n d a n ö n c e b u maceraya k i m se atılmamıştı. Gemileri, gövdelerinin çizimi, d i r e k l e r i n i n yüksekliği ve seyir hızları ü z e r i n e fikir y ü r ü t e b i l e c e k k a d a r seven, ilk d e n i z y o l c u l u k l a r ı n a , K a n a c a k l a r ı Afrika kıyıları b o y u n c a , İspanyolları da H i n d i s t a n ' a d e k izleyecek ö l ç ü d e il g i d u y a n b u a d a m ı n b ü t ü n k o r k u s u z denizcilere k e n d i n i ya k ı n hissettiğine i n a n m a k gerekir Ele aldığı k o n u n u n u ç s u z bucaksızlığı ile karşı karşıya k a l d ı ğ ı n d a k ı y ı d a n söz e t m e s i b o ş u n a değil: k i t a b ı n ı n s o n t ü m c e s i n d e , e n s o n u n d a yakın larda bir y e r d e bir kıyı o l d u ğ u n a seviniyordu. M e ç h u l e yel k e n açtığı d o ğ r u y d u . A n c a k b u gemici için d e , m e ç h u l d e n i len yeni t o p r a k l a r d a n b a ş k a bir şey değildi.
Bu y ü z d e n de M o n t e s q u i e u ' d e keşfeden bir i n s a n ı n d e r i n sevinci g ö r ü l ü y o r d u . B u n u k e n d i s i d e biliyordu. Eşi b e n z e r i o l m a y a n bir yapıt verdiğini, yeni d ü ş ü n c e l e r getirdiğini bili y o r d u ve s o n sözlerini, n i h a y e t fethettiği t o p r a k l a n selamla m a k için söylemişse, ilk s ö z ü n ü d e , k e n d i n e yol g ö s t e r e n k i m s e o l m a d a n tek b a ş ı n a yola çıktığını, d ü ş ü n c e s i n i n d e
k i m s e d e n k a y n a k l a n m a d ı ğ ı n ı b e l i r t m e k için söylemişti. Yeni gerçekler söylediği için y e n i b i r dil k u l l a n m a s ı gerektiğini s ö y l ü y o r d u . Miras aldığı o r t a k sözcükleri, keşfettiği yeni a n lamlarla a y d ı n l a t a n b i r y a z a n n g u r u r u , dili k u l l a n m a b i ç i m i n d e bile hissediliyordu. M o n t e s q u i e u d ü ş ü n c e s i n i n d a h a d ü n yaya gelir gelmez, k e n d i s i n i teslim alır almaz ve de m e s l e k ya ş a m ı n ı o l u ş t u r a n o t u z yıllık çalışma süresi b o y u n c a , yeni bir dünyanın kapısını açtığını gayet iyi h i s s e t m e k t e d i r . Biz bu keşfe alıştık. Öyle ki, o n u n b ü y ü k l ü ğ ü n ü ö v d ü ğ ü m ü z d e , M o n t e s q u i e u ' y ü k e n d i k ü l t ü r ü m ü z ü n g e r e k l e r i n d e n biri ola r a k s a p t a m a d a n e d e m i y o r u z ; M o n t e s q u i e u g ö k y ü z ü n e çakılı b i r yıldız gibidir; ne yazık ki, k e n d i s i n i çaktığımız g ö k y ü z ü n ü bizlere açabilmesi için nasıl d a y ü r e k l i v e t u t k u l u olması gerektiğini t a m anlamıyla k a v r a y a m ı y o r u z .
Ama b e n b a ş k a bir yaşamı d ü ş ü n m e d e n e d e m i y o r u m gene d e . Kendisine b o r ç l u o l d u ğ u m u z keşiflerin çoklukla gizlediği b i r y a ş a m b u . M o n t e s q u i e u ' n ü n tercihlerini, yatkınlıklarını, kısacası çağının m ü c a d e l e l e r i n d e taraf tuttuğunu d ü ş ü n ü y o r u m . Biraz fazla itidal yanlısı geleneğe göre, M o n t e s q u i e u d ü n yaya çıkar g ü t m e y e n ve tarafsız bir kişi olarak b a k m ı ş t ı . Hiç b i r h i z i p l e ş m e d e yer a l m a d ı ğ ı n d a n , i k t i d a r d a n ve i k t i d a n n yol açtığı h ı r s l a r d a n bağımsız o l d u ğ u n u , mucizevi bir rastlantı sa y e s i n d e hiçbir bağımlılığı b u l u n m a d ı ğ ı için, tarihçi o l d u ğ u n u k e n d i s i s ö y l e m e m i ş miydi? H i ç b i r bağımlılığı b u l u n m a d ı ğ ı için h e r şeyi anlayabildiğini k e n d i s i s ö y l e m e m i ş miydi? H e r tarihçinin ü s t l e n m e s i g e r e k e n bu görevi verelim o n a ve de söz lerine değil d e yapıtına b a k a r a k i n a n a l ı m k e n d i s i n e . S u n d u ğ u b u i m g e b a n a b i r m i t o s gibi geldi, b u n u n böyle o l d u ğ u n u d a g ö s t e r m e y i u m u t e d i y o r u m . A n c a k b u n u y a p a r k e n , M o n t e s
-q u i e u ' n ü n , çağının siyasal m ü c a d e l e l e r i n d e tutkulu b i ç i m d e taraf t u t m u ş o l m a s ı n ı n , yapıtını k e n d i dileklerinin katıksız y o r u m u düzeyine indirgediğinin sanılmasını i s t e m i y o r u m .
O n d a n ö n c e D o ğ u y a gidenler oldu - b i z i m için Batıda, Hindistan'ı keşfettiler.
M o n t e s q u i e u ' n ü n siyaset bilimin kurucusu o l d u ğ u h e r k e s ç e k a b u l e d i l e n bir gerçektir. A u g u s t e C o m t e ' u n b u k o n u y l a il gili söylediklerini D u r k h e ı m da yinelemiş, k i m s e de bu yargı y a c i d d i bir itirazda b u l u n m a m ı ş t ı . Ancak M o n t e s q u i e u ' y ü a t a l a r ı n d a n a y ı r m a k v e o n l a r d a n n e r e d e ayrıldığını k a v r a m a k için b e l k i de biraz d a h a gerilere g i t m e k gerekir.
Ç ü n k ü Eflatun bile siyasetin bir bilim nesnesi o l d u ğ u n u ile ri s ü r ü y o r d u ; Devlet, Politika ve Yasalar adlı yapıtları da b u n u n kanıtıydı. T ü m Antikçag d ü ş ü n c e s i bir siyaset biliminin yapı labileceği i n a n c ı n a değil, ( ç ü n k ü bu eleştirel b i r inançtı) bu bi limi y a p m a n ı n yeterli olacağı inancına d a y a n m a k t a y d ı . Bodin, H o b b e s , Spinoza v e G r o t i u s ' d a d a g ö r ü l d ü ğ ü gibi, m o d e r n d ü ş ü n ü r l e r de bu tezi b e n i m s e m i ş l e r d i . Eskilerin, siyaset k o n u s u n d a iddialarda b u l u n d u k t a n için değil, siyasetin bilimini y a p m ı ş oldukları yanılsamasına d ü ş t ü k l e r i için dikkate alın m a m a l a r ı n ı ö n e r i y o r u m . Ç ü n k ü b i l i m k o n u s u n d a k i d ü ş ü n c e lerini, o a n k i bilgilerinden devralmışlardı. Euklides'e gelinceye k a d a r m a t e m a t i ğ i n tek bir çatı altında birleştirilememiş bazı bölgeleri d ı ş ı n d a bu bilgiler d e , dolaysız g ö r ü ş l e r d e n ya da çev r e l e r i n d e k i şeylere yansıtılan k e n d i felsefelerinden başka bir şey o l m a d ı k l a n için, k e n d i l e r i n e ö r n e k olabilecek kimse b u l u n m a d ı ğ ı n d a n b i z i m b i l i m d ü ş ü n c e m i z e t ü m ü y l e
yabancıydı-Louis Althusser
lar. Peki, a m a ya m o d e r n l e r e ne demeli! M a t e m a t i k ve fizik ala n ı n d a zaferler kazanan ve daha o z a m a n d a n kesinliğe ulaşmış disiplinlerin çağdaşı olan bir Bodin'in, bir M a c h i a v e l l ı n ı n , bir H o b b e s ' u n ya da bir Spinoza'nın zihninin, miras aldığımız bi limsel bilgi m o d e l i n e ilgisiz kaldığı nasıl savunulabilir?
G e r ç e k t e n de, 1 6 . yüzyıldan itibaren ö n c e m a t e m a t i k s e l fi ziğe, a r d ı n d a n da gene aynı d e r e c e d e kesinlik peşinde k o ş a n ve kısa surede ahlaki fizik ya da siyasal fizik adını vereceğimiz b i r disipline d a y a n a n b i r fiziğin, tek bir h a r e k e t içinde d o ğ u p geliştiği görüldü. H e n ü z doğa bilimleriyle insan bilimleri ara s ı n d a k i ç a t ı ş m a n ı n z a m a n ı değildi. En metafizikçi olanlar, k e n d i l e r i n e yazgının rastlantılarıyla, i n s a n ı n ö z g ü r l ü k l e r i n i n b i r l e ş i m i gibi g ö r ü n e n bu siyaset ya da tarih b i l i m i n i T a n r ı y a havale ediyorlardı: L e ı b n i z b u n a ö r n e k t i r A n c a k , insan elin d e n ç ı k m a kusurlar T a n r ı n ı n eline v e r i l m e d e n o l m a z d ı , dola yısıyla, Leibniz de i n s a n c a b i r d ü ş ü n c e o l a n insan b i l i m i n i T a n n n ı n ellerine e m a n e t ediyordu Pozitivistler, ahlakçılar, h u k u k felsefecileri, siyasetçiler, hatta S p i n o z a ' n ı n k e n d i s i b i le, insan ilişkilerinin fizikteki ilişkiler gibi i n c e l e n e b i l e c e ğ i n d e n e n ufak b i r k u ş k u d u y m u y o r l a r d ı . H o b b e s m a t e m a t i k bi limlerle, t o p l u m s a l b i l i m l e r arasında tek b i r fark g ö r ü y o r d u : b i r i n c i l e r insanları birleştirirken, i k i n c i l e r b ö l ü y o r d u , i ş t e , b i r tek bu n e d e n d e n dolayıdır ki, m a t e m a t i k t e insanın çıkarı ile
hakikat birbirine karşıt değilken, t o p l u m s a l b i l i m l e r d e aklın in sana ters düştüğü her defasında, insan da akıla ters düşmektey di. S p i n o z a da, o da, insan ilişkilerinin, doğa olaylarını i n c e
ler gibi, aynı yollardan i n c e l e n m e s i n i istiyordu. Traite
politi-que adlı ç a l ı ş m a s ı n ı n giriş sayfalarını o k u y a l ı m : bu sayfalarda
-l e m i n i siyasetin üzerine d ü ş ü r e n katıksız fi-lozof-ları, k e n d i ay kırı k a v r a m l a r ı n ı n ya da k e n d i ideallerinin i m g e l e m i n i doğa n ı n ü s t ü n e d ü ş ü r e n A r i s t o t e l e s ç i l e r e b e n z e t i y o r ve suçluyor du; ve k u r d u k t a n düşlerinin yerine g e r ç e k tarih b i l i m i n i koy m a y ı ö n e r i y o r d u . B u d u r u m d a , k e n d i s i n d e n ç o k ö n c e defa larca a r ş ı n l a n m ı ş b u y o l l a n bize M o n t e s q u i e u ' n ü n açtığı nasıl ileri sürülebilir ki?
G e r ç e k ş u ki, ö n c e d e n b i l i n e n yolları izlermiş g ö r ü n s e de, M o n t e s q u i e u aynı hedefe y ö n e l m i y o r d u . Helvetius, M o n t e s -q u i e u ' d e n söz e d e r k e n , o n u n M o n t a i g n e ' i n " d ü ş ü n m e tarzı n a " s a h i p o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş t i M o n t e s q u i e u d e M o n t a i g n e ile aynı m e r a k a sahipti, aynı m a l z e m e y i ele alıp d ü ş ü n m e k teydi. T ı p k ı M o n t a i g n e ve b ü t ü n tilmizleri gibi, o da h e r yer d e n ve h e r ç a ğ d a n ö r n e k l e r toplayıp bugüne kadar yaşamış
tüm insanların eksiksiz tarihini yazmayı a m a ç l ı y o r d u . Ü s t e l i k ,
b u d ü ş ü n c e y e rastgele d e s a h i p o l m a m ı ş t ı . G e r ç e k t e n de, 1 5 . yüzyıl s o n u ile 1 6 . yüzyıl b a ş ı n d a d ü n y a n ı n çifte b i r devrim le sarsıldığını u n u t m a m a k gerekir. D ü n y a n ı n u z a m ı devrim yaşadı. D ü n y a n ı n yapısı d e v r i m yaşadı. D ü n y a n ı n keşfedil m e s i , B ü y ü k Keşifler çağı başladı, Avrupa D o ğ u ve Batı Hin distan'ı, Afrika'yı tanıdı ve s ö m ü r d ü . Gezginler, sandıkları al tın ve b a h a r a t l a , b e l l e k l e r i de b i l i n e n t ü m g e r ç e k l e r i altüst e d e n g ö r e n e k v e k u r u m l a r ı n ö y k ü s ü y l e tıka b a s a d o l u o l a r a k geri geldiler. Ne var ki, g e m i l e r i n i y e n i t o p r a k l a n n keşfine g ö n d e r e n ü l k e l e r d e , b a ş k a olaylar n e d e n i y l e i n a n ç l a r t e m e l i s a r s ı l m a m ı ş olsa da, b u şaşırtıcı rezalet, söz k o n u s u ü l k e l e r d e b ü y ü k b i r m e r a k u y a n d ı r m a z d ı . I ç savaşlar, Reform h a r e k e t i n i n din a l a n ı n d a yol açtığı d e v r i m , din savaşlan, devletin ge l e n e k s e l yapısında y a ş a n a n d ö n ü ş ü m , s o n r a d a n g ö r m e l e r i n
yükselişi, z a d e g a n ı n1 ç ö k ü ş ü gibi yankıları o d ö n e m i n b ü t ü n y a p ı t l a r ı n d a k e n d i n i d u y u r a n altüst oluşlar, d e n i z aşırı ülke l e r d e n getirilen şaşırtıcı anlatılara gerçek olguların, a n l a m y ü k l ü o l g u l a n n bulaşıcı saygınlığını k a z a n d ı r ı y o r d u . Bir za m a n l a r , d e r l e n i p bir araya getirilmesi g e r e k e n izleklerden, d e rin bilgiye s a h i p kişilerin t u t k u l a r ı n ı giderebilecek gariplik l e r d e n öteye g e ç m e y e n k o n u l a r , var o l a n kaygıların aynası ve b u n a l ı m i ç i n d e k i b u d ü n y a n ı n düşsel yankısı o l u p çıkıyordu, işte 16.yüzyıldan b e n d ü ş ü n c e d ü n y a s ı n a e g e m e n olan siya sal egzotizmin temeli (bilinen t a r i h i n kendisi, yani Yunan ve R o m a tarihi bile, şu a n k i d ü n y a n ı n k e n d i imgesini aradığı öte ki dünya o l u y o r d u ) bu olaylara d a y a n ı y o r d u
İşte, M o n t e s q u i e u ' n ü n ele aldığı k o n u b u y d u . Yasaların R u h u n d a n söz e d e r k e n , şöyle d i y o r d u : Bu yapıtın konusu dünyada yaşayan tüm halkların yasaları, çeşitli itiyatları ve âdetleridir, insanların benimsediği kurumların tümünü kapsadı ğı için bunun devasa bir konu olduğu söylenebilir. 1
işte, M o n t e s q u i e u ' y u siyaseti b i l i m haline g e t ı n n e k isteyen k e n d i n d e n ö n c e k i t ü m y a z a r l a r d a n ayıran d a b u y d u . Ç ü n k ü d a h a ö n c e hiç k i m s e dünyadaki tüm halkların itiyatlarının ve yasalarının tümünü d ü ş ü n m e y e c ü r e t e d e m e m i ş t i .
Bossu-e t ' n i n tarihi Bossu-evrBossu-ensBossu-el o l m a k i d d i a s ı n d a y d ı : a n c a k Bossu-evrBossu-ensBossu-elliği, incil'in h e r şeyi bildirdiğini ve b ü t ü n t a r i h i n , k o s k o c a meşe n i n tek bir p a l a m u t a sığması gibi, incil'de yer aldığını söyle m e k t e n ileri g i t m i y o r d u . H o b b e s , S p i n o z a ve G r o t i u s gibi te-orisyenler ise, uygulamadıkları bir bilim d ü ş ü n c e s i n i dile ge tiriyorlardı d a h a çok. S o m u t olguları b ü t ü n s e l l i k içinde ele
al-1) Zadegan: Soylular (y.h.n.).
m a d a n , ya bu olguların bazılarını ( S p i n o z a ' n ı n Traite theologi-co-politique adlı çalışmasında o l d u ğ u gibi Yahudilik ve o n u n ideolojisini), ya da genel olarak toplumu ( H o b b e s ' u n De cive ve Leviatharida, S p i n o z a ' n ı n da Traite politique adlı y a p ı l ı n d a ol d u ğ u gibi) inceliyorlardı. G e r ç e k tarihin teorisini yapacakları y e r d e , t o p l u m u n ö z ü n ü n teorisini yapıyorlardı. N e tikel bir t o p l u m u , ne tikel bir tarihsel d ö n e m i , dolayısıyla ne de tari h i n v e t o p l u m u n t ü m ü n ü açıklamıyorlardı. T o p l u m u n ö z ü n ü inceliyor, s o n u ç t a ideal ve soyut bir m o d e l o l u ş t u r u y o r l a r d ı . Şöyle denebilir: Descartes'ın spekülatif fiziği, N e w t o n ' u n d e neysel fiziğinden nasıl ayrılıyorsa, o n l a r ı n bilimi de M o n t e s -q u i e u ' n ü n b i l i m i n d e n aynı ö l ç ü d e ayrılıyordu. B u n l a r d a n bi ri, olabilecek t ü m fizik olguların a pıion hakikatini basit özler ya da d o ğ a l a r d a b u l u r k e n , ötekisi o l g u l a r d a n yola çıkıp, olgu ların değişimlerini gözlemleyerek yasalar ç ı k a r t m a y a çalışı y o r d u , i n c e l e m e n e s n e s i a ç ı s ı n d a n var olan bu fark, y ö n t e m de bir d e v r i m yapılmasını g e r e k t i r i y o r d u . T o p l u m s a l fizik d ü ş ü n c e s i ilk M o n t e s q u i e u ' n ü n aklına gelmiş olmasa d a , özler d e n değil d e o l g u l a r d a n h a r e k e t e d i p , b u o l g u l a r d a n onları y ö n e t e n yasaları çıkartarak, yeni bir fizik anlayışı g e t i r m e k is teyen ilk kişi M o n t e s q u i e u ' d ü r .
Böylece, M o n t e s q u i e u ' y ü k e n d i n d e n ö n c e gelen teorisyen-lerle birleştirdiği k a d a r ayıran şeyin n e o l d u ğ u n u d a g ö r m ü ş b u l u n u y o r u z . K e n d i n d e n ö n c e k i teorisyenlerle o r t a k yanı, ay nı tasarıyı paylaşmasıdır; söz k o n u s u t a s a n ise, siyaset bilimi ni k u r m a k t ı r . Ancak, k e n d i n d e n ö n c e k i teorisyenlerle aynı nesneyi paylaşmaz: genelde t o p l u m u n değil de, tarihteki t ü m s o m u t t o p l u m l a r m bilimini y a p m a k istiyordu. Dolayısıyla,
öz-leri ele geçirmeyi değil d e , yasaları keşfetmeyi istediği için, ay nı yönteme de sahip değildi. Aynı tasarıya s a h i p o l m a k y a n ı n d a n e s n e ve y ö n t e m açısından s u n d u ğ u fark nedeniyle, Montes-q u i e u öncellerinin bilimsel gerekliklerine en kesin b i ç i m i verer kişi o l u r k e n , bir y a n d a n da onların soyutlamalarının en karar lı karşıtı o l u p çıkıyordu
Bir siyaset ve tarih bilimi o l u ş t u r m a tasarısı, o n c e siyaset İh t a r i h i n bir bilimin n e s n e s i olabilmesini varsayar, yanı sıyaseı ile tarihin bir bilimin keşfetmek isteyeceği bir gerekliliği kap samalarını varsayar. Bu d u r u m d a , insanlık tarihinin, insanlı ğın d ü ş t ü ğ ü yanlışlık ve b a ş ı b o ş l u k l a r tarihi o l d u ğ u y o l u n d a ki k u ş k u c u d ü ş ü n c e y i y ı k m a k gerekir; aynı şekilde, örflerin s u n d u ğ u m ü t h i ş ve cesaret kırıcı çeşitliliğinin tek bir ilke ile, yanı i n s a n ı n zayıflığı ile bir araya getirilebileceği, s o n u gelme y e n b u düzensizliğin tek bir n e d e n l e yani i n s a n ı n n e d e n l e r e uymazlıgıyla aydınlatılabilecegi y o l u n d a k i k u ş k u c u d ü ş ü n c e yi y ı k m a k gerekir. Ş u n u d e m e k gerekir: " Ö n c e insanları ince l e d i m ve yasalar ile örflerin s u n d u ğ u bu s o n s u z çeşitlilik için de bir tek hevesleri tarafından y ö n l e n d i r i l m e d i k l e r i n e i n a n d ı m " (Y.R., Ö n s ö z ) , h e r z a m a n p e k aklı b a ş ı n d a olmasa d a , e n a z ı n d a n h e p akla u y g u n v e d a h a d e r i n l e r d e yatan bir n e d e n tarafından y ö n l e n d i r i l m e k t e y d i l e r ; y ü r ü r l ü k t e kalan s o n d e r e c e tuhaf k u r u m l a r bir yana, h e r h a n g i bir m u h a r e b e y i k a z a n ı p k a y b e t m e y e yol açan ve b i r anlık karşılaşmaya d a y a n a n rast lantıyı da k a p s a y a c a k k a d a r h e r şeyi sımsıkı k u c a k l a y a n bir gereklilik tarafından y ö n l e n d i r i l m e k t e y d i l e r .3 işte, bu akla uy g u n gereklilik v e d e b u n a b a h a n e o l a n k u ş k u c u l u k sayesinde, i n s a n ı n akıldışılığında tanrısal b i r aklın k e n d i n i ortaya k o y d u -3)EL, X. 13 (Pultava). Consıderatıons, XVIII
g u n u s ö y l e m e k için hazır b e k l e y e n h e r t ü r Pascal'ci s a v u n m a n ı n aklımızı çelmesi de e n g e l l e n m i ş olur; aynı şekilde, d i n gi bi i n s a n d a insanı a ş a n ya da a h l a k gibi insana a m a ç l a r yükle y e n ilkelere yapılabilecek b a ş v u r u l a r da r e d d e d i l m i ş olur. Ta rihi y ö n e t e n gerekliliğin bilimsel olmaya başlaması için, k e n di n e d e n i n i tarihe aşkın d ü z e n l e r d e aramaya s o n v e r m e s i ge rekir. Öyleyse, k e n d i yasalarını zorla k a b u l e t t i r m e k isteyen bir tanrıbilim ile bir ahlakın k e n d i n i beğenmişliğini b i l i m i n y o l u n d a n ç e k i p a t m a k gerekir.
Siyasal olguların h a k i k a t i k o n u s u n d a k a r a r v e r m e k tanrı-bılıme d ü ş m e z . Eski b i r tartışma b u , a n c a k kilise b u y r u k l a r ı n ı n t a r i h i n ü s t ü n d e nasıl b i r y ü k o l u ş t u r d u ğ u n u c a n l a n d ı r m a k g ü ç b u g ü n , incil ile Yahudi h a l k ı n ı n t a r i h i n e ilişkin tas lak nitelikli bir çalışma y a p m a k l a s u ç l a n a n Spinoza'ya ya da a y n ı tasarıyı bu kez K i l i s e n i n b a ğ r ı n d a gerçekleştirmeye yel t e n e n Rıchard S i m o n ' a savaş a ç a n Bossuet'yi o k u m a k , tarih ile t a n r ı b i l i m a r a s ı n d a k i çatışmayı, b u ç a t ı ş m a n ı n ş i d d e t i n i can l a n d ı r m a y a yeterli olacaktır. Bu çatışma Def ense de VEsprit des Lois'nın4 her y a n ı n ı kaplar. M o n t e s q u i e u t a n r ı t a n ı m a z l ı k l a da, tanrıcılıkla da suçlanır; ilk g ü n a h t a n söz e t m e m e k l e , ç o keşliliği s a v u n m a k l a , vb. suçlanır, kısacası yasaları t ü m ü y l e
insanca nedenlere indirgemekle suçlanır. Montesquieu buna
şu karşılığı verir: t a n r ı b i l i m i t a r i h i n içine s o k m a k , d ü z e n l e r i v e bilimleri b i r b i r i n e k a r ı ş t ı r m a k d e m e k t i r , b u d a o n l a r ı n ç o c u k k a l m a s ı n ı s a ğ l a m a n ı n e n k e s i n y o l u d u r . Hayır, M o n t e s -q u i e u t a n r ı b ı l ı m c ı gibi g ö r ü n m e k i s t e m i y o r d u , t a n r ı b i l ı m c i değil, h u k u k ç u v e siyasetçiydi. Siyaset b i l i m i n i n t ü m n e s n e lerinin aynı zamanda d i n s e l bir a n l a m a s a h i p olabileceğini,
b e k a r l ı k , ç o k e ş l i l i k ve tefecilik k o n u l a r ı n d a karar verebilece ğini k a b u l eder. A n c a k t ü m bu olgular tanrıbilime y a b a n c ı bir d ü z e n d e n , k e n d i n e özgü ilkeleri olan özerk b i r d ü z e n d e n , h e r şeyden ö n c e d e b u d ü z e n d e n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . Dola yısıyla, o n u k e n d i halinde rahat b ı r a k m a k gerekirdi.
Tanrıbi-limci olarak yargılanmaya karşı değildi. B u n a karşılık, o da, si yasetçi olarak yargılama h a k k ı n ı n t a n ı n m a s ı n ı istiyordu ken
dine. Ve de siyasetinde tanrıbilim aramaya ç a l ı ş ı l m a m a s ı n ı is tiyordu. Bir papaza Ay'ı g ö s t e r m e k için kullanılan d ü r b ü n d e k ö y kilisesinin ç a n kulesi ne k a d a r varsa, o n u n siyasetinde de tanrıbilim o kadar v a r d ı /
Tarihi i n c e l e m e k söz k o n u s u o l d u ğ u n d a din, b i l i m i n ye rini tutamazdı öyleyse. Ahlak da tutamazdı. M o n t e s q u i e u baş tan b e r i s o n d e r e c e t e m k i n l i davranarak, siyaset dediğinde b u n u ahlak olarak a n l a m a m a k gerektiği uyarısında b u l u n u yordu. Erdem için de aynı şey geçerliydi. Bu ne ahlaki ne de
Hıristiyanca bir erdemdi, bu yalnızca siyasa/ bir erdemdi.
(Y.R.,Uyarı). Dünyanın bütün ülkelerinde ahlak peşinde koşulu
yordu (Y.R.,Uyarı) y o l u n d a k i şu s o n d e r e c e yaygın önyargıyla
karşı karşıya kaldığı için, bu uyarıyı defalarca y i n e l e m e s i ge rekmişti. H o b b e s ve S p i n o z a da aynı şeyi söylüyorlardı: dün yadaki b ü t ü n ödevler tek b i r bilginin başlangıcı o l m u y o r l a r d ı ; insanı, o l m a d ı ğ ı t ü r d e n insan k ı l m a k isteyen a h l a k i ç i n d e , in san, k e n d i n i y ö n e t e n yasaların ahlaki o l m a d ı ğ ı n ı ç o k a ç ı k bi ç i m d e dile getiriyordu. Bu yasaları k a v r a y a b i l m e k için ahlakı bir kenara atmaya karar v e r m e k gerekir. Çinlilerin ve T ü r k l e rin utanç verici itiyatlarını a n l a m a y a çalışan M o n t e s q u i e u ' n ü n karşısına, i n s a n c a ve Hıristiyanca e r d e m l e r ç ı k a r t ı l ı y o r d u !
cak hukuk, siyaset ve fizik kitapları bu sorunlarla yaratılmaz ki6
B u k o n u d a d a farklı düzenleri ayırt e t m e k gerekiyordu: T ü m siyasal kusurlar ahlaki kusurlar değildi, t ü m ahlaki kusurlar da siyasal k u s u r o l a m a z d ı (Y.R., X I X , II.) Her d ü z e n i n k e n d i yasaları olduğu için, bu yasaların h a k l ı o l d u ğ u n u iddia edi y o r , t a n n b i l i m c i l e r e ve ahlakçılara, şeylerin i n s a n c a düzenin d e n insan olarak, siyasal d ü z e n d e n ise siyasetçi olarak söz et m e k istediğini bildiriyordu. Bir siyaset b i l i m i n i n b i r tek k e n di n e s n e s i n e , siyasetin kesin özerkliğine dayanması gerektiği ni s ö y l e r k e n , en derin i n a n c ı n ı da dile getiriyordu.
A n c a k M o n t e s q u i e u ' n ü n neyi savunduğu hâlâ anlaşılama mıştı. Ç ü n k ü b i l i m l e r i ve d ü z e n l e r i n i ayırt e t m e k yeterli de ğildi: s ö z ü edilen d ü z e n l e r yaşamda, iç içe geçmişlerdi. Haki ki dinin, h a k i k i ahlakın, açıklayıcı birer ilke olarak, siyasal d ü z e n dışında t u t u l d u ğ u n u varsaysak bile, esinledikleri dav ranış ve k u r u n t u l a r nedeniyle bu d ü z e n e aittiler! İşte, çatışma n ı n sertleştiği n o k t a da burasıydı. Ç ü n k ü ahlakı ahlaka bıra kıp, katıksız siyasetçi olarak da yargılayabiliriz. J a p o n l a r ı n tüyler ü r p e r t e n ahlakı ya da T ü r k l e r i n ü r k ü t ü c ü dini üzerine y a z d ı k ç a h e r şey y o l u n d a gidiyordu. D ü n y a n ı n t ü m tanrıbi-l i m c i tanrıbi-l e r i b u k o n u tanrıbi-l a r ı k o tanrıbi-l a y c a g ö z d e n çıkartıp bırakabitanrıbi-liyortanrıbi-lar dı. A m a ya h a k i k i ahlakla karşılaştığımızda! H a k i k i dinle kar şılaştığımızda! Bunları da i n s a n i şeyler olarak "insani a ç ı d a n " ele alacak m ı y ı z ? ' Ç o k t a n n l ı dinlere i n a n a n l a r söz k o n u s u ol-d u g u n ol-d a k i gibi, Hıristiyan ol-dini ve a h l a k m m siyasal ol-düzen, iki d e r e c e l i k b i r e n l e m farkı, ç o k sert b i r iklim, tüccarların ve b a lıkçıların örflerıyle a ç ı k l a n d ı ğ ı n ı mı göstereceğiz? Katolikliğin Avrupa'nın g ü n e y i n d e , Protestanlığın da kuzeyinde
m a s ı n ı n iklim farkından k a y n a k l a n d ı ğ ı n ı n b a s ı l m a s ı n a izin verilecek mi? Böylece ahlakın ve dinin siyasal toplumbilim açı sından ele alınmasına göz y u m u l a c a k mı? K ö t ü l ü k bulaşıcı ol duğu için, k ö k e n l e r e geri d ö n m e k gerekti ve M u h a m m e d ' e ya da Çinlilere reva görülen k a d e r karşısında yırtınıp d ö v ü n e n tanrıbilimciler ortaya çıktı. Ç ü n k ü yanlış dinlerin insani ol ması ve bir b i l i m i n kutsal n e d i r b i l m e y e n p e n ç e s i n e d ü ş m e l e ri k a b u l e d i l m e s i n e edilebilirdi ama, bu nüfuz alanının hakiki
dinleri kapsaması nasıl önlenebilirdi? Dolayısıyla, yanlış dinle
rin fazlaca insani b i r teori ç e r ç e v e s i n d e ele a l ı n m a s ı n d a peşi n e n s a p k ı n l ı k kokuları alan t a n r ı b i l i m c i de b ö y l e c e ortaya çık m ı ş olur. M o n t e s q u i e u d e b i l i m a d a m ı o l m a s ı n d a n kaynakla nan z o r u n l u l u k l a r ile dinsel inançlarını (ya da k ö t ü ruha kar şı aldığı ö n l e m l e r i ) b i r b i r i n d e n ayıran d a r a c ı k alanda m ü c a d e le e d e r ve k e n d i n i savunur. Ç ü n k ü M o n t e s q u i e u ' n ü n verdiği ö r n e k l e r d e , ahlakı ve dinsel inançlan gerçekten toplumbilimsel
açıdan ele alacak bir teoriye ilişkin t ü m kanıtları ortaya koydu
ğu k u ş k u s u z d u . Din ile ahlakın tarihi yargılamasını haklı ola rak reddediyordu; ç ü n k ü , din ve ahlak, verili t o p l u m l a r ı n k e n d i b i ç i m l e r i n i ve doğalarını y ö n e t e n ıç ö ğ e l e r d e n b a ş k a b i r şey değildir. Verili bir t o p l u m u açıklayan ilke, bu t o p l u m u n i n a n ç l a r ı n ı da açıklar. Bu d u r u m d a , d ü z e n l e r i n ayırt e d i l m e s i n d e n geriye ne kalır ki? Ama, bu a y ı r ı m d a n v a z g e ç m e k iste m e z s e k , zaten v a z g e ç m e m e k de gerekir, dinsel ve ahlaki dü zen içinde yapmalıyız ayırımı. D i n i n insani rolü ve a n l a m ı (ki b u n l a r bir t o p l u m b i l i m k o n u s u olabilir) a ç ı s ı n d a n ya da din sel anlamıyla ( o n u n g ö z d e n kaçırdığı bir a n l a m d ı r b u ) ele alındığı söylenebilir. İşte, ö n ü n d e açılan y a n g ı n ü s t ü n d e n at layıp g e ç m e k i s t e m e y e n M o n t e s q u i e u de geri a d ı m atar.
T a n n t a n ı m a z l ı k s u ç l a m a s ı d a M o n t e s q u i e u ' n ü n k e n d i n i s a v u n m a s ı n ı n zayıflığı da b u n d a n k a y n a k l a n ı y o r d u . Kendisi ne yöneltilen s u ç l a m a l a r a sağlam yanıtlar vermiş olsa bile, ile ri sürdüğü n e d e n l e r d e aynı d e r e c e d e güçlü o l a m ı y o r d u . O n u tanrıtanımaz o l d u ğ u n a i k n a e t m e k m i istiyorlardı? B u n a kar şı ç ı k m a k için yeterli kanıt vardı elinde: k e n d i yasalarına uya rak seyrini s ü r d ü r e n bu d ü n y a n ı n bir zeka tarafından yaratıl dığını y a z m a k b i r tanrıtanımaza d ü ş m e z d i . K e n d i n i S p m o -za'cılığa, doğal din anlayışına kaptırdığı mı ilen sürülüyordu? B u n a v e r e c e k tek b i r yanıt vardı: doğal din anlayışı, tanrıtanı m a z l ı k değildi, zaten doğal din anlayışına da katılmıyordu. Geriye ç e k i l i r k e n yaptığı b ü t ü n bu savuşturma hamleleri, ra k i p l e r i n i ve dostlarını ikna e t m e y e yetmedi. Zaten dini en güçlü b i ç i m d e savunduğu satırların, yanı Yasaların R u h u n u n 2 . B ö l ü m ü n d e yaptığı a ç ı k ö v g ü n ü n , b i r m ü m i n kadar k i n i k biri tarafından da yapıldığı söylenebilirdi. Bayie ile girdiği po lemiğe (Y.R., X X I V . 2, 6) b a k a l ı m Bayie dinin t o p l u m a aykı r ı o l d u ğ u n u ( t a n r ı t a n ı m a z l a r k o n u s u n d a k i paradoks b u y d u işte) söylüyordu. M o n t e s q u i e u ise Bayle'e karşı ç ı k ı p , dinin t o p l u m a gerekli ve yararlı o l d u ğ u n u o n e sürüyordu. A n c a k b u n u y a p a r k e n , Bayle'in b e n i m s e d i ğ i ilkeye, yani dinin top lumsal işlevi, t o p l u m ve siyasel a ç ı s ı n d a n yararı ilkesine bağ lı kalıyordu. D u y d u ğ u b ü t ü n h a y r a n l ı k ise, bir tek göklerde ki c e n n e t i hedefleyen şu Hıristiyan d i n i n i n yeryüzüne de uy g u n d ü ş t ü ğ ü n ü g ö s t e r m e y e ç a l ı ş m a k l a özetlenebilirdi. A n c a k Machiavelli başta o l m a k ü z e r e , t ü m "siyasiler" de aynı dili k u l l a n m ı ş t ı . Bu s o n d e r e c e " i n s a n i " dilde, i m a n pek rahat ede m i y o r d u . Bir t a n r ı b i l i m c i y i y e n i d e n saflarına k a t m a k için da h a b a ş k a n e d e n l e r b u l m a k gerekliydi.
Tarihin, dinsel ya da ahlaki ölçütlerle yargılanmaması ge rektiği, tersine dini ve ahlakı, tarihsel olgular araşma k a t m a k ve bunları aynı bilimin egemenliğine s o k m a k gerektiği yolundaki iki ilke, her siyaset bilimin ön koşulu olan bu iki ilke Montes-quieu'yü öncellerinden köklü b i ç i m d e ayırmıyordu. H o b b e s ile Spinoza da aynı dili konuşuyorlardı ve tıpkı o n u n gibi tanrıta nımazlıkla suçlanmışlardı. Montesquieu'yü benzersiz kılan yan, mirasçısı olduğu bu teorisyenlerin söylediklerinin tersini savunarak, içlerinden pek ç o ğ u n u n benimsediği doğal hukuk
te-orisy'enlerine belirleyici bir noktada karşı ç ı k m a k olmuştu.
Hangi n o k t a d a karşı çıktığını kesinleştirelim şimdi. Vaug-h a n7 siyaset teorisi üzerine yaptığı çalışmada Vico ve
Montes-quieu dışında, t ü m 17. ve 1 8 . yüzyıl siyaset teorisyenlerının toplumsal sözleşme t e o r ı s y e n l e n o l d u ğ u n u gösterdi. Bu kural
dışı d u r u m ne a n l a m a geliyordu? B u n a karar v e r e b i l m e k için toplumsal s ö z l e ş m e ve doğal h u k u k teorisini hızlı b i ç i m d e gözden g e ç i r m e k gerekir.
Doğal h u k u k u savunan felsefecileri birleştiren özellik, h e m aynı s o r u n u {Toplumun kökeni nedir?) ortaya koymaları, h e m de bu s o r u n u aynı a r a ç l a n (doğal durum ve toplumsal söz
leşme) kullanarak çözmeleriydi. G ü n ü m ü z d e b ö y l e bir köken sorununun ortaya atılması, varoluşu, fiziksel varoluşu bile ol
sa, asgari bir t o p l u m s a l varoluş gerektiren i n s a n o ğ l u n u n , top l u m u n hiç b u l u n m a d ı ğ ı bir d u r u m d a n , örgütlü t o p l u m s a l iliş kilere nasıl ulaştığının ve bu k ö k e n s e l ve kesin eşiği nasıl aş tığının sorulması o l d u k ç a garip karşılanabilir. Yine de b u , o d ö n e m i n siyasal d ü ş ü n c e s i n e e g e m e n olan s o r u n d u ve b i ç i m i açısından garip görünse de, derin b i r m a n t ı ğ a sahipti. T o p l u -7) VAUGHAN, Hıstoty oj Pohtıcal Philosophy. II, pp 2 5 3 sq.
m u n k ö k e n l e r i n i kesin olarak ("nesnelerin k ö k e n l e r i n i kesin olarak" d e ş m e k isteyen Leibniz gelir akla) g ö s t e r m e k için in sanları t o p l u m d a n ö n c e k i d u r u m l a r ı n d a , doğuş halinde ele a l m a k gerekir. H o b b e s ' u n sözleri uyarınca, topraktan b i t e n b a l k a b a k l a r ı gibi. R o u s s e a u n u n çırılçıplak dediği gibi. Yalnız h e r türlü zanaat a r a c ı n d a n değil, en ö n e m l i s i t ü m insani iliş kilerden de y o k s u n d u r u m d a , insanları, toplumun eser miktar
da9, bile var o l m a d ı ğ ı bir d u r u m d a ele g e ç i r m e k İşte, bu do
ğ u m d u r u m u , doğal durumdu. Yazarlar bu k ö k e n s e l d u r u m a b i r b i r i n d e n farklı özellikler yakıştırıyorlardı. H o b b e s ve Spi-noza, o d ö n e m d e dünyaya savaşın e g e m e n o l d u ğ u n u , güçlü n ü n zayıfa galebe çaldığını belirtirken, L o c k e , insanların ba rış i ç i n d e yaşadıklarına i n a n m a k istiyor, Rousseau ise insan ların m u t l a k a n l a m d a yalnızlık içinde olduklarını ö n e sürü yordu. D o ğ a l d u r u m u n b i r b i r i n d e n farklı özellikleri, b a z e n insanların bu d u r u m d a n ç ı k m a l a r ı n ı gerektiren nedenleri sı ralarken, b a z e n de geleceğin t o p l u m s a l d ü z e n i n e yol a ç a c a k itkilerin ve insan ilişkilerinin ideal d u r u m u n u n taslağmı oluş turuyordu. P a r a d o k s a l olsa da, h e r t o p l u m d a var olan bu bil gisizlik d u r u m u , yaratılacak bir toplum idealini içermekte ve
önceden göstermekteydi. T a r i h i n s o n u , k ö k e n i n k e n d i s i n d e
vardı zaten. H o b b e s , S p i n o z a ve L o c k e ' ı a k i bireyin "özgürlü ğü" b u y d u işte. R o u s s e a u ' d a k i i n s a n ı n eşitliği ve bağımsızlığı da b u y d u . A n c a k , b ü t ü n bu yazarlar aynı anlayışı ve aynı so r u n u paylaşıyorlardı: o l u ş u m u n u b e t i m l e m e k istedikleri t o p l u m u n k ö k e n i n d e n b a ş k a bir şey değildi doğal d u r u m .
T o p l u m u n b u l u n m a d ı ğ ı b i r d u r u m d a n var olan t o p l u m a
8) Eser miktarda: ö z e l l i k l e kimya ve biyolojide kullanılan ve 'çok az" anlamı taşıyan deyiş, (y.h.n.)
geçişi, toplumsal sözleşme sağlar. Bu n o k t a d a da, h e r tür anlaş ma zaten kurulu bir t o p l u m u v a r s a y m ı y o r m u ş gibi, b i r toplu m u n a n c a k genel bir s ö z l e ş m e s o n u n d a kurulabileceğini ta s a r l a m a k garip gelebilir. G e n e de, gerekli sayıldığı için bu so runsalı k a b u l e t m e k ve basit b i r h u k u k i hile o l m a k l a k a l m a yıp, ç o k daha derinlerde yatan n e d e n l e r i n d ı ş a v u r u m u olan
bu sözleşmenin ne anlam taşıdığını k e n d i k e n d i m i z e s o r m a
m ı z gerekir, insan t o p l u m u n u n b i r s ö z l e ş m e d e n d o ğ d u ğ u n u s ö y l e m e k , aslında t ü m t o p l u m s a l k u r u m l a r ı n k ö k e n i n i n tü müyle insan elinden çıkma ve yapay o l d u ğ u n u ilan e t m e k t i r . T o p l u m u n ne tanrısal bir k u r u m u n , ne de doğal b i r d ü z e n i n s o n u c u olmadığını söylemektir. D e m e k ki, b u , h e r ş e y d e n ö n c e , t o p l u m s a l d ü z e n i n temeli k o n u s u n d a k i eski b i r düşün ceyi reddedip yerine yenisini ö n e r m e k t i r . S ö z l e ş m e teorisinin ardında hangi rakiplerin gölgelerinin görüldüğü seziliyor ar tık. T ü m t o p l u m s a l d ü z e n l e r i n T a n r ı k ö k e n l i o l d u ğ u n u ileri süren teorisyenler değil bir tek (ki b u n l a r ç o k l u k l a yerleşik d ü z e n e hizmet e t m i ş o l m a k l a birlikte, daha b a ş k a p e k ç o k a m a c a da h i z m e t e d e b i l i r ) , t o p l u m u n "doğal" (yapay o l m a y a n ) niteliğini savunanlar da vardı: b u n l a r , insan ilişkilerinin var olan t o p l u m s a l d ü z e m yansıtan ve insanların ö n c e d e n b e lirli z ü m r e ve tabakalara yerleştirildiği bir doğada ö n c e d e n ç i zili o l d u ğ u n u düşünüyorlardı. T e k s ö z c ü k l e b e l i r t m e k gere kirse, t o p l u m s a l sözleşme teorisi, jeodal düzene özgü inançları, insanların "doğal" n e d e n l e r l e eşit o l m a d ı k l a r ı gibi i n a n ç l a n , z ü m r e ve tabakaların gerekliğine o l a n inançları altüst ediyor du F e o d a l teorisyenlerin "doğaya" ve i n s a n ı n doğal
toplumsal-lasabilmesine yakıştırdıkları h e r şeyin yerine, insan e l i n d e n
Böylece, doğal toplumsallaşabilme ya da toplumsallaşabilme içgü düsü öğretisinin, feodal yapıdan esinlenen bir teori, toplumsal sözleşme öğretisinin ise, m u t l a k m o n a r ş i n i n h i z m e t i n d e olsa bi
le ( H o b b e s ö r n e ğ i n d e k i gibi) "burjuvaziden esinlenen bir teori o l d u ğ u n u k a b u l e t m e k , eğilimleri b i r b i r i n d e n ayırmaya yara yan genelde y e t e r i n c e sağlam bir belirti oluyordu. G e r ç e k t e n de, b a z e n bir b i r l e ş m e a n l a ş m a s ı ( m e d e n i ) ve e g e m e n l i k (si yasal) anlaşması olarak ikiye b ö l u n s e de, insanların k o k e n s e l bir anlaşmayla k e n d i t o p l u m l a r ı n ı kurdukları d ü ş ü n c e s i , ya radılış h a l i n d e k i bir d ü n y a n ı n t o p l u m s a l ve siyasal çatışmala rında, katıksız teori d ü z l e m i n d e , yankılar uyandıran devrim ci b i r d ü ş ü n c e y d i . Eski d ü z e n e karşı ç ı k ı ş a n l a m ı taşıyan bu d ü ş ü n c e , b i r y a n d a n da yeni b i r d ü z e n i n programıydı. Bu dü ş ü n c e , yerleşik t o p l u m s a l d ü z e n i ve o z a m a n l a r tartışılan t ü m siyasal sorunları "doğaya" ( e n a z ı n d a n şu "eşitlik tanımayan" doğaya) b a ş v u r m a o l a n a ğ ı n d a n y o k s u n k ı l m a k t a , b u n d a bir s a h t e k a r l ı k o l d u ğ u n u a ç ı k l a m a k t a , feodallere karşı m ü c a d e l e veren m u t l a k m o n a r ş i de dahil o l m a k üzere, yaratıcılarının savunduğu k u r u m l a r ı insan elinden çıkma uzlaşmaya dayan d ı r m a k t a y d ı . B ö y l e c e , insanlara eski k u r u m l a n bir k e n a r a at m a , yenilerini k u r m a ve gerekirse yeni b i r uzlaşma sayesinde b u n l a r ı da geçersiz k ı l m a ya da y e n i d e n b i ç i m l e n d i r m e gücü veriyordu. Katıksız b i r kurguyu andıran bu doğal d u r u m ve t o p l u m s a l s ö z l e ş m e teorisinde, b i r t o p l u m s a l ve siyasal düze n i n ç ö k ü ş ü n ü n yanı sıra, insanların, s a v u n m a k ya da k u r m a k istedikleri y e n i d ü z e n i n t e m e l l e r i n i , ustaca o l u ş t u r u l m u ş ilke lere d a y a n a r a k attıkları g ö r ü l ü y o r d u .
Ne var ki, doğal h u k u k teorisinin bu tartışmacı ve
açık-lar. D a h a ö n c e k i t ü m c e l e r i m d e bu teorisyenlerin, ideal özler
den b a ş k a b i r şey b i l m e y e n Descartes'çı fizik m o d e l i n e takılıp
kaldığını söylemiştim. Oysa, g e r ç e k t e , b i r t e k fizik değildi söz k o n u s u olan. Öyle ki, M o n t e s q u i e u ' y ü daha ö n c e yapıldığı gi b i , Descartes'la9 ya da Newton'la ılintilendirerek değerlendir m e k , o n u dolayımsız a m a soyut bir g ö r ü n t ü y e i n d i r g e m e k t i . Bu fizik m o d e l i , e p i s t e m o l o j ı k b i r m o d e l d e n b a ş k a b i r şey de ğil b u r a d a : g e r ç e k n e d e n l e r i ise b i r ö l ç ü d e k e n d i dışında b u l u n u y o r . S ö z ü n ü e t t i ğ i m t e o r i s y e n l e r , M o n t e s q u ı e u ' n ü n amaçladığı, h e r yerde ve h e r çağda insan elinden ç ı k m a ku r u m l a r ı n s u n d u ğ u sonsuz çeşitliliği anlamayı k e n d i konuları olarak b e n i m s e m c d i l e r s e , b u d u r u m Descartes'çı b i r fizik m o d e l i n d e n e s i n l e n m i ş bir y ö n t e m i n yol açtığı basit b i r ç a r p ı t m a o l m a k l a k a l m a y ı p , b a m b a ş k a e n m e sahip n e d e n l e r d e n kay n a k l a n m a k t a y d ı . Akıllarında olan şey, d ü n y a d a k i t ü m halkla rın b e n i m s e d i ğ i k u r u m l a n a ç ı k l a m a k değil, hâlâ yerleşik b u l u n a n b i r d ü z e n e karşı k o y m a k ya da d o ğ a c a k ya da d o ğ m a k ta olan b i r d ü z e n i d o ğ r u l a m a k t ı . Tüm olguları anlamak değil,
yeni bir düzeni temellendirmek, yani önermek ve doğrulamak is tiyorlardı, işte bu n e d e n l e de, H o b b e s ya da S p i n o z a ' d a R o
-m a ' n ı n ç ö k ü ş ü n ü n ya da feodal yasaların ortaya ç ı k ı ş ı n ı n ger ç e k b i r tarihini a r a m a k , o n l a r ı n a m a c ı n ı ç a r p ı t m a k olacaktır.
Olgularla ilgilenmiyorlardı. Rousseau a ç ı k yüreklilikle olgula
rı bir kenara bırakarak işe b a ş l a m a k gerektiğini s ö y l e y e c e k t i .1 0 Bir t e k hukukla, yani olması gerekenle ilgileniyorlardı. O l gular o n l a r için bu h u k u k u n varlığının yansısı ve vesilesi gi biydi, uygulandığı alanlardan b a ş k a b i r şey değildi. Ne var ki
9) LANSON, Revue de metaphysıque el de morale, 1 8 9 6 . 10) ROUSSEAU, Discours sur l'oriğne de Imtgalıte, Introduction.
b ö y l e c e , tartışmacı ve ideolojik d e m e k g e r e k e n b i r t u t u m b e n i m s e m i ş oluyorlardı. T u t t u k l a r ı tarafı, tarihi y ö n l e n d i r e n n e den kılıyorlardı. Bilim diye k a b u l ettikleri ilkeler de, yaşadık t a n çağın m ü c a d e l e l e r i n d e taraf tutan ve de seçmiş oldukları değerlerden b a ş k a b i r şey değildi.
Bu devasa girişim için gösterilen t ü m çabaların b o ş oldu ğ u n u s ö y l e m i y o r u m ; b u n l a n n , ö n e m l i s o n u ç l a r ı o l d u ğ u n u b e l i r t m e k gerekir. A n c a k M o n t e s q u i e u ' n ü n sözlerinin bu gi rişimi ilk başta b e n i m s e d i ğ i b a k ı ş a ç ı s ı n d a n ne k a d a r uzaklaş tırdığı görülebilir; araya böyle b i r mesafe girince de b u n a yol a ç a n n e d e n l e r daha iyi seçilebilir. B u n l a r , sıkı sıkıya iç içe g e ç m i ş siyasal ve y ö n t e m s e l n e d e n l e r d i r . Öyleyse, M o n t e s q u -ı e u d e n e d e n h i ç b i r t o p l u m s a l s ö z l e ş m e b u l u n m a d -ı ğ -ı n -ı dü ş ü n m e k gerekir. Yasaların R u h u n u n ilk kitabında doğal du
rum k o n u s u n d a alelacele kısa bir bilgi verilse de, t o p l u m s a l
s ö z l e ş m e d e n h i ç söz e d i l m i y o r d u Oysa, tam tersine, han
Mektuplarinm k ı r k d ö r d ü n c ü s ü n d e M o n t e s q u i e u şöyle di
yordu: her işe, t o p l u m u n kökenini titizlikle araştırmayla başla
mak, bana oldukça gülünç geliyordu, kamu hukukunda bundan söz edildiğini hiç duymadım. İnsanlar toplum oluşturmuyor, bir birlerinden kaçıyor ya da birbirlerini terk ediyorlarsa, bunun ne den böyle olduğunu sormak ve neden birbirlennden uzak durduk larını araştırmak gerekir. Ancak birbirlerine bağlı olarak doğar tüm insanlar; babasının eline doğan çocuk, babasının hemen yanı başında kalmayı sürdürürse, toplum da toplumun amacı da ortaya çıfcmtş olur. H e r şey var b u r a d a . K ö k e n s o r u n u n u
m a h k u m ediyor, s a ç m a b u l u y o r d u . T o p l u m k e n d i öncelleri n i h e p k e n d i i ç i n d e barındırır. Böyle b i r d u r u m l a h i ç
karşıla-ş ı l m a m a s ı n a r a ğ m e n , ille de b i r sorun y a r a t m a k gerekiyorsa, insanların n e d e n t o p l u m l a r ı n ı n olmadığı sorulabilirdi. H i ç b i r s ö z l e ş m e y o k t u . T o p l u m d a n söz e t m e k için bir a d a m ile oğ l u n u n o l m a s ı yeterliydi. Bu d u r u m d a I. Kitabın doğal d u r u m la ilgili b ö l ü m l e r i hızla g ö z d e n geçirildiğinde, b u r a d a b u l u n m a y a n s ö z l e ş m e n i n yerini d ö r d ü n c ü b i r yasanın, toplumsal
laşma içgüdüsünün aldığını g ö r m e k şaşırtıcı olmayacaktır. İşte
bu ilk belirti, feodal türden bir taraf tutmadan k a y n a k l a n a n n e denler dolayısıyla, M o n t e s q u i e u ' y u doğal h u k u k teorisinin muhalifi olarak yargılamak isteyenlerin y o l u n u açıyordu. Ya
saların R u h u n d a k i siyaset teorisi de bu i n a n c ı pekiştirecekti.
A n c a k , doğal h u k u k teorisi s o r u n u n u ve kavramlarını böyle bilinçli b i ç i m d e reddedişi, b e r a b e r i n d e bu kez siyasal o l m a y ı p , yöntemle ilgili olan i k i n c i b i r belirtiyi de getiriyordu M o n t e s q u i e u n ü n getirdiği k ö k l ü yenilik de işte b u r a d a ken dini gösteriyordu. Doğal d u r u m ve s ö z l e ş m e teorisini redde den M o n t e s q u i e u , bu teorinin sorunsalından kaynaklanan fel
sefi çıkarsamaları da reddediyordu: en başta da doğal h u k u k
teorisinin y o r d a m ı n d a k i idealizmi reddediyordu. "Yaşanan ol guyu, en azından k e n d i a ç ı k vicdanı a ç ı s ı n d a n , h u k u k yoluy la yargılamaya ve insan t o p l u m l a r ı n a , ideal bir oluş kisvesi al tında, b i r erek g ö s t e r m e y e karşıydı. Olguların dışında h i ç b i r şeyi t a n ı m ı y o r d u . Olanı, olması gerekenle yargılamayı k e n d i ne yasakladıysa, b u n u n n e d e n i , ilkelerini önyargılarından de ğil, olanların d o ğ a s ı n d a n ç e k i p ç ı k a r t m a s ı y d ı (Yasaların Ru
hu, Ö n s ö z ) . Önyargılar: dinin ve a h l a k ı n tarihi yargılayabile
c e k l e r i d ü ş ü n c e s i . B u önyargı, doğal h u k u k öğretisini b e n i m s e m i ş d ü ş ü n ü r l e r l e ilkece u y u m içindeydi. A n c a k , siyasal b i r
idealin soyutlamasının, bilimsel ilkelere b ü r ü n m ü ş olsa dahi, tarihin yerini tutabileceği de b i r önyargıydı. B ö y l e c e , M o n t e s -quieu doğal h u k u k teorisyenleriyle t ü m b a g l a n n ı k o p a r t m ı ş o l u y o r d u . Rousseau yanılmamıştı: Siyaset hukuku henüz doğu yordu...Bu büyük ve yararsız bilimi yaratacak durumda olan tek
modern düşünür ise ünlü Montesquieu'ydü. Ancak, siyaset huku ku ilkelerini ele almaya o da niyetli değildi: yerleşik yönetimlerin pozitif hukukunu incelemekle yetiniyordu; oysa birbirine bu kadar benzemeyen iki inceleme konusu daha yoktu dünyada. Y ö n e t i m leri var oldukları gibi sağlıklı biçimde yargılamak isteyen kişi, şu iki incelemeyi bir araya getirmek zorundadır: olanı iyi yargı layabilmek için, olması gerekeni iyi bilmek gerekir. (Emile, V)
T a r i h i n g e r ç e k gerekliğine, olguların çeşitlilik ve farklar s u n m a yasasından yararlanarak hazırladığı yasanın b i ç i m i n i v e r m e k isteyen, yerinde b i r kararla, olanı, olması gerekenle yargılamayı r e d d e d e n M o n t e s q u ı e u yapayalnızdı üstlendiği b u görevde.
Siyasal olgular k o n u s u n u n din ve ahlak ilkelerine b o y u n eğmesini, kılık değiştirmiş değer yargılarından b a ş k a b i r şey o l m a y a n doğal h u k u k u n soyut kavramlarına b o y u n e ğ m e s i n i r e d d e t m e sayesinde önyargılar kenara itilip b i l i m i n ilerleyece ği kral yolu a ç ı l m ı ş oldu. B ö y l e c e , M o n t e s q u i e u ' n ü n teorik alanda gerçekleştireceği b ü y ü k devrimlerin de ö n ü açılıyordu. Bu devrimlerin en ö n e m l i s i ise, yasaları t a n ı m l a y a n şu iki satıra sığıyordu: Yasalar... nesnelerin doğasından kaynaklanan
zorunlu ilişkilerdir (Y.R., I, 1) Savunma'nın M o n t e s q u i e u n ü n
bahsettiği k a d a r saf yürekli o l m a y a n tanrıbilimcisı ise gözleri ne i n a n a m ı y o r d u . Yasalar, ilişki olur mu hiç! Akıl havsala alır mı b u n u ? ..Ne var ki, bu sözleri k a l e m e alan yazar, b i l d i k ya s a t a n ı m ı n ı b i l e r e k değiştirmişti.1 1 D o ğ r u g ö r m ü ş t ü . K i m n e derse desin, M o n t e s q u i e u n ü n niyeti, devralınmış t a n ı m d a b i r değişiklik y a p m a k t ı .
Yasa k a v r a m ı n ı n u z u n h i k a y e s i n i h e r k e s bilir. Bu kavram, ç a ğ d a ş a n l a m ı y l a ( b i l i m s e l yasa a n l a m ı ) a n c a k 1 6 . ve 1 7 . yüz yıl filozof ve fizikçilerinin ç a l ı ş m a l a r ı n d a görülse de, g e ç m i ş i n d e n k a y n a k l a n a n izleri o z a m a n bile s ü r d ü r ü y o r d u . G ö -r ü n g ü s e l d e ğ i ş k e n l e -r a -r a s ı n d a k i sabit b i -r ilişki o l a n yeni anla m ı n a b ü r ü n m e d e n , y a n i m o d e r n d e n e y s e l b i l i m l e r i n
ne g i r m e d e n ö n c e , yasa, dinin, a h l a k ı n ve siyasetin dünyasın da yer alıyordu. A n l a m a ç ı s ı n d a n , insan ilişkilerinden kay n a k l a n a n z o r u n l u l u k l a r taşıyordu D e m e k ki, yasa, insanları ya da insanı aşmış olsalar bile, insan g ö r ü n ü m l ü varlıkları varsayıyordu. Yasa, buyruktu. D e m e k ki, b u y u r a c a k bir irade ye ve de itaat e d e c e k iradelere gerek duyuyordu... Bir yasako-yucuya ve uyruklarına g e r e k duyuyordu. B u n d a n dolayı, ya sa insanın bilinçli e y l e m i n i n yapısına sahipti, b i r ereği vardı, b i r h e d e f gösteriyordu ve aynı a n d a da b u n a ulaşılmasını ge rektiriyordu. Yasasının hükmü altında yaşayanlara, zorlama n ı n ve idealin iç içe g e ç e n a n l a m l a r ı n ı s u n u y o r d u . İşte, Azız A u g u s t i n u s t a n Aziz T h o m a s ' a k a d a r tüm O r t a ç a ğ d ü ş ü n c e sinde, bu a n l a m ve o n a bağlı olan i k i n c i anlamlar, tek başla rına e g e m e n l i k k u r m u ş l a r d ı . Yasa, t e k bir yapıya s a h i p oldu ğu için, tanrısal yasa, doğal yasalar ve " p o z i t i f (insan e l i n d e n ç ı k m a ) yasalar aynı anlamda kullanılabiliyordu. Ne olursa ol sun, aynı b u y r u k ve e r e k b i ç i m i y l e karşılaşılıyordu h e p . T a n rısal yasa b ü t ü n yasalara e g e m e n d i . T a n n insanlara da doğa nın t ü m ü n e d e b u y r u k l a r ı n ı b i l d i r m i ş , b ö y l e c e insanların
ereklerini de belirlemişti. B ü t ü n ö t e k i yasalar ise, h e r şeyin k ö
k e n i n d e yatan bu b u y r u ğ u evrenin t ü m ü n e yineleyen, yine-l e n d ı k ç e hafifyine-leyen yankıyine-lardan, m e yine-l e k yine-l e r i n b i r araya g e yine-l m e sinden, insan t o p l u m l a r ı n d a n , d o ğ a d a n b a ş k a b i r şey değildi. E n azından bazı b ü n y e l e r d e , b u y r u k verenlerin, b u y r u k l a r ı n y i n e l e n m e s i n d e n h o ş l a n d ı k l a r ı bilinir.
D o ğ a n ı n b u y r u k niteliği taşımayan yasalara sahip olabile ceği d ü ş ü n c e s i n i n b ö y l e bir mirastan ç e k i p ç ı k a r t ı l a b i l m e s i ise u z u n s ü r m ü ş t ü . Bu miras Descartes'ta görülür, öyle ki, Descartes yalnızca c i s i m l e r d e gördüğü h a r e k e t i n k o r u n u m u ,
d ü ş m e , ç a r p ı ş m a gibi yasalan, T a n r ı n ı n buyruğu o l a r a k k a b u l ediyordu. S p i n o z a y l a birlikte k ü ç ü k b i r farkın b i l i n c i de dog m a y a başlar. Ne olursa olsun, yasa sözcüğünün doğal şeylere
uy-gıdanması ancak bir eğretileme olarak kabul edilmelidir, ç ü n k ü sıradan anlamıyla yasa dendiğinde bir buyruk anlaşılır y a l n ı z
c a .1 2 B u u z u n ç a b a s o n u n d a yasanın yeni a n l a m ı , 1 7 . yüzyıl da k e n d i n e özgü b i r alanda, doğa a l a n ı n d a , fizik a l a n ı n d a or taya ç ı k m a y a başlıyordu. Yasanın b ü r u n d ü g ü eski b i ç i m i , gö r ü n ü ş ü kurtararak, yukarılardan k o r u y a n T a n r ı b u y r u ğ u n u n g ö z e t i m i altında y e n i b i r yasa anlayışı gelişmekteydi; bu anla yış, D e s c a r t e s ' t a n N e v v t o n a doğru u z a n ı r k e n M o n t e s q u -i e u ' n ü n söz ett-iğ-i b -i ç -i m e kavuştu: her çeş-itl-il-iğ-in tekb-iç-iml-il-ik,
her değişikliğin de kalıcılık olduğu, d e ğ i ş k e n t e r i m l e r arasında durmadan yeniden kundan bir ilişki (Yasaların Ruhu, 1,1). Ç a r
pışan ya da d ü ş e n c i s i m l e r i n , y ö r ü n g e l e r i n d e d o l a n a n geze genlerin e v r e n s e l b i r m o d e l oluşturabileceği tasarlanamıyor-du. Bir efendi tarafından bildirilen e r e k ve b u y r u k t a n b a ş k a b i r şey o l m a y a n y a s a n ı n eski a n l a m ı , tanrısal yasa, a h l a k i (ya da d o ğ a l ) yasa ve insan e l i n d e n ç ı k m a yasalar a l a n ı n d a ilk b a ş t a k i k o n u m u n u s ü r d ü r ü y o r d u . İlk bakışta p a r a d o k s a l gibi g ö r ü n s e de, s ö z ü e d i l e n doğal h u k u k teorisyenlerinin, k e n d i n e göre haklı n e d e n l e r d e n dolayı, yasanın e s k i a n l a m ı n a , k e n d i kavramlarıyla d e s t e k o l d u k l a r ı b i l e g ö z l e m l e n e b i l i y o r du. Ş u r a s ı k e s i n ki, o n l a r da "laikleştirmişlerdi" "doğa yasa-sı"nı, bu yasayı dile getiren ya da h ü k m ü n ü bildirir b i l d i r m e z "doğa yasası"nın y a n ı n d a n ö b e t t u t m a y a başlayan, dolayısıyla D e s c a r t e s ' ı n T a n n s ı k a d a r yararsız olan (olsa olsa, hırsız gir m e s i n diye dikilip d u r a n gece b e k ç i s i ) T a n n y ı d a "laikleştir-12) SPİNOZA. Traite thtologico-politique, IV.
mislerdi" A n c a k eski anlayışın e r e k b i l i m s e l yapısını, doğanın dolayımsız görünüşleri a r d ı n d a gizlenen ideal kimliğini sak lamayı s ü r d ü r m ü ş l e r d i . O n l a r için doğa yasası b i r gereklilik kadar, b i r ödevdi de. T ü m talepleri ise, yeni t a n ı m a hâlâ ya b a n c ı kalan bir yasa t a n ı m ı n a s ı ğ ı n m a k t a , sırtını b u n a daya m a k t a y d ı
Oysa, M o n t e s q u i e u , yasa s ö z c ü ğ ü n ü n e s k i a n l a m ı n ı , sığın dığı alanlardan, h e m e n iki satırla, kapı dışarı e t m e y i ö n e r i y o r du. M o d e r n yasa t a n ı m ı n ı n , yani ilişki olarak yasa t a n ı m ı n ı n k a p s a m ı n ı da, T a n r ı d a n başlayıp ufacık taşa varıncaya k a d a r t ü m varlıkları k u c a k l a y a c a k b i ç i m d e g e n i ş l e t m e y i d ü ş ü n ü yordu. Bu açıdan bakıldığında, tüm v a r l ı k l a r ı n kendi yasala
rı vardı: tanrısallığın kendi yasaları vardı, maddi dünyanın kendi yasaları vardı, insandan üstün tüm zekaların kendi yasa ları vardı, insanın kendi yasaları vardı (Y.R., I, 1 ) . H i ç b i r e k
sik yok. Bu kez y a s a k l a n m ı ş olduğu i ç i n s ö y l e n m e m e s i gere k e n h e r şey a ç ı k s e ç i k dile getirilmişti. B u n u n nasıl b i r reza lete yol açtığı kestirilebilir. Şurası k e s i n ki, değişimi değilse de, ilk a d ı m ı n atılmasını sağlamak için T a n r ı oralardaydı h â lâ Ne de olsa dünyayı yaratmıştı. Ne var ki, ilişkinin t e r i m l e r i n d e n biriydi a n c a k . İlk neden o y d u , a n c a k yasalar o n u ö t e k i varlıklarla aynı kefeye k o y u y o r d u Yasalar, onunla (ilk neden
le, yani Tanrıyla) çeşitli varlıklar arasında ve bu çeşitli varlık
ların kendi aralarında bulunan ilişkidir (Y.R., I, 1 ) . B u n a varlık ları yaratırken b u yasaları k o y a n T a n r ı n ı n h e r şeyin k ö k e n i n -d e k i k e n -d i h ü k m ü -de, söz k o n u s u -d o ğ a n ı n gerekliliğine b o y u n eğerse, b u d u r u m d a , h e r şeye b u l a ş a n y a s a n ı n T a n r ı y ı d a i ç e r d e n ele geçirdiği söylenebilir! D ü n y a y ı y ö n e t e n yasaları yapmışsa, bu y a s a l a n n o n u n gücü ve bilgeliğiyle ilişkili o l d u ğ u
da kesindi. T a n r ı n ı n h e s a b ı d ü r u l m e y e görsün, geriye kalan h e r şey de devrilip giderdi. R a k i b i zayıflatmanın en iyi yolu, o n u k e n d i tarafına ç e k m e k t i r . T a n r ı eski yetki alanlarının üs t ü n e titriyordu, işte şimdi, b ü t ü n bu alanlar, a m a en başta da k e n t l e r i n d e ve tarihlerinde varlıklarını s ü r d ü r e n insanların dünyası, M o n t e s q u i e u ' y e kapılarını açmıştı. S o n u n d a o n l a r a
kendi yasasını k a b u l e t t i r e b i l e c e k t i
T e o r i k alanda yaşanan bu d e v r i m i n ne gibi s o n u ç l a r doğu racağını a ç ı k ç a g ö r m e k gerekir Bu devrim, N e w t o n ' c u bir ya sa kategorisinin, siyaset ve tarih alanlarına da uygulanabilece ğini varsayar. B u devrim, i n s a n e l i n d e n ç ı k m a k u r u m l a r d a n , bu k u r u m l a r ı n s u n d u ğ u çeşitliliği bir birlik, yaşadıkları deği şikliği d e k a l ı c ı l ı k ç e r ç e v e s i n d e d ü ş ü n m e y e o l a n a k v e r e c e k özelliğin, yani ç e ş i t l e n m e yasalarının, o l u ş u m yasalarının ç e k i p ç ı k a r t ı l a b i l e c e ğ i n i varsayar. Bu yasa ideal bir d ü z e n değil, g ö r ü n g ü l e r e i ç k i n b i r ilişki o l a c a k t ıI J Ö z l e r i n s e z i l m e s i n d e n k a y n a k l a n m a y a c a k , ö n c e d e n e d i n i l m i ş d ü ş ü n c e l e r e dayan m a d a n , araştırma ve karşılaştırma yoluyla, yoklaya yoklaya olguların ta k e n d i l e r i n d e n ç ı k a r t ı l a c a k t ı . Bu yasa keşfedildi ğinde bir varsayımdan öteye g i t m e y e c e k , s o n d e r e c e çeşitli ol guların t ü m ü tarafından d o ğ r u l a n m a d ı k ç a da ilke halini al m a y a c a k t ı : Ele aldığım nesnenin peşine, hiçbir niyet beslemeden
takılmıştım; ne kurallardan ne de kuraldışı durumlardan habe rim vardı: gerçeği bulduğum an yitiriyordum: ancak kendi ilkele rimi keşfettikten sonra, aradığım her şey kendiliğinden bana gel-di. (Y.R., Ö n s ö z ) İlkelerimi koyduğumda, özel durumların söz
13) Montesquieu'un bu anlatımlarda N e w t o n ' d a n etkilendiği açıktır: k e n d i n d e n s ö z ederken, "yazar", diye başlar ve şöyle devam eder: "nedenlerden hiç söz et miyor, karşılaştırmıyor da nedenleri; sonuçlardan s ö z edip. s o n u ç l a n karşılaş tırıyor" (De/ense de l'EL. 1er Partie. I; Reponse â la 3e obligation). Aynı zaman da bkz. Çokeşlilik k o n u s u n a ilişkin uyan.
konusu ilkelere kendilinden boyun eğdiğim gördüm, tüm ulusla rın tarihi ise bu ilkelerin sonuçlanndan başka bir şey değildi
(Y.R., Ö n s ö z ) D o ğ r u d a n d e n e y l e m e o l m a m a s ı bir k e n a r a bıra kıldığında, b u n u n , k e n d i n e s n e s i n i bağlayan yasayı araştıran a m p i r i k bir bilimin çevrimi o l d u ğ u söylenebilirdi.
A n c a k teorik a l a n d a y a ş a n a n b u d e v r i m , bir y a n d a n d a bi limsel s o r u ş t u r m a n ı n nesnesiyle ( b u r a d a , i n s a n t o p l u m l a r ı n ı n m e d e n i ve siyasal yasaları) s o r u ş t u r m a n ı n s o n u ç l a r ı n ı birbiri ne k a r ı ş t ı r m a m a y ı varsayıyordu: başka deyişle, yasa s ö z c ü ğ ü n ü n anlamıyla o y n a m a m a y ı varsayıyordu Bu d a , bilginin ele aldığı t ü m n e s n e l e r d e , olguların yasalarım o l g u l a r d a n ç e k i p ç ı k a r t a n M o n t e s q u i e u ' n ü n , insan t o p l u m l a r ı n ı n pozitif yasa ları olan bu tikel nesneyi t a n ı m a y a ç a l ı ş m a s ı n d a n kaynakla n a n b i r karışıklıktır. Oysa 5 . yüzyılda Y u n a n i s t a n ' d a y a d a İlk F r a n k Krallar S o y u n d a g ö r ü l e n yasaların, s ö z c ü ğ ü n ilk anla m ı n ı taşımadıkları, yani bilimsel yasalar o l m a d ı k l a r ı açıktı. Bunlar, M o n t e s q u i e u ' n ü n t o p l u l a ş m a ya da e v r i m yasasını (bilimsel yasasını) a ç ı k l a m a k istediği h u k u k i k u r u m l a r d ı . Ya saları ve yasaların ruhunu b i r b i r i n d e n ayırırken açıkça şöyle d i y o r d u : Yasaları değil, yasaların ruhunu inceliyorum... bu ruh ise, yasaların çeşitli şeylerle kurabileceği çeşitli ilişkilerden başka bir şey değildir. (Y.R., 1, 3) D e m e k ki, M o n t e s q u i e u ele aldığı n e s n e n i n yasalarını (yasaların ruhunu) ele aldığı nesneyle (ya salar) k a r ı ş t ı r m ı y o r d u . Yanlış a d ı m a t m a m a k için böyle basit bir ayırım getirmek, s a n ı r ı m , z o r u n l u y d u . M o n t e s q u i e u gene I. Kitapta, e v r e n d e k i t ü m varlıkların, h a t t a T a n r ı n ı n bile iliş-ki-yasalara bağlı o l d u ğ u n u g ö s t e r d i k t e n s o n r a , b u n l a r ı n kiplik açısından sunduğu farkları ele alır. Böylece, en ufak bir s a p
-maya dahi yer v e r m e y e n , c a n s ı z m a d d e l e r i y ö n e t e n yasalarla, insanları ve hayvanları y ö n e t e n yasaları b i r b i r i n d e n ayırmış o l u y o r d u . Varlık b a s a m a k l a r ı n d a y ü k s e l d i k ç e , yasaların de ğişmezliği de azalıyordu, en a z ı n d a n yaptıkları gözlemlerin kesinliği azalıyordu. Zeka sahibi varlıkların dünyası da, fizik
dünya kadar iyi yönetilmeliydi (Y.R., 1, 1 ) . Dolayısıyla, diğer
varlıklar karşısında bilgi sahibi olma ayrıcalığı b u l u n a n insan, yanlışa düşebilir, k e n d i n i tutkulara kaptırabılır. i n s a n ı n ser gilediği s a p m a l a r da b u n d a n k a y n a k l a n ı r : insan zeka sahibi
varlık olarak, hiç durmadan Tanrının koyduğu yasaları çiğner, kendi koyduklarını da değiştirir (Y.R.,1, 1 ) . D a h a da k ö t ü s ü , in
san k e n d i k o y d u ğ u yasaları da g ö z e t m i y o r d u h e r z a m a n ! O y sa, M o n t e s q u i e u ' n ü n s o r u ş t u r m a l a r ı n ı n nesnesi, k e n d i tarihi i ç i n d e , bu b a ş ı b o ş varlıktı zaten: davranışları, k e n d i s i n e geti rilen yasalara h e p b o y u n e ğ m e y e n , üstelik kendisi tarafından y a p ı l m ı ş tikel yasaları da o l a b i l e n b i r varlık; b u n l a r , p o z i t i f yasalardı, a m a b u n l a r a d a u y m a s ı g e r e k m e z d i k u ş k u s u z .
B u d ü ş ü n c e l e r e b a k ı p , M o n t e s q u ı e u ' n ü n i n s a n o ğ l u n u n za yıflığından y a k m a n b i r a h l a k ç ı olduğu sanılabılır. B e n s e , M o n t e s q u i e u n ü n b u n o k t a d a b i r teorisyen olarak, aşılması g ü ç b i r i k i r c i k l i k l e karşı karşıya kaldığı k a n ı s ı n d a y ı m . G e r ç e k t e n de, yasaların kipliğini b ö y l e a y ı r m a k , farklı ıkı yoruma yol açabilir; b u y o r u m l a r ı n h e r biri ise, M o n t e s q u i e u ' d e bile iki ayrı eğilim belirtir
İlk eğilim konusunda, şöyle denilebilir: insan e l i n d e n ç ı k m a
yasalardan ç e k i p ç ı k a r t ı l a b i l e c e k b a ğ ı n t ı ve ç e ş i t l e n m e yasala rının, insan e l i n d e n ç ı k m a yasalardan farklı olduğu y o l u n d a ki y ö n t e m s e l ilkeye sıkı sıkıya bağlı k a l m a k koşuluyla, insan ların k e n d i k o y d u k l a r ı yasalar k o n u s u n d a k i b a ş ı b o ş l u k l a r ı ve
