• No results found

- Οι πόλεμοι της νέας τάξης

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "- Οι πόλεμοι της νέας τάξης"

Copied!
363
0
0

Loading.... (view fulltext now)

Full text

(1)
(2)
(3)
(4)

Τίτλος: 01 ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΤΑΞΗΣ Συγγραφείς: ΕΥΤΥΧΗΣ ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ και ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΕΛΑΝΤΗΣ 2005: Εκδόσεις “ ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ - ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΙΔΕΡΑΤΟΣ" Αμυκλών 19 - 152 31 Χαλάνδρι Τηλ.: 210 6755890, Fax: 210 6711004 e-mail: a-siderat@otenet.gr ISBN 960-8318-27-0 Εξώφυλλο: Βιργινία Καρεφυλλάκη Διορθώσεις κειμένου: Βίλλυ Σιδερά του Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ - Β ιργινία Καρεφυλλάκη Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, αναπαραγωγή του εντύπου με οποίονδήποτε τρόπο, χωρίς τη γραπτή άδεια του συγγραφέα και του εκδότη. Το ίδιο ισχύει και για τις μεταφρά­ σεις του έργου (Ν. 2121/1993).

(5)

OinOMEMOt

no

NEAXIUNZ

ΕΥΤΥΧΗΣ ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΕΛΑΝΤΗΣ

(6)
(7)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ω Ν ... 9 Α ' Μ Ε Ρ Ο Σ ... 13 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ: ΜΤΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ 15 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΠΟ ΤΗ ΧΙΡΟΣΙΜΑ ΣΤΟΤΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ ΤΗΣ Ν ΕΑ Σ Τ Α Ξ Η Σ ... 73 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΗΣ Ν ΕΑ Σ Τ Α Ξ Η Σ ... 95 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΑ “ ΚΡΑΤΗ-ΤΑΡΑΞΙΕΣ” ΚΑΙ Ο “ ΑΞΟΝΑΣ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ” ... 151 W Μ Ε Ρ Ο Σ ... 175 Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η ... 177 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ “ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗΣ” ΕΠΕΜ ΒΑΣΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗ Π Ρ Ο Σ Ε Γ Γ ΙΣ Η ... 183

(8)

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠ ΕΜ ΒΑ ΣΕ­ ΩΝ ... 293 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΕΠΕΜΒΑΣΕΩΝ - "Ο ΝΕΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ" . . 319 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΠΟ ΤΙΣ "ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΕΜ ΒΑ ΣΕΙΣ" ΣΤΗΝ "ΑΝΤΙΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑ ΤΕΙΑ ” ... 337 ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Β ' ΜΕΡΟΥΣ 355

(9)

Μ

ε την κατάργηση του “ σοσιαλιστικού στρατοπέδου” , η ανθρωπότη­τα εισήλθε σε μια νέα ιστορική περίοδο. Ε π ί σαράντα πέντε χρό­ νια κυριάρχησε η ισορροπία του τρόμου - μια ανταγωνιστική ισορροπία με μόνιμη την απειλή του πυρηνικού ολοκαυτώματος. Από τις αρχές της δεκαετίας του 90 άρχισε να διαμορφώνεται ένας φαινομενικά μονοπο­ λικός κόσμος με ηγεμονική δύναμη τις ΗΠΑ. Μετά την κατάρρευση της “ αυτοκρατορίας του κακού” , η Νέα Τάξη υποσχόταν έναν νέο κόσμο ειρήνης. Εντούτοις, και παρά τις προφητείες για το “ τέλος της Ιστορίας” , παρά την απουσία της προηγούμενης ανταγωνιστικής αντίθε­ σης ανάμεσα στο “ σοσιαλιστικό στρατόπεδο” και τις “ ιμπεριαλιστικές δυνάμεις” , ο “ νέος κόσμος” δεν ήταν ένας κόσμος ειρήνης. Το νέο πλήγ­ μα των αντιθέσεων που διαμορφώθηκε μετά το 1990 συνεπαγόταν, ανα­ πόφευκτα νέες συγκρούσεις και νέους πολέμους. Η λεγόμενη “ μετα-κομμουνιστική” περίοδος συμπίπτει με την έντα­ ση της τάσης για παγκοσμιοποίηση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Αλλά αυτή η ιστορική διαδικασία όξυνε την αντίθεση κεφαλαίου και εργασίας, την αντίθεση του ανθρώπου με το “ ανόργανο σώμα του” (τη φύση), την αντίθεση των 110 χωρών με τον λεγόμενο τρίτο κόσμο. Οι τεχνολογικές καινοτομίες του τέλους του εικοστού αιώνα δεν οδήγησαν σε έναν κόσμο γενικευμένης ευημερίας, όπως υπο- σχόνταν οι ιδεολογικοί εκπρόσωποι του καπιταλισμού. Οδήγησαν κυρίως στην όξυνση της κρίσης υπερσυσσώρευσης, με όσα αυτή συνε­ πάγεται: Αέναη λιτότητα, περιστολή των κατακτήσεων της εργατικής τάξης, περιστολή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η μείωση των φυσι­ κών και ιδιαίτερα των ενεργειακών αποθεμάτων ωθούσε το κεφάλαιο, και ειδικά το αμερικανικό στο σχεδιασμό νέων μεθόδων για την αρπα­ γή πρώτων υλών και ειδικά πετρελαίου και φυσικού αερίου. Τα ενερ­ γειακά αποθέματα της Μέσης Ανατολής απετέλεσαν τον κύριο στόχο

(10)

της αμερικανικής πολιτικής. Το χτύπημα της 11ης Σ επ τεμβρίου πρό- σφερε το αναγκαίο πρόσχημα για την πολεμική επιδρομή στη Μέση Ανατολή και στην Κεντρική Ασία. Βέβαια, οι “ Πόλεμοι της Νέας Τάξης” δεν ξεκίνησαν μετά την 11η Σεπ τεμβρίου. Οι πόλεμοι της Νέας Τάξης είναι η λογική συνέπεια των ιμπεριαλιστικών πολέμων που εμφανίστηκαν πριν από τη λήξη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου με τον πυρηνικό βομβαρδισμό της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι και συνεχίστηκαν με τον πόλεμο της Κορέας και του Βιετνάμ, με πλήθος στρατιωτικών επεμβάσεων, το π ι­ κών πολέμων, δικτατοριών και γενοκτονιών. Οι πόλεμοι αυτοί είχαν αμυντικό και ταυτόχρονα επιθετικό χαρακτήρα: άμυνα εναντίον των απελευθερωτικών κινημάτων και των σοσιαλιστικών χωρών, επ ιθετικ ό ­ τητα για τη συντριβή αυτών των κινημάτων, εί δυνατόν του σοσιαλι­ στικού στρατοπέδου για πολιτική και οικονομική επέκταση του κεφα­ λαίου. Η ανταρσία του “ αντίπαλου δέους” μετά την κατάρρευση, έδωσε τη δυνατότητα στις ιμπεριαλιστικές χώρες και ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, να προχωρήσουν, με την πολιτική του νεο-φιλελευθερισμού στην ολομέ­ τωπη επίθεση εναντίον των λαϊκών κατακτήσεων. Ε ιδικά οι ΗΠΑ άδρα- ξαν την ευκαιρία να διαμορφώσουν μία επ ιθετική πολιτική που θα είχε στόχο την παγκόσμια οικονομική, πολιτική και στρατιωτική ηγεμονία. Δεν ήταν συνεπώς τυχαίο ότι οι πόλεμοι της Νέας Τάξης άρχισαν πριν από την 11η Σεπτεμβρίου. Οι πόλεμοι της Εγγύς και Μέσης Ανατολής εγκαινιάστηκαν με αφορμή και “ δικαιολόγηση”την εισβολή στο Κ ουβέιτ. Η επιθετική πολιτική στην Ευρώπη είχε ως φυσικό στόχο την πολυεθνική Γιουγκοσλαβία, με πρόσχημα την κατάκτηση των δικαιω ­ μάτων των Κοσοβάρων. Στόχος των δύο πολέμων της Γιουγκοσλαβίας ήταν η διάλυση αυτού του πολυεθνικού κράτους, η οικονομική και πολιτική διείσδυση και η δημιουργία κρατών - προγεφυρωμάτων του αμερικανικού ιμπεριαλισμού. Τέλος, ο πόλεμος του Αφγανιστάν, με πρόσχημα την αντιμετώπιση των Ταλιμπάν, α πέβλεπ ε στην διείσδυση σε μια περιοχή πλούσια σε πρώτες ύλες και με ιδιαίτερη στρατηγική σημασία. Η 11η Σεπ τεμβρίου ήταν το ευκαιριακό πρόσχημα γ ια την εξάπλω- ση ενός πολέμου εναντίον παντός υποκείμενου εχθρού, ενός πολέμου με αόριστο χρονικό και τοπικό ορίζοντα. Η πάταξη της “ τρομοκρατίας των απελπισμένων” απετέλεσε την θεωρητική δικαιολόγηση των νέων πολέμων. Το παρόν βιβλίο επ ιχειρεί να αναλύσει τα αίτια, τον χαρακτήρα, τους

(11)

στόχους των πολέμων της Νέας Τάξης. Αναπόφευκτα εντούτοις ανα- φέρεται στους ιμπεριαλιστικούς πολέμους μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο αναδεικνύοντας την κοινή βάση τους και ταυτόχρονα τη μετά λ­ λαξή τους, καθώς και τις συνέπειές τους για το σήμερα και το μέλλον της ανθρωπότητας. Το βιβλίο σχεδιάστηκε από κοινού, από τους δύο συγγραφείς του, οι οποίοι -προφανώς- συμφωνούν στα βασικά προβλήματα που αναλύο­ νται σ’ συτό το βιβλίο. Εντούτοις, υπήρξε ένας αναπόφευκτος “ κατα­ μερισμός εργασίας” . Το πρώτο μέρος, που αναφέρεται στη σημερινή κατάσταση του κόσμου, στις α ιτίες των πολέμων, στο χαρακτήρα και στους στόχους τους, καθώς και σε ορισμένες τεχνικές όψεις (πυρηνική βόμβα, ραδιενέργεια, απεμπλουτισμένο ουράνιο, χημική μόλυνση, κ.λπ.) γράφτηκε από τον Ευτυχή Μπιτσάκη. Το δεύτερο, που αναφέ- ρεται στις νομικές, ανθρωπιστικές όψεις, στην ιδεολογική “ δικαιολόγη- ση” , στις συνέπειες για τα δημοκραστικά δικαιώματα, στην κατάκτηση του διεθνούς δικαίου και θεμελιωδών διατάξεων των αστικών συνταγ­ μάτων, γράφτηκε από τον Δημήτρη Μπελαντή. Εντούτοις, οι θέσεις του βιβλίου είναι κοινές, κοινή και η ευθύνη για τυχόν λάθη ή λανθασμένες α ν τ ιλ ή ψ ε ις . Ευτυχής Μπιτσάκης - Δημήτρης Μπελαντής Οκτώβριος 2004

(12)
(13)

Θέμα του βιβλίου είναι οι πόλεμοι της εποχής μας:

οι πόλεμοι της Νέας Τάξης. Οι πόλεμοι αυτοί

συνδέ­

ονται

με μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο-την

περίοδο της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης. Προτού

λοιπόν περάσουμε στην μελέτη του φαινομένου των

σημερινών πολέμων, είναι αναγκαίο να αναλύσουμε

τη διαδικασία της κεφαλαιοκρατικής παγκοσμιοποί­

ησης: τον χαρακτήρα της,

τις αντιθέσεις που γεννά και τους κινδύνους που

συνεπάγεται για την ανθρωπότητα.

Τις οικονομικές και τις κοινωνικές αιτίες

των σημερινών πολέμων.

(14)
(15)

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ: ΜΤΘΟΙ ΚΑ Ι Π ΡΑ ΓΜ Α ΤΙΚ Ο ΤΗ ΤΕΣ 1 . Η Τα ς η Για Πα γκ ο σμ ιο π ο ίη ση. | Υ καπιταλισμός απετέλεσε την ιστορική άρνηση της κλειστής φεου- δαρχικής κοινωνίας. Η γενίκευση της εμπορευματικής παραγωγής είχε ως συνέπεια την τάση για επέκταση, προκειμένου να εξασφαλί- σθούν αγορές, πρώτες ύλες και φθηνή εργατική δύναμη. Η τάση για παγκοσμιοποίηση είναι συνεπώς εγγενής στην καπιταλιστική οικονο­ μία. Η ίδια η δυναμική του κεφαλαίου συνεπάγεται μια μη αντιστρε­ πτή διαδικασία επέκτασης: η ανακοπή αυτής της διαδικασίας θα σήμαινε το θάνατο του καπιταλισμού. Σήμερα ο καπιταλιστικός τρό ­ πος μεταβολισμού ανθρώπου-φύσης τείν ει να πλησιάσει τα ιστορικά του όρια. Η κρίση, το αδιέξοδο και οι νέες πλανητικές αντινομίες, χαρακτηρίζουν τη σημερινή φάση του. Οι πόλεμοι είναι ένα από τα μέσα για υπέρβαση του αδιεξόδου, μέσον που εντείνει τα κρισιακά φαινόμενα και το σημερινό αδιέξοδο. 0 καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής συνεπάγεται τη γενίκευση της εμπορευματικής παραγωγής. Αλλά η διαδικασία αυτή προϋποθέτει - και συνεπάγεται- την προλεταριοποίηση της εργασιακής δύναμης και τη διαδικασία συσσώρευσης του κεφαλαίου. (Το κεφάλαιο δεν είναι σχέση, όπως είναι της μόδας να λέγετα ι σήμερα, στο όνομα του Μαρξ. Το κεφάλαιο είναι μέσα παραγωγής, εμπορεύματα, χρήμα κλπ, ενταγ­ μένα στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής). Η τάση για ερήμωση της υπαίθρου, δημιουργίας μεγαλουπόλεων και παγκόσμιας αγοράς, είναι εγγενής στον καπιταλισμό. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού τοποθετείται γεωγραφικά κυρίως στη Δυτική Ευρώπη. Η·απαρχή της ανάπτυξης των κεφαλαιοκρατικών σχέ­ σεων τοποθετείται χρονικά στο τέλος του Μεσαίωνα και στην αρχή της

(16)

Αναγέννησης. Και η διαδικασία αυτή, εκτός από την τάση γενίκευσης της εμπορευματικής παραγωγής, χαρακτηρίζεται από την έναρξη της αποικιοκρατίας. Συγκεκριμένα: Το 1492 ανακαλύφθηκε η Αμερική. Το 1498 ανακαλύφθηκε ο δρόμος προς τις Ινδίες. Ισπανοί, Πορτογάλοι, Ολλανδοί, Βέλγοι, Άγγλοι κλπ., δημιούργησαν αποικίες έξω από την Ευρώπη και η εκμετάλλευσή τους απετέλεσε μια από τις πηγές της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου. Η αποικιοκρατία και η αναγέννηση της δουλείας συμπίπτουν με την ανάπτυξη του πρώιμου καπιταλισμού. Το ξερίζωμα των αγροτικών πληθυσμών, η εκμετάλλευση της "α π ε­ λευθερωμένης" εργατικής δύναμης του νεώτερου προλεταριάτου, η εκμετάλλευση των αγροτικών πληθυσμών και των αποικιών και τέλος οι πόλεμοι, απετέλεσαν τις πηγές της πρωταρχικής συσσώρευσης. Όπως έγραφε ο Μαρξ, "αυτό πού βρίσκεται στο βάθος της πρωταρχι­ κής συσσώρευσης του κεφαλαίου, είναι η αρπαγή της ιδιοκτησίας του άμεσου παραγωγού, η διάλυση της ιδιοκτησίας που στηριζόταν στην προσωπική εργασία του ιδιοκτήτη". Η αρπαγή της ιδιοκτησίας, συνεχί­ ζει ο Μαρξ, πραγματοποιείται με το παιχνίδι των ενδογενών νόμων της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, οι οποίοι καταλήγουν στη συγκέντρωση του κεφαλαίου. Αλλά η αύξηση του κεφαλαίου και η συνακόλουθη κ ο ι­ νωνική πρόοδος, συνεπάγονται την αύξηση της αθλιότητας, της κατα­ πίεσης, της υποβάθμισης και της εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης1. Με την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και της γης, των δύο αυτών πρωταρχικών πηγών του πλούτου, γράφει ο Μαρξ, το κεφάλαιο αποκτά μια δύναμη επέκτασης που του επ ιτρ έπ ει να αυξάνει τη συσ­ σώρευσή του, πέρα από τα όρια που φαινομενικά καθορίζει το μ έγ ε­ θος του. Ξερίζωμα των αγροτικών πληθυσμών, επέκταση των αποικιών, πόλε­ μοι. Ο Μαρξ έγραφε για την άβυσσο που χωρίζει τον 15ο από τον 16ο αιώνα. Πράγματι, οι χρονικογράφοι εκείνης της εποχής καταγράφουν την αθλιότητα που προκάλεσε το ξερίζωμα των χωρικών και η συρροή των εξαθλιωμένων μαζών στις αναπτυσσόμενες πόλεις. Ο Μαρξ ανα- φ έρεται στο Χρονικά του Holinshed (1577) και στην Ουτοπία του Τόμας Μόρους, καγκελάριου του Ερρίκου του 8ου (1516). Γράφ ει λο ι­ πόν ο Μόρους: "Αποσπούν τεράστιες εκτάσεις από την καλλιέργεια, τις μετατρέπουν σε βοσκοτόπια, γκρεμίζουν τα σπίτια, τα χωριά και δεν

(17)

αφήνουν παρά την εκκλησία για να χρησιμεύσει σαν στάβλος για τα πρόβατα"2. 0 Μόρους έζησε στην

εποχή

της ραγδαίας ανάπτυξης της υφαντουρ­ γίας στην Αγγλία και στις Κάτω Χώρες. Δεν είναι συνεπώς τυχαίο ότι αναφέρεται στις "περιφράξεις": στην εγκατάλειψη των καλλιεργειών και στη μετατροπή των γαιών σε βοσκοτόπια. Ο Μόρους περιγράφει συγκεκριμένα τη φρίκη της περιόδου της πρωταρχικής συσσώρευσης και διατυπώνει μια κομμουνιστική ουτοπία για την υπέρβαση αυτής της φρίκης. Και επίσης δεν είναι τυχαίο ότι εκείνη την περίοδο διατυ­ πώθηκαν μια σειρά ουτοπίες και ξέσπασαν οι πόλεμοι των χωρικών. Η ουτοπία του Καμπανέλλα (1602, δημοσιεύτηκε το 1623) ήταν μια χρι­ στιανική-κομμουνιστική ουτοπία. Η ουτοπία του Φράνσις Μπέηκον, ήταν μια τεχνοκρατική ουτοπία. Από την άλλη πλευρά, ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία (ο Τόμας Μύνστερ αποκεφαλίστηκε το 1525) είχε ως ιδεολογικό υπόβαθρο το συνδυασμό του χριστιανισμού και της ισότητας. Οι ισοπεδωτές στην Αγγλία, τα πρώιμα κομμουνιστικά κινή­ ματα στην Ευρώπη, το κίνημα του ρομαντισμού, ήταν αντιδράσεις στη βαρβαρότητα του αναπτυσσόμενου καπιταλισμού: στην εκμετάλλευση, στην καταστροφή των κοινωνικών σχέσεων, στην κυριαρχία του ψυχρού συμφέροντος,3 κ.λπ. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού συνδέθηκε επίσης με την ανάπτυξη των επιστημών και της επιστημονικής τεχνολογίας. Προϋποθέτει την επιστημονική-τεχνολογική ανάπτυξη και την ίδια στιγμή γίνεται η κινη­ τήρια δύναμη της ραγδαίας ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Από τον 16ο ως τον 18ο αιώνα κυριαρχούν η μανιφατούρα και τα ιστιοφόρα πλοία. Με τον 19ο αιώνα αρχίζει η ανάπτυξη του βιομηχα­ νικού καπιταλισμού με τη χρήση του ατμού, του άνθρακα και του πετρελαίου, αργότερα του ηλεκτρισμού, με την ανάπτυξη της συνθετι- κής χημείας και των τηλεπικοινωνιών. Το στάδιο αυτό αντιστοιχεί στον βιομηχανικό καπιταλισμό τον οποίον μελέτησε κυρίως ο Μαρξ και που

2. Th. Morns, L ’Utopie, Editions Sociales, Paris, 1978, σσ. 81-84

3. Βλ.σχετικά, ΚΜαρξ, Το κεφάλαιο. Τ.Μόρους Η Ουτοπία (ελλ.μετ.Ηριόανός). Φράνσις Μπέηκον, Νέα Ατλαντίδα (μετ.Π.Νούτσου), Ηριόανός χχ. Tommaso Campanella, La Cite du soleil, Droz, Geneve, 1972. Σχετικά με τα κινήματα τον Ρομαντισμού, βλ. R.Sayre- M.Lowy, Μορφές Ρομαντικού αντικαπιταλισμού (μετ. Σ.Ροζάνη), Ερασμος, 1991. Επίσης Ε.Bloch, Ουτοπία και Επανάσταση, (εισ.μετ.Σ.Ροζάνη), Ερασμος 1985.

Ε.Μπιτσάκη, Δρόμοι της Διαλεκτικής, Άγρα, 2003. Για την ανάπτυξη των φυσικών επι­ στημών, βλ. J.S.Bernal, Η επιστήμη στην Ιστορία, 4 τόμοι, "Ι.Ζαχαρόπουλος", Αθήνα. Επίσης, fiX.Fr.Engels, K.Marx, Les Utopistes, Maspero, Paris, 1976.

(18)

χαρακτηρίζεται από τη ραγδαία ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμε­ ων. Προς το τέλος του 19ου αιώνα τοποθετείται το ιμπεριαλιστικό στά­ διο, το οποίο χαρακτηρίζεται από τη δημιουργία μονοπωλίων, την "ολο­ κλήρωση” της αποικιοκρατίας και τους πολέμους για το μοίρασμα και το ξαναμοίρασμα του κόσμου. Σύμφωνα με τον Ιστβάν Μέσαρος, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις φάσεις του ιμπεριαλιστικού σταδίου: Την πρώιμη και νεώτερη αποι­ κιοκρατία. Την κλασική φάση του ιμπεριαλισμού, όπως την απεικόνι­ σε ο Λένιν και τον παγκόσμιο, ηγεμονικό ιμπεριαλισμό των ημερών μας, με κυριαρχική δύναμη τις ΗΠΑ.4 Σήμερα ζούμε στη φάση της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου και του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Αλλά, προφανώς, πρόκειται για

διαδικασία

παγκοσμιο­ ποίησης: Ο καπιταλισμός ως σύστημα υπάρχει στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και στην Ιαπωνία, με τη μορφή θυλάκων στη Λατινική Αμερική, στην Ασία, στην Αφρική, κλπ και τείν ει να αναγεννηθεί στη Ρωσία, στην Κίνα και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Σ τις λεγάμενες υποανάπτυ- κτες ή υπό-ανάπτυξη χώρες υπάρχουν τεράστιες εκτάσεις, κυρίως στις ενδοχώρες, όπου δεσπόζουν προκαπιταλιστικοί τρόποι παραγωγής και όπου επιβιώνουν κατάλοιπα ακόμα και πρωτόγονων κοινωνιών. Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι συνεπώς, ούτε μύθος, ούτε ολοκληρω­ μένη, παγιωμένη πραγματικότητα. Είναι διαδικασία. Όπως γράφει ο Μέσαρος, "είναι γεγονός κοσμοϊστορικής σημασίας ότι το κεφαλαιο­ κρατικό σύστημα δεν κατόρθωσε να ολοκληρωθεί τον εικοστό αιώνα με τη μορφή της καπιταλιστικής παραγωγής που βασίζεται στην οικονο­ μική ρύθμιση εξαγωγής υπεραξίας. Σ ε τέτοιο βαθμό μάλιστα, που σήμερα περίπου το μισό του πληθυσμού της γης -από την Κίνα στην Ινδία και σε σημαντικές περιοχές της Αφρικής, της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Λατινικής Αμερικής- δεν ανήκει στον κόσμο του κανονι­ κού καπιταλισμού, αλλά ζει κάτω από κάποια υβριδική παραγωγή κεφαλαιοκρατικού συστήματος, που οφ είλεται είτε στις χρόνια υπανά­ πτυκτες συνθήκες, είτε στη μαζική κρατική παρέμβαση στη ρύθμιση του κοινωνικοοικονομικού μεταβολισμού, ή ακόμα και ενός συνδυα­ σμού των δύο".5 Ποτέ στην ιστορία δεν υπήρξε αμιγής τρόπος παρα­ γωγής. Ο καπιταλισμός, κυρίαρχη μορφή στις μέρες μας, συνυπάρχει

4. Istvan Meszdros, Beyond Capital, Merlin Press, London, 1995 a. X I 1 1 5 .1.Μέσαρος, Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα; Προσκήνιο, 2003, σ. 143

(19)

ανταγωνιστικά με κατάλοιπα παλαιών τρόπων παραγωγής που δεσπό­ ζουν σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη. Συσσώρευση και διευρυνόμενη συσσώρευση του κεφαλαίου. Επέκταση, τάση για παγκοσμιοποίηση που πραγματοποιείται με την "ειρηνική" διείσδυση και με τον πόλεμο: ο καπιταλισμός είναι ο πρώ­ τος τρόπος παγκόσμιας παραγωγής, καθώς η τάση για παγκόσμια αγορά ενυπάρχει στην ίδια την έννοια του καπιταλισμού. Μέσω της πρωταρχικής συσσώρευσης και της αποικιοκρατίας, ο καπιταλισμός, που πατρίδα του υπήρξε η Ευρώπη κατά τον 16ο αιώνα, τείνει να καταστεί παγκόσμια πραγματικότητα. Ο χώρος αναπαραγωγής και διεύρυνσης της σχέσης κεφαλαίου-εργασίας είναι πλέον παγκόσμιος, παρασύροντας στην ορμητική και βίαιη πορεία του τις χώρες που βρί­ σκονται έξω από τις μητροπόλεις του καπιταλισμού.8 Εξάρθρωση των προκαπιταλιστικών οικονομιών. Ανάπτυξη της επ ι­ στήμης και της τεχνολογίας. Κυριαρχία των μηχανών, ιδεολογία και λατρεία των μηχανών. Ανάπτυξη της παραγωγικότητας της ανθρώπινης εργασίας. Ποιες ήταν όμως οι συνέπειες αυτής της προόδου; Ποιες ήταν οι συνέπειες της διαδικασίας όχι μόνο για το προλεταριάτο των μητροπόλεων, αλλά συνολικά για τους λαούς του πλανήτη; Ο καπιτα­ λιστικός τρόπος παραγωγής εξάρθρωσε τις προκαπιταλιστικές οικονο­ μίες προλεταριοποιώντας τους αγροτικούς πληθυσμούς, που πέρασαν σε κατάσταση χειρότερη από τις προηγούμενες. Επεκτάθηκε με τη βία, οικονομική, πολιτική και στρατιωτική σ’ ολόκληρο σχεδόν τον πλανήτη, μετατρέποντας τις "υποανάπτυκτες χώρες" σε μη-αναπτυγμένες. Ο καπιταλισμός τείν ει να ομογενοποιήσει τον πλανήτη, υποβαθμίζοντας την ποιότητα ζωής και οξύνοντας την αντίθεση φτώχειας-πλούτου. Ο πρώτος και ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος έγιναν για το ξαναμοίρα- σμα των αγορών και των ζωνών επιρροής. Και οι σημερινοί πόλεμοι γίνονται για την αρπαγή πρώτων υλών, ειδικά ενεργειακών αποθεμά­ των, για την καταλήστευση των λαών και την απόκτηση στρατηγικών πλεονεκτημάτων στην πορεία των ΗΠΑ για παγκόσμια ηγεμονία. Οι δ ιεθ ν ικ ές επ ιχ ειρήσ εις απλώνονται σ’ ολόκληρο τον πλανήτη. Αντίστοιχα οξύνονται οι παλαιές και δημιουργούνται νέες αντιθέσεις που αποκτούν ήδη πλανητικό χαρακτήρα. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής εξάρθρωσε τη φεουδαρχία, όπου κυριαρχούσε η έγγεια ιδιοκτησία. Αυτό που δεσπόζει στον καπι­

(20)

ταλισμό, αντίθετα, είναι το κεφάλαιο. Κατά τον Μαρξ: "Σ ε όλες τις μορφές κοινωνίας όπου δεσπόζει η έγγεια ιδιοκτησία, η σχέση με τη φύση παραμένει κυρίαρχη. Σ τις κοινωνίες όπου δεσπόζει το κεφάλαιο κυριαρχεί το κοινωνικό στοιχείο που δημιουργήθηκε στην πορεία της ιστορίας". Αλλά ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής βρίσκεται σε ανταγωνιστική αντίθεση με την ιδιωτική κατοχή των μέσων παραγωγής. Ενταγμένη στις κεφαλαιοκρατικές σχέσεις, η επιστημονική και η τεχνο­ λογική πρόοδος καθιστά αποτελεσματικότερη την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης. Έ τσι η τεχνολογική πρόοδος μοιάζει με "θεομηνία". Γίνεται το "μαρτυρολογίο του παραγωγού" (Μαρξ). Η "πρόοδος" των κεφαλαιοκρατικών κοινωνιών οξύνει και οδηγεί στα άκρα τις ενδογενείς αντιθέσεις αυτών των κοινωνιών. Όπως γρά ­ φ ει ο Μαρξ: "Το κεφάλαιο έχει μία μόνο φυσική τάση και ένα μοναδι­ κό κίνητρο: τείν ει να αυξάνεται, να δημιουργεί υπεραξία, να απορρο­ φά, μέσω του σταθερού μέρους του, τα μέσα παραγωγής, τη μεγαλύ­ τερη μάζα εργασίας". Το κεφάλαιο "είναι νεκρή εργασία, η οποία, όπως ο βρικόλακας, ζει μόνο βυζαίνοντας τη ζωντανή εργασία".8 Το κεφάλαιο λοιπόν είναι μόνο "νεκρή εργασία" δηλαδή "πράγμα";

2

.

Κ ε φ α λ α ίο : Μ ια Α π όπ ειρα Ο ρ ε μ ο υ .

Π

ροφανώς, το κεφάλαιο δεν είναι μόνο "πράγμα". Θα μπορούσε ίσως να ορισθεί ως το σύνολο των αξιών (μέσων παραγωγής, εμπ ο­ ρευμάτων, χρήματος, κλπ.) που είναι ενταγμένες στον κεφαλαιοκρατι­ κό τρόπο παραγωγής. Αλλά ο ορισμός αυτός δεν είναι αυτονόητος. Μ ιλάμε για παγκοσμιοποίηση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παρα­ γωγής. Αυτός ο τρόπος παραγωγής, διαλεκτική σχέση ενότητας και αντίθεσης των παραγωγικών δυνάμεων με τις παραγωγικές σχέσεις, χαρακτηρίζεται από την ιδιωτική κατοχή των μέσων παραγωγής και τη χρησιμοποίηση μισθωτής εργασίας για την παραγωγή εμπορευμάτων. Σκοπός της καπιταλιστικής -γενικευμένης εμπορευματικής παραγωγής- είναι η ιδιοποίηση της υπεραξίας η οποία δημιουργείται κατά την παραγωγική διαδικασία. (Η εργατική δύναμη παράγει αξίες μεγαλύ­ τερες από αυτές που απαιτούνται για την αναπαραγωγή της). Η "νεκρή εργασία" για την οποίαν μιλά ει ο Μαρξ, είναι συσσωρευμένη

(21)

υπεραξία. Τ ι είναι όμως το κεφάλαιο; Ταυτίζεται απλώς με τη συσ- σωρευμένη υπεραξία; 0 μαρξισμός, γενικά, αντιτίθεται στην ταύτιση του κεφαλαίου με το σύνολο των υλικών συντελεστών της παραγωγής. Σύμφωνα με έναν ορισμό, "το κεφάλαιο δεν είναι πράγμα, αλλά ένα σύστημα κοινωνικών σχέσεων παραγωγής, ιστορικά καθορισμένων, οι οποίες αφορούν την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, τον καταμερισμό της εργασίας και την κατανομή του προϊόντος".9 Το κεφάλαιο ανάγεται λοιπόν σε μία καθορισμένη σχέση, χωρίς υλικό διαμεσολαβητή; Η τάση για γενικότερη αφυλοποίηση των σχέσεων είναι σήμερα της μόδας: Το κεφάλαιο είναι σχέση, το κράτος είναι σχέση (Ν έγκρι), το έθνος είναι φαντασιακή-ιδεολογική κατασκευή. Ακόμα και τα μικροσωμάτια της σημερινής φυσικής ανάγονται σε σχέ­ σεις χωρίς υλικό υπόβαθρο.10 Σύμφωνα με έναν ορισμό του Μαρξ "το κεφάλαιο δεν είναι αντικεί­ μενο, αλλά μια καθορισμένη κοινωνική σχέση παραγωγής". Το κεφά­ λαιο λοιπόν είναι σχέση; Ορθό θα ήταν να δεχτούμε ότι εδώ ο Μαρξ μιλάει για τις κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής και όχι για το κεφάλαιο καθεαυτό. Εξάλλου ο Μαρξ συνεχίζει: "Το κεφάλαιο είναι τα μέσα παραγωγής που μονοπωλούνται από ένα καθορισμένο τμήμα της κοινωνίας". Ήδη έχω υποστηρίξει αυτή τη θέση, η οποία δέχεται την "υλικότητα" του κεφαλαίου. Εντούτοις στον Μαρξ θα β ρ ει κανείς πολ­ λούς και όχι πάντα ταυτόσημους ορισμούς του κεφαλαίου. Σύμφωνα λοιπόν με έναν άλλο ορισμό: "Αντί για πράγμα, το κεφάλαιο είναι μια κοινωνική σχέση μεταξύ προσώπων, η οποία αποκαθίσταται με το ενδιάμεσο πραγμάτων". Εδώ πάλι η σχέση θεω ρείται βασική, αλλά υπεισέρχεται και ο υλικός διαμεσολαβητής. Κ αι ο Μαρξ συνεχίζει: "Μια μηχανή που κλώθει βαμβάκι, είναι μια μηχανή που κλώθει βα μ­ βάκι. Όμως μόνο σε καθορισμένες συνθήκες γίνετα ι κεφάλαιο".11 Η συγκεκριμενοποίηση αυτή είναι σύμφωνη με τον ορισμό του κεφαλαί­ ου ως αξιών ενσωματωμένων σε ένα συγκεκριμένο τρόπο παραγωγής. Τη θέση αυτή υποστηρίζει ο Μαρξ και σε άλλο σημείο του Κεφαλαίου: "Το κεφάλαιο είναι νεκρή εργασία, η οποία όπως ο β ρ ι­ κόλακας, βυζαίνει τη ζωντανή εργασία". Αλλά νεκρή εργασία είναι

9. B.Dictionnaire Critique du Marxisme (dir.G.Labica, G.Bensussan), PUF, Paris, 1982, σ. 135 10. Βλ.π.χ. Ε.Μπιτσάκη, Η φύση στη Διαλεκτική Φιλοσοφία, Ελληνικά Γράμματα, 2003 11. Βλ. KMarx, Le Capital, ο.π, III, σ. 207

(22)

ακριβώς τα μέσα παραγωγής, τα εμπορεύματα, το χρήμα, κ.λπ .12 Στα Grundrisse, εξάλλου, ο Μαρξ έγραφε ότι "το κεφάλαιο είναι, επίσης, περασμένη, αντικειμενοποιημένη εργασία".13 Πολλοί από τους ορισμούς του Μαρξ συνηγορούν υπέρ της "υλικότητας" του κεφαλαίου. Έ τσ ι στην

Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας,

ο Μαρξ έγραφε: Το κεφάλαιο δεν είναι η ενσάρκωση μιας αιώνιας ιδέας. Είναι απλώς "αναγκαία μορφή στην οποίαν οφ είλει αναγκαστικά να καταλήξει η εργασία η οποία δημιουργεί ανταλλακτική αξία, η παραγωγή που θεμελιώ νεται στην ανταλλακτική α ξία ".14 Η ύπαρξη και η συσσώρευση του κεφαλαίου είναι αδιανόητη χωρίς την εργασία, η οποία παράγει ανταλλακτικές αξίες. Δεν υπάρχει παρα­ γωγή χωρίς προηγούμενη, συσσωρευμένη εργασία. Το κεφάλαιο, γρά ­ φ ει ο Μαρξ, "είναι και αυτό, επίσης, ανάμεσα στ άλλα, παραγωγικό εργαλείο, είναι επίσης περασμένη, αντικειμενοποιημένη εργασία. Συνεπώς το κεφάλαιο είναι μια φυσική, καθολική, αιώνια σχέση, ναι, αλλά με την προϋπόθεση ότι λησμονούμε ακριβώς το ειδικό στοιχείο, εκείνο που μεταμορφώνει σε κεφάλαιο το "όργανο της παραγωγής", την "συσσωρευμένη εργασία".15 Δεν θα επιμείνουμε στην παράθεση χωρίων. Πράγματι, αν το κεφ ά­ λαιο ήταν απλά σχέση, χωρίς υλικό διαμεσολαβητή, τότε τ ι νόημα θα είχαν οι έννοιες: σταθερό κεφάλαιο, μεταβλητό, παραγωγικό κεφάλαιο, οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, συσσώρευση του κεφαλαίου, κεφά­ λαιο-χρήμα, υποτίμηση του κεφαλαίου, μάζα του κεφαλαίου, πλασμα­ τικό κεφάλαιο, βιομηχανικό κεφάλαιο, χρηματιστικό κεφάλαιο, κ λ π .; Οι έννοιες αυτές στερούνται νοήματος αν δούμε το κεφάλαιο απλώς ως σχέση και όχι ως σύνολο αξιών ενταγμένων στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Ειδικά αν νοήσουμε το κεφάλαιο ως σχέση, συγχέοντάς το με τις κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής, τότε η κρίση υπερσυσσώρευσης στερείται νοήματος: η υπερσυσσώρευση δεν αφορά μια σχέση, αλλά το κεφάλαιο, με την έννοια που το ορίσαμε. Αλλά η κρίση υπερσυσσώ­ ρευσης βρίσκεται στη βάση των πλανητικών αντιθέσεων της εποχής μας, εξ’ ου, η ενδεχόμενη χρησιμότητα της εννοιολογικής διασάφησης που επιχειρήσαμε. Ας δούμε λοιπόν τώρα, περισσότερο συγκεκριμένα, τα στοιχεία και τις κινητήριες δυνάμεις επέκτασης του κεφαλαίου. 12. Βλ. Κ.Marx, στο ίδιο I, σ. 229

13. Βλ. KMarx, Grundrisse, Editions Sociales, Paris, 1980,1, a.19 14. Βλ. KMarx, Contribution... o.k. a.253

(23)

3

.

Π α γ κ ο σ μ ιο π ο ίη σ η : Ν α Α π ο μ υ θ ο π ο ιή σ ο υ μ ε Τ η ν Ε ν ν ο ια .

Η

τάση για παγκοσμιοποίηση είναι, συνεπώς, εγγενής στο κεφάλαιο. Κυρίως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο είχαμε την έκρηξη των νέων τεχνολογιών, τις αντίστοιχες αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις και την ραγδαία ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας. Αλλά οι νέες τεχνολογίες δεν οδήγησαν σε κάποια γενικευμένη ευημερία. Η επαναστατικοποίηση των μέσων και των μεθόδων παραγωγής είχε ως συνέπεια την αύξηση της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης: την αύξηση της σχετικής υπεραξίας, η οποία στην πορεία μετα τρέπ ετα ι σε απόλυτη. Η επέκταση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής μετά τον πόλεμο, οδήγησε στη δημιουργία τριών καπιταλιστικών μητροπό­ λεων (ΗΠΑ, Ε Ε, Ιαπωνία) με ηγεμονική δύναμη τις ΗΠΑ. Η διαδικασία αυτή (τοπικές ολοκληρώσεις, π εριφ ερειακές ολοκλη­ ρώσεις, παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα) ήταν νομοτελειακή. Αλλά ότι είναι νομοτελειακό, είναι και προοδευτικό, όπως υποστηρίζουν οι "εκσυγχρονιστές" και όχι μόνον αυτοί; Ας μιλήσουμε συγκεκριμένα: Η προοπτική των ιδεολόγων του πρώιμου καπιταλισμού, καθώς και των τεχνοκρατικών ουτοπιών της εποχής μας, ότι δηλαδή η επιστημονική και η τεχνολογική πρόοδος θα οδηγούσε σε μια γενικευμένη ευημερία, διαψεύσθηκε από τα πράγματα.16 Συγκεκριμένα: Η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών, είχε ως συνέπεια την αποτελεσματικότερη εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης. Την όξυνση της αντίθεσης φτώχειας-πλούτου στις μητροπόλεις του καπιταλισμού και την άνοδο της ανεργίας ε ιδ ι­ κότερα. Την κυριαρχία των διεθνικών επιχειρήσεων, την τεράστια συσ­ σώρευση αδρανούς κεφαλαίου και τη συνακόλουθη κρίση υπερσυσσώ- ρευσης. Την καταλήστευση των πρώτων υλών του "τρίτου" κόσμου, την εκμετάλλευση των αγορών τους και της φθηνής εργατικής τους δύνα­ μης. Το "γκρέμισμα των συνόρων" που δεν οδήγησε στη συμφιλίωση των εθνών, αλλά στην ανάπτυξη νέων εθνικισμών και φονταμενταλι- σμών. Τέλος, ο παγκοσμιοποιούμενος καπιταλισμός έχει ανάγκη από τον πόλεμο. Οι πόλεμοι της Νέας Τάξης είναι η νέα μορφή πολέμων στην εποχή του καπιταλισμού των διεθνικών επιχειρήσεων. Όπως γρά ­ φ ει ο Κ.Βεργόπουλος, "η παγκοσμιοποίηση, παρά τις υποσχέσεις της, αντί να οδηγήσει σε διεθνή ολοκλήρωση και ευημερία, βυθίζεται σήμε­ 16. Για την έννοια της προόδου, βλ. Ε.Μπιτσάκη Ρήξη ή Ενοωμάτωση, Σύγχρονη Εποχή 1989, Κεφ.10

(24)

ρα σε διεθνή αποδιοργάνωση, αποσάθρωση των κοινωνιών, νέες ανισό­ τητες και ανισομέρειες, εξάλειψη κάθε αλληλεγγύης".17 Για τους ιδεολόγους του καπιταλισμού, η τάση για παγκοσμιοποίη­ ση του κεφαλαίου είναι προοδευτικό φαινόμενο. Οι αντίπαλοί της, κατά συνέπεια, χαρακτηρίζονται αντιδραστικοί. Όμως αντιδραστική είναι η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, άρνηση της ουμανιστικής ελπίδας για υπέρβαση των εθνικισμών και για τη δημιουργία μιας ειρη­ νικής παγκόσμιας κοινότητας εθνών. Παρά ταύτα, υπάρχουν και προ­ οδευτικοί στοχαστές και αγωνιστές που ταυτίζουν το νομοτελειακό, με το προοδευτικό: Λ έγεται, π.χ., ότι "το να εναντιώνεσαι στην παγκο­ σμιοποίηση είναι σα να εναντιώνεσαι στο νόμο της βαρύτητας". Εντούτοις, άλλο νομοτελειακό και άλλο προοδευτικό. Οι αντίπαλοι της κεφαλαιοκρατικής παγκοσμιοποίησης δεν είναι απλά αρνητές: είναι υπέρ μιας αυθεντικής παγκοσμιοποίησης της επιστήμης, της τεχνολο­ γίας και της κουλτούρας, στα πλαίσια μιας ειρηνικής ανθρωπότητας. Υπάρχει μια ποικιλία απόψεων για την παγκοσμιοποίηση. 0 F. Jameson, π.χ. διακρίνει τέσσερις διαφορετικές απόψεις: 1) Η παγκοσμιοποίηση δεν υπάρχει, αλλά τα εθνικά κράτη είναι εδώ. 2) Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι άλλο από ένας νεωτερισμός - όμως το εμπόριο υπάρχει από τη νεολιθική εποχή. 3) Άποψη που συνδέει την παγκοσμιοποίηση με την παγκόσμια αγορά, έσχατο ορίζοντα του καπιταλισμού, αλλά που βλέπ ει στο παγκόσμιο δίκτυο απλώς μια διαφορά βαθμού μάλλον, παρά μια διαφορετική φύση. 4) Ταύτιση με μια τρίτη φάση του καπιταλισμού, τη φάση των πολυε­ θνικών, της οποίας η παγκοσμιοποίηση είναι ενδογενές χαρακτηρι-' 18 στικο. Η τάση για παγκοσμιοποίηση, όπως ήδη υποστηρίξαμε, είναι εγγενής στον καπιταλισμό. Σήμερα εντούτοις, με την ανάπτυξη των νέων τεχνο­ λογιών και των μετατροπών που αυτές συνεπάγονται στο σύνολο των κοινωνικών σχέσεων, η τάση για παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου απο­ κτά νέα χαρακτηριστικά. Η εσωτερική δυναμική του κεφαλαίου τείν ει προς τη δημιουργία παγκόσμιας αγοράς. Η σχετική κατάργηση των συνόρων, οι τοπικές ολοκληρώσεις, η υπέρβαση των εθνικών απομονωτισμών,είναι ορισμέ­ 17. Κ.Βεργόπουλος, Ελευθεροτυπία, 30/01/03 18. FJameson, Actuel Marx, 27, 2000

(25)

νες από τις συνέπειες αυτής της διαδικασίας. Η ιδεολογία της υπ έρ­ βασης του έθνους-κράτους εξάλλου, υπ ηρετεί την αδήριτη ανάγκη του κεφαλαίου για παγκόσμια επέκταση και κατά συνέπεια, τα συμφέρο­ ντα του διεθνικού κεφαλαίου. Συνεπώς: Διεθνοποίηση του εμπορίου, ως ένα βαθμό του βιομηχανικού κεφαλαίου, διεθνοποίηση της παρα­ γωγής, διεθνοποίηση της κουλτούρας. Όμως η τάση για διεθνοποίηση έχει ως κινητήρια δύναμη την απόσπαση υπεραξίας και ως συνέπεια τη πρωτοφανή συσσώρευση κεφαλαίου. Από το γεγονός αυτό προκύπτουν μία σειρά αξεπέραστες αντινομίες: Ορθολογισμός στην κλίμακα του εργοστασίου - ανορθολογισμός και αναρχία σε εθνική και σε διεθνική κλίμακα. Κατά συνέπεια, αντίφαση ανάμεσα στην παραγωγή και στον έλεγχο της παραγωγής, η οποία συνεπάγεται την κατασπατάληση των φυσικών αποθεμάτων και τη συσσώρευση νεκρού κεφαλαίου που δεν είναι δυνατόν να επενδυθεί παραγωγικά. Αντίφαση ανάμεσα στην παραγωγή και στην κατανομή, η οποία συνεπάγεται την όξυνση της αντίθεσης φτώχειας-πλούτου. Τέλος, ένταση της αποξένωσης του ά μ ε­ σου παραγωγού από τα μέσα παραγωγής και από το προϊόν της εργα­ σίας του, υποδούλωση του παραγωγού σε μια ανεξέλεγκτη δύναμη (το κεφάλαιο). Μετατροπή του σε ανέστιο ον σ’ ένα κόσμο ξένο, α νεξέλε­ γκτο και ανελέητο. Όπως είναι γνωστό, η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης είχε ως συνέπεια την "ανάδυση" και νέων καπιταλιστικών κέντρων, όπως οι "τέσσερις δράκοντες" (Χον-Κόνγκ, Σιγκαπούρη, Ταϊβάν, Νότια Κορέα) και τη δημιουργία θυλάκων καπιταλισμού σε χώρες με "υποανάπτυ- κτη" ενδοχώρα, όπως π.χ. στην Κίνα (Σαγκάη, κλπ.). Όμως η ταχεία αυτή "ανάπτυξη" δεν συμβάδισε με μια συνολική, αρμονική ανάπτυξη της κάθε χώρας, με σεβασμό της φύσης και της πολιτισμικής κληρονο­ μιάς. Ήταν μια βίαιη, κερδοσκοπική διαδικασία που προλεταριοποίη- σε εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους, τους μάζεψε στις απάνθρω­ πες μεγαλουπόλεις και τους χρησιμοποίησε σε τυποποιημένες απασχο­ λήσεις με άθλιες αμοιβές, χωρίς νόημα, και πάντοτε με το άγχος της ανεργίας. Όπως έγραφε ο Μαρξ, η τάση για δημιουργία παγκόσμιας αγοράς ενυπάρχει στην ίδια την έννοια του κεφαλαίου. Η διαδικασία παγκο­ σμιοποίησης της αγοράς συμβαδίζει, με χρονική υστέρηση, με τη δ ιε ­ θνοποίηση της εργατικής δύναμης, παρά την ένταση του φαινομένου της μετανάστευσης και τις βιομηχανικές επενδύσεις στον "τρίτο" κόσμο. Υπάρχει μια σχετική τοπικότητα της εργατικής δύναμης. Αλλά είτε "επ ί τόπου", είτε εξ’ αιτίας της "κινητικότητάς" του, το διεθνικό

(26)

κεφάλαιο

εκμεταλλεύεται την εργατική δύναμη και κυρίως το εργαι κό δυναμικό των "υποανάπτυκτων" χωρών με μισθούς σχεδόν μηδε\ κούς σε σχέση με τους μισθούς των μητροπόλεων. Συνέπεια οι "φτ< χοί" τροφοδοτούν με υπεραξία τους "πλούσιους" (το διεθνικό κεφ λαιο) και η αντίθεση "Βορρά-Νότου”, οξύνεται όλο και περισσότερο, νέος παγκόσμιος καταμερισμός εργασίας έχει ως συνέπεια την εξά θρωση των παραδοσιακών τρόπων ζωής, την προλεταριοποίηση τ( πληθυσμών, την καταστροφή και την εξάντληση των φυσικών αποθ μάτων. Η διαταραχή του μεταβολισμού ανθρώπου-φύσης, είναι μ από τις συνέπειες της κεφαλαιοκρατικής παγκοσμιοποίησης. Η αγορά τείν ει να καταστεί παγκόσμια. Αντίστοιχα, κατά τον Μα( η ιστορία τείν ει να γίνει παγκόσμια ιστορία. Αλλά η διαδικασία αυ οξύνει τις αντιθέσεις μεταξύ των κρατών. Ε ιδικότερα, οξύνει την εκμ τάλλευση της "περιφ έρειας" από τις μητροπόλεις. Ταυτόχρονα, ενώ παραγωγή κοινωνικοποιείται, τα άτομα υποδουλώνονται όλο

χ

περισσότερο "σε μια δύναμη ξένη" (Μαρξ). Όπως γράφ ει ένας

σν

χρονος μελετητής, ο J.Chesneaux: "Τα ανθρώπινα όντα, επίσης, συμπ ρασύρονται στη γενική κίνηση της παγκοσμιοποίησης. Το εμπόριο τ< μαύρων κατά τον 18ο αιώνα, των κινέζων κούληδων και των εργατ» των Ινδιών κατά τον 19ο, είχε-λειτουργικό χαρακτήρα: πρώτα για ' φυτείες, αργότερα για τα ορυχεία και τους σιδηροδρόμους [....]. Αλ η στρατιά της βιομηχανικής εφεδρείας έγινε πλανητική. Οι άνεργοι δι σκορπίζονται προς όλες τις κατευθύνσεις αναζητώντας μία λιγότε απελπιστική ζωή. Αυτοί που παραδέρνουν από τη μια χώρα του η του κόσμου στην άλλη αναζητώντας κάποια ευκαιρία, είναι επίο πολυάριθμοι - αν όχι περισσότερο πολυάριθμοι από αυτούς που συ^ χίζει να έλκει η εικόνα ευτυχίας των βιομηχανικών χωρών".19 Οι νό(. εναντίον της μετανάστευσης, η Ευρώπη-φρούριο, επιχειρούν να ανα> ψουν το κύμα των θυμάτων της παγκοσμιοποίησης. Και η στρεβ κατανόηση των αιτίων της κρίσης των μητροπόλεων του καπιταλισμ< γεννάει τον εθνικισμό, τον ρατσισμό και τον νεο-ναζισμό, που χτύπο ήδη τις πύλες της Ευρώπης. Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και των νέων μέσων επικοινωνώ η αστική τάξη παρασύρει στο ρεύμα του "πολιτισμού" ακόμα και πιο καθυστερημένα έθνη, διαμορφώνοντας τον κόσμο κατά το δικό ι

(27)

πρόσωπο.20 Ποιο "πρόσωπο"; Μήπως ένα παγκόσμιο πολιτισμό που θα σέβεται τις διαφορές μέσα στην ενότητα και θα τις αναπτύσσει δημι­ ουργικά; Η κατάσταση είναι γνωστή: η ισοπέδωση από τα προϊόντα της πολιτισμικής βιομηχανίας. Όπως σημειώνει ο F.Jam eson, αυτό που εντείνεται είναι η ομοιομορφία και όχι η διαφορετικότητα: "η επιταχυ­ νόμενη αφομοίωση σε μία και μοναδική σφαίρα των μέχρι τώρα αυτό­ νομων εθνικών αγορών και παραγωγικών ζωνών, η εξαφάνιση της ικα­ νότητας επιβίωσης στο εθνικό επίπεδο (π.χ. στο επίπεδο της διατρο­ φής), η βίαιη ενσωμάτωση όλων των χωρών του πλανήτη στο νέο παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας".21 Διαδικασία της παγκοσμιοποίησης υπό την ηγεμονία (επ ί του παρό­ ντος) των ΗΠΑ. Ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και αύξηση της παραγω­ γικότητας της ανθρώπινης εργασίας. Αλλά ο καπιταλισμός αδυνατεί να ελέγξει τις δυνάμεις που απελευθερώ νει. Μια από τις συνέπειες: Η εντεινόμενη ανεργία, η οποία, όπως έγραφε ο Μαρξ, δεν είναι τυχαίο φαινόμενο του καπιταλισμού, ή συνέπεια ακατάλληλων χειρισμών, αλλά γενικός νόμος της συσσώρευσης του κεφαλαίου. Η ανεξέλεγκτη συσσώρευση συνεπάγεται την απαξίωση του κεφαλαίου: Την κρίση υπερσυσσώρευσης, την πτώση του ποσοστού κέρδους, την κυριαρχία του παρασιτικού χρηματιστικού κεφαλαίου και ως αναπόφευκτη συνέ­ πεια, την ανεργία. Την καταστροφή των "δύο μόνιμων πηγών του πλού­ του: της γης και της εργατικής δύναμης" (Μαρξ). Η σημερινή κρίση υπερσυσσώρευσης είναι δομική. Κ αι η απάντηση των διαχειριστών είναι η αντεπίθεση στους λαούς με την πολιτική του νεοφιλελευθερισμού, δηλαδή του νέο-συντηρητισμού: Απελευθέρωση του κεφαλαίου, απελευθέρωση της αγοράς, ειδικότερα, απελευθέρωση της αγοράς εργασίας (ελαστικοποίηση, προσωρινότητα, μισή απασχό­ ληση, ατομικές συμβάσεις, κλπ), καθήλωση των μισθών, αποκρατικο­ ποιήσεις, δημιουργία οργανισμών στην υπηρεσία του διεθνικού κεφα­ λαίου (Παγκόσμια Τράπεζα, Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, Ευρωπαϊκή Τράπεζα κ.λπ.). Πολιτική λιτότητας σημαίνει αναδιανομή των παραγόμενων αξιών υπέρ του κεφαλαίου, άρα ένταση της φτώχειας και της ανεργίας. Όμως η πολιτική αυτή δεν οδηγεί στο ξεπέρασμα, αλλά στην διαιώνιση και στην όξυνση της κρίσης. Οι πόλεμοι της Νέας Τάξης είναι ένα από τα 20. J.Chesneaux, στο ίδιο, σ. 189 21. F.Jameson, Actuel Marx, 27, 2000

(28)

ατελέσφορα και βάρβαρα μέσα για

την αντιμετώπιση της κρίσης υπερ- συσσώρευσης και την αύξηση της κερδοφορίας του κεφαλαίου. Η

διαδικασία

της παγκοσμιοποίησης είναι νομοτελειακή. Αλλά όπως υποστηρίξαμε, είναι αντιδραστική. Οι ιδεολόγοι του καπιταλισμού, παρά ταύτα, προσπαθούν να μας πείσουν όχι μόνον ότι είναι προο­ δευτική, αλλά ότι είναι και μονόδρομος. Η "μοναδική σκέψη" της επο­ χής μας, δηλαδή η "σκέψη" η υποταγμένη στα συμφέροντα του κεφα­ λαίου, βλέπ ει την πραγματικότητα μέσα από τους παραμορφωτικούς φακούς της ταξικής της όρασης. Αλλά η ανισότητα των εθνών και των τάξεων, οι πόλεμοι, η ηθική και η πολιτισμική εξαχρείωση, η παρακμή των σημερινών κοινωνιών, ο κίνδυνος, τέλος, αυτοκαταστροφής, έχουν ήδη ως συνέπεια την ανάπτυξη των σημερινών αντι-νεοφιλελεύθερων και αντικαπιταλιστικών κινημάτων. Ο καπιταλισμός εκκρίνει ως φυσιο­ λογικό προϊόν την πλαστή συνείδηση της πραγματικότητας. Αλλά η υπέρβαση της φενακισμένης συνείδησης είναι μέσα στις δυνατότητες του σημερινού κόσμου.22

4

.

ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ: ΑΝΩΤΕΡΟ ( η ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ;) ΣΤΑΔΙΟ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ. Τ Τ παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου, που οι απαρχές της - όπως σημειώσαμε - ανάγονται στην περίοδο της Αναγέννησης, τείν ει να γίνει πραγματικότητα στο σημερινό στάδιο του καπιταλισμού. 0 δέκα­ τος ένατος αιώνας ήταν αιώνας του βιομηχανικού καπιταλισμού και - τρόπος του λέγειν- του ελεύθερου ανταγωνισμού. Η συγκέντρωση και η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα οδήγησε στην εμφάνιση των μονοπωλίων. Το πέρασμα του καπιταλι­ σμού στο ιμπεριαλιστικό στάδιο τοποθετείται, για την Ευρώπη, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Ο Λένιν, στο γνωστό έργο του, ορίζει ως εξής τον ιμπεριαλισμό: "Ο ιμπεριαλισμός είναι ο καπιταλισμός στο στάδιο εκείνο της ανάπτυξης, στο οποίο έχει δ ια ­ μορφωθεί η κυριαρχία των μονοπωλίων και του χρηματιστικού κεφα­ λαίου, έχει αποκτήσει εξαιρετική σημασία η εξαγωγή κεφαλαίου, έχει αρχίσει το μοίρασμα του κόσμου από τα διεθνή τραστ και έχει τ ε λ ε ι­ ώσει το μοίρασμα όλων των εδαφών της γης από τις μεγαλύτερες κα π ι­ 22. Βλ. π.χ. Ε.Μπιτσάκη, Θεωρία και Πράξη, 5η έκδ., Gutenberg, 2003

References

Related documents

Theory of Operation: Fine Grained In the most general terms the designs created for the fine grained test-case can be described as consisting of two consecutive levels of parsing

Correlations between increases in the thermal anneal temperature and the mean interface diffusion length of hydrogen have been shown, describing a mechanism where the probability

The District, as part of the contract for providing sewer service to the customers of the District, and in consideration of the payment of sewer bills, agrees to reimburse sanitary

In Alstom Grid’s circuit, the basic concept is to use the multi-level converter cells to pro- vide a voltage wave-shaping function, directed to the appropriate AC or DC network

The Novella Project, a collaboration between a commercial company (Unilever), an international Non-Governmental Organization (NGO) (SNV Netherlands Development Organisation),

While this can jeopardise the exclusive rights of the official sponsors who have paid large amounts of money to secure their sponsorship positions, there is no trade

The weight of Illinois’ current body of law suggests that while the attorney for the trustee owes a fiduciary duty to the beneficiary, it does not rise to the status of an

REMN Wholesale, is a national wholesale lender, servicing brokers and bankers across the country. REMN provides both government and conventional mortgage products with an emphasis