ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
οΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ∆ΙΑ Μορφή: Είναι η δοµική αρχή που δίνει οντότητα στην ύλη. Παράγεται από την ύλη µε την κατάλληλη ενέργεια. Αποτελεί το ουσιαστικό στοιχείο των πραγµάτων, γιατί δίνει στην ύλη ιδιαίτερο χαρακτήρα. Είναι το αποτέλεσµα της κίνησης. Νους : Είναι το ανώτερο µέρος της ανθρώπινης ψυχής ,που είναι θεϊκής καταγωγής και µόνο αυτό από όλα τα άλλα µέρη της ψυχής παραµένει αθάνατο. Είναι ο Θεός ,το καθαρό είδος (µορφή) χωρίς ύλη, η καθαρή νόηση, που νοεί και θεάται τον κόσµο και τον εαυτό της. Συλλογισµός : Είναι το βασικό χαρακτηριστικό (κατηγορία) του όντος που αν αλλάξει µορφή χάνεται. Είναι το σύνολο των ουσιωδών γνωρισµάτων µιας σειράς οµοειδών όντων ή φαινοµένων. Το ον που διακρίνεται για την ουσία του είναι αυτοτελές. Συµβεβηκότα : Είναι δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες) του όντος που αν µεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος. ∆ηλώνουν καθετί που δεν έχει αυτοτελή υπόσταση όπως το ποιόν, το ποσό, τον τόπο, τον χρόνο και όχι την ουσία του πράγµατος. Τέλος :Είναι ο τελικός σκοπός µιας ενέργειας. Τελεολογία :Τρόπος ερµηνείας και θεώρησης του κόσµου όπου οι σχέσεις των όντων δεν συνυπάρχουν τυχαία ,αλλά υπόκεινται σε σκόπιµους όρους. Τα όντα εξυπηρετούν κάποιο σκοπό. Έχουν εσωτερικές δυνάµεις που τους βοηθούν να πάρουν την οριστική µορφή τους. Επαγωγή: Αναζήτηση των πρώτων αρχών µέσω των δεδοµένων των αισθήσεων. Ενεργεία ον: Είναι το ον το πραγµατοποιηµένο, το ολοκληρωµένο που γίνεται αυτό για το οποίο είναι εν δυνάµει. ∆υνάµει ον : Είναι το ανολοκλήρωτο ον που έχει τις εσωτερικές προϋποθέσεις να εξελιχθεί σε ολοκληρωµένο ον. Έχει τη δυνατότητα το ον να κάνει συγκεκριµένα πράγµατα, να αποκτήσει µια ιδιότητα, αλλά ακόµα δεν το έχει κατορθώσει. Ύλη: Είναι η γενική βάση (υποκείµενο) των σωµάτων και διακρίνεται από το είδος ή τη µορφή τους. Περιέχεται στα όντα που υπάρχουν ενεργεία και αποτελεί την προϋπόθεση της µεταβολής. Ευδαιµονία: Είναι ενέργεια ψυχής που προϋποθέτει και συµφωνεί µε την αρετή και υπάρχει εν βίω τελείω και όχι κατά αραιά διαστήµατα. Φρόνηση : Πρόκειται για είδος της διανοητικής αρετής. Είναι έξη έλλογη, πρακτική, αληθής και έχει ως αντικείµενο της τα καλά και τα κακά στη ζωή του ανθρώπου. Είναι η ικανότητα σωστής σκέψης, όχι για τα επιµέρους πράγµατα, αλλά για τα αυτώ αγαθά. Αρετή µια έξη της ψυχής σχετική µε την εκλογή, η άσκηση της ψυχής προς το καλό µε βάση τη µεσότητα που µόνο ο φρόνιµος άνθρωπος θα µπορούσε να ορίσει. Τελεολογία ερµηνευτική θεωρία του κόσµου σύµφωνα µε την οποία τα όντα και οι σχέσεις τους δεν είναι αποτέλεσµα τυχαίας συνύπαρξης ή µηχανικής αλληλεπίδρασης των υλικών ατόµων, αλλά υπάρχουν λόγω κάποιας σκοπιµότητας. Εντελέχεια είναι η αρχή εκείνη που έχει µέσα της τη δύναµη να φτάσει στην τελείωση της, στο τελικό είναι.
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. Η ευδαιµονία του πρακτικού (πολιτικού) βίου. Πρόκειται για την ευδαιµονία που εξασφαλίζεται µέσα στα πλαίσια της πολιτικής κοινότητας µε την άσκηση της ηθικής αρετής και ιδιαίτερα της δικαιοσύνης. Ευδαιµονία θεωρητικού βίου : Πρόκειται για την ευδαιµονία που εξασφαλίζεται µέσα στα πλαίσια της πολιτικής κοινότητας µε την άσκηση της ηθικής αρετής και ιδιαίτερα της δικαιοσύνης. Προσλαµβάνει πρακτικό χαρακτήρα αφού σχετίζεται µε τις ενέργειες εκείνες του πολίτη που συµφωνούν µε τον ενάρετο τρόπο ζωής.
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. ∆ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΗ Η ηθική φιλοσοφία αποτελεί, στον Αριστοτέλη ,µια συγκεκριµένη µορφή επιστήµης, η οποία δεν απαιτεί την ακρίβεια των µαθηµατικών επιστηµών αφού το ίδιο το αντικείµενο της χαρακτηρίζεται από ρευστότητα. Στόχος της ηθικής του δεν είναι η γνώση της αρετής όπως ήταν στη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Τον Αριστοτέλη δεν τον ενδιαφέρει να µάθει ο άνθρωπος τι είναι αρετή, αλλά πως θα γίνει ενάρετος. 1) Ευδαιµονία : Είναι η ενέργεια σύµφωνα µε την αρετή. Είναι το πρακτόν αγαθόν, το ανθρώπινον αγαθόν. Είναι το ανώτερο από όλα τα άλλα αγαθά. Χαρακτηριστικά : 9 είναι τέλειον, ύψιστον αγαθόν. Είναι το τελειότερο τέλος (σκοπός) 9 αυτάρκες, κάτι που θα πρέπει να επιδιώκουµε γι’ αυτό που είναι και όχι ως µέσο για κάτι άλλο, δηλαδή αποτελεί αυτοσκοπός και τον τελικό στόχο όλων των άλλων αγαθών. 9 Είναι ενέργεια και όχι έξη όπως είναι η αρετή. Συµφωνεί όµως µε την πιο άριστη και τέλεια αρετή. Καθορίζει τον ηθικό χαρακτήρα των πράξεων και την ηθική ποιότητα των σκοπών. 9 Πρέπει να υπάρχει «εν βίω τελείω» και όχι κατά αραιά διαστήµατα. Ο ευδαίµων δεν είναι κάποιος τη στιγµή του θανάτου αλλά όταν αντιµετωπίζει την ηθική του ποιότητα ως διάρκεια και συνέχεια. 9 Σχετίζεται µε το λογικό µέρος της ψυχής. Ο φρόνιµος, λογικός άνθρωπος επιδιώκει την ευδαιµονία του (σύνδεση ευδαιµονίας- φρόνησης). Μορφές ευδαιµονίας: • Η ευδαιµονία του πρακτικού (πολιτικού) βίου. Πρόκειται για την ευδαιµονία που εξασφαλίζεται µέσα στα πλαίσια της πολιτικής κοινότητας µε την άσκηση της ηθικής αρετής και ιδιαίτερα της δικαιοσύνης. Προσλαµβάνει πρακτικό χαρακτήρα αφού σχετίζεται µε τις ενέργειες εκείνες του πολίτη που συµφωνούν µε τον ενάρετο τρόπο ζωής. • Η ευδαιµονία του θεωρητικού βίου. Πρόκειται για την ευδαιµονία του νου που ως αυτάρκης είναι ανώτερη. Η θεωρητική ενέργεια που συνδέεται µε αυτού του είδους την ευδαιµονία είναι η µόνη που προτιµάται καθαυτή. Η αρετή της σοφίας δε χρειάζεται την ύπαρξη των άλλων για να αποκτήσει υπόσταση όπως συµβαίνει µε τη δικαιοσύνη και τις άλλες ηθικές αρετές. Θεωρητικός βίος είναι αυτός της συνεχούς εξάσκησης της θεωρίας. Υιοθετείται από αυτόν που βρίσκεται σε απόλυτη αυτάρκεια µακριά από τους άλλους και τον φέρνει κοντά στο Θεό. Ο θεωρητικός νους αποτελεί ενέργεια καθαρά πνευµατική δεν είναι εξαρτηµένος από το σώµα. Βέβαια ο Αριστοτέλης τονίζει ότι αυτή η ευδαιµονία αφορά τα ανώτερα όντα και όχι τα ασταθή, ανθρώπινα πράγµατα.
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. 2) Αρετές Α. Ηθική αρετή Ηθική είναι έξη της ψυχής προαιρετική, βρισκόµενη στο µέσο και προσδιορίζεται από το λόγο και τον τρόπο που ο φρόνιµος θα µπορούσε να ορίσει. Η ηθική αρετή αποκτιέται µε το έθος, εθισµό του ανθρώπου µέσα από την πράξη. Ο Αριστοτέλης αναλύει την ουσία της ηθικής αρετής και διαπιστώνει ότι αυτή δεν είναι ούτε πάθος ούτε ικανότητα αλλά κατάσταση της ψυχής. Η κατάσταση αυτή δεν είναι φυσικό δεδοµένο αλλά απόκτηµα ενέργειας και προσπάθειας. Η οδός για να οδηγηθεί κάποιος σε αυτήν την κατάσταση είναι η διαδικασία της έξης. Η ηθική αρετή έχει σχέση µε το «ώσπερ του πατρός ακουστικόν» µέρος του λογικού µέρους της ψυχής (επιθυµητικόν και ορεκτικόν µέρος) Χαρακτηριστικά: α)έξη προαιρετική. Με τη λέξη «έξη» ο φιλόσοφος δηλώνει τη συνήθεια, την άσκηση της ψυχής προς το καλό. Είναι η σταθερή στάση της ψυχής απέναντι στα πάθη και τις εξωτερικές περιστάσεις. Με τον όρο «προαιρετική» εννοεί ότι ο ενάρετος ενεργεί συνειδητά επειδή ο ίδιος το θέλει, χωρίς να αναγκάζεται να κάνει τέτοιου είδους πράξεις παρά τη θέληση του. β) βρισκόµενη στο µέσο, το προς ηµάς. Η αρετή είναι το µέσο ανάµεσα στην υπερβολή και την έλλειψη που είναι διαφορετικό για τον καθένα από εµάς και επιλέγεται όχι µε βάση την αριθµητική αναλογία αλλά ανάλογα µε τις ανάγκες µας(αντικειµενικός, ποιοτικό χαρακτήρας). γ) προσδιοριζόµενη από το λόγο. Η επιλογή της ενάρετης πράξης γίνεται µε τον ορθό λόγο µε τη βοήθεια του οποίου ο άνθρωπος θα προσδιορίσει το µέσο. Αυτό σηµαίνει ότι η ηθική αρετή στηρίζεται στον ορθό λόγο και τη διανοητική αρετή που λέγεται φρόνηση. Β. ∆ιανοητική αρετή. Είναι η έξη που καθιστά ικανό το νου του ανθρώπου να αληθεύει, να λέει την αλήθεια. Έχει σχέση µε τον «κυρίως λόγον έχον»της ψυχής. Σύµφωνα µε το φιλόσοφο υπάρχουν πέντε είδη διανοητικών αρετών:επιστήµη, τέχνη, φρόνηση, σοφία, ο νους. Η φρόνηση έχει αντικείµενο την πράξη και είναι η ίδια αρετή. Χωρίς αυτήν δεν µπορεί να υπάρξει ηθική αρετή(εξασφαλίζει τον προαιρετικό της χαρακτήρα και τον καθορισµό του µέσου) και χωρίς ηθική αρετή δεν µπορεί να υπάρξει φρόνηση(η ηθική αρετή προϋπόθεση της φρόνησης, να βρίσκεται το ηθικό υποκείµενο σε µια ορισµένη ηθική διάθεση, να λαµβάνει ηθικές αποφάσεις και να εκτελεί ηθικές κρίσεις µε το να βρίσκεται στην κατάλληλη ηθική έξη). Η έννοια της φρόνησης συνδυάζει τη θεωρητική γνώση και την πρακτική σύνεση. ΠΟΛΙΤΙΚΗ Ο Αριστοτέλης συνδέει την ηθική µε την πολιτική µε τους παρακάτω τρόπους: Α) Η πόλη έχει ως τελικό σκοπό την ευδαιµονία των πολιτών, το ευ ζην δηλαδή την ηθική τελείωση του ανθρώπου. Η ηθική τελείωση επιτυγχάνεται στο εσωτερικό µιας πολιτικής κοινότητας. Β) Η τελειότητα της πολιτικής οργάνωσης εξαρτάται από το βαθµό ποιότητας των πολιτών. Οι αρχές της πολιτικής συνύπαρξης υπόκεινται σε εκείνες της ηθικής. Γ) Η ορθή πολιτική οργάνωση συνδέεται µε την ηθική παιδεία για την οποία θα πρέπει να µεριµνά η εξουσία ώστε να συντελείται η προετοιµασία πολιτών αγαθών.
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. Αρχές πολιτικής θεωρίας Α) Η πόλη οφείλει να είναι αυτάρκης δηλαδή οργανισµός ικανός να εξασφαλίσει τη διατήρηση του. Β) Ο πολίτης είναι ο θεµέλιος λίθος της πόλης µετέχοντας στην αξιολόγηση και στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας. Γ) Οι θεσµοί διατηρούν την ανεξαρτησία τους και εκπροσωπούν τον ίδιο το νόµο. Ορθά πολιτεύµατα Βασιλεία (εξουσία του ενός)- αριστοκρατία (εξουσία των αρίστων)- δηµοκρατία (εξουσία του συνόλου των πολιτών). Φαύλα πολιτεύµατα Μοναρχία-ολιγαρχία- οχλοκρατία. Κριτήριο χαρακτηρισµού ενός πολιτεύµατος ορθού ή φαύλου: Το ορθό πολίτευµα στοχεύει στο καλό του συνόλου ενώ το φαύλο στοχεύει στο καλό ενός προσώπου ή µιας ορισµένης οµάδας των πολιτών. ∆ιαφορές µε την πλατωνική πολιτεία: Η πόλη πρέπει να λειτουργεί ως πολλότητα και να στηρίζεται στη διαφορετικότητα των πολιτών γιατί δεν είναι σύνολο οµοίων ούτε απόλυτη ενότητα όπως υποστήριζε ο Πλάτων (άρνηση της θεωρίας περί κοινοκτηµοσύνης). ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ- ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ Η αληθινή πραγµατικότητα δε βρίσκεται σε ιδέες του νοητού κόσµου αλλά στα αισθητά αντικείµενα. ¾ Απόρριψη της θεωρίας περί ιδεών µε το επιχείρηµα του τρίτου ανθρώπου. ∆ύο άνθρωποι (Α, Β) λέµε ότι µοιάζουν µεταξύ τους γιατί έχουν σχέση µε την ιδέα του ανθρώπου (Γ) που είναι σε ανώτερο επίπεδο. Για να εξηγηθεί η οµοιότητα των Α και Γ θα πρέπει να εννοηθεί µια ανώτερη ιδέα ∆ και µια ανώτερη ιδέα Ε για να δικαιολογήσουµε την οµοιότητα Γ και ∆ κτλπ. ¾ Τα αισθητά αντικείµενα διακρίνονται σε: Συµβεβηκότα: δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες) που αν µεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος (αν ένα χαρτί το κόψουµε σε µικρότερα κοµµάτια δε θα αλλάξει η ουσία του). Ουσία: το βασικό χαρακτηριστικό του όντος (κατηγορία) που αν αλλάξει µορφή χάνεται (αν το χαρτί καεί παύει να είναι χαρτί). ¾ Σε κάθε αλλαγή υπάρχουν τέσσερις αιτίες: α) ύλη (ένα κοµµάτι χαλκού), β) ενέργεια (η επεξεργασία του χαλκού από τον ειδικό), γ) µορφή (η µορφή που παίρνει η χαλκογραφία), δ) σκοπός η επιθυµία του ειδικού να ολοκληρώσει µια χαλκογραφία).
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. ΟΥΣΙΑ Χαρακτηριστικά: 1) Μόνο αυτή µπορεί να έχει αυθύπαρκτη ,χωριστή ύπαρξη. Βέβαια αυτό δε σηµαίνει ότι µπορεί να υπάρξει χωρίς τις άλλες κατηγορίες, γιατί µια ουσία είναι εξίσου αδύνατη µε µια ιδιότητα που δεν προϋποθέτει µία ουσία. 2) Η ουσία προηγείται κατά τον ορισµό των άλλων κατηγοριών, δηλαδή για να είναι ορθός ο ορισµός της ουσίας δε χρειάζεται να υπάρχει σ’ αυτόν και ο ορισµός των άλλων κατηγοριών. 3) Η ουσία είναι πρώτον κατά τη γνώση. Γνωρίζουµε ένα πράγµα, όταν γνωρίζουµε την ουσία του και όχι τις δευτερεύουσες ιδιότητες. 4) Η ουσία είναι µια ενότητα που περιέχει όχι µόνο ιδιότητες, αλλά και ένα άγνωστο στοιχείο που ονοµάζεται ύλη ή περιεχόµενο. ∆ιάκριση ουσιών: Α) καθαρές ,ανώτερες, άυλες ουσίες (ατοµικές). Ο νους είναι µια πρώτη καθαρή ουσία, η δοµική αρχή του σώµατος που επιζεί µετά το θάνατο του σώµατος. Ακολουθούν οι νόες που δε συνενώνονται µε κανένα σώµα, κινούν τις πλανητικές σφαίρες και επιδρούν έξωθεν. Στο ύψιστο επίπεδο βρίσκεται ο θεός. Β) Ουσίες που απαρτίζονται από ύλη και µορφή και είναι ατοµικές. ΥΛΗ Η ύλη όπως και η µορφή περιέχονται στα όντα εκείνα που υπάρχουν ενεργεία και όχι στις ανώτερες άυλες ουσίες. Από την ύλη διαµορφώνεται η µορφή µε την κατάλληλη ενέργεια. Η ύλη αποτελεί προϋπόθεση της µεταβολής. Όταν ένα σώµα µεταβάλλεται µε βάση τους 4 τρόπους (κίνηση στο χώρο, ποιοτική µεταβολή, µεταβολή µεγέθους, γένεση και φθορά) βρίσκεται στα αντίστοιχα στρώµατα ύλης: α) ύλη για την κατά τόπο κίνηση (µπορεί να έχει χωριστή ύπαρξη όπως συµβαίνει στα ουράνια σώµατα), β) ύλη για την αλλοίωση, γ) ύλη για τη µεταβολή του µεγέθους, δ) ύλη για τη γένεση και φθορά (τα τρία τελευταία συνυπάρχουν σε όλα τα επίγεια σώµατα). Αν από τα αισθητά πράγµατα (γήινα και ουράνια σώµατα) αφαιρέσουµε όλη την αισθητή ύλη(ιδιότητες του θερµού, του ψυχρού, περιστροφική κίνηση) θα διατηρηθεί το σχήµα και το µέγεθος τους (έκταση, νοητή ύλη). Η γη το νερό, ο αέρας, η φωτιά είναι η ύλη, το υλικό που χρησιµοποιούνται για το σχηµατισµό των σωµάτων (µορφή). Οι ιστοί είναι το υλικό των οργάνων, τα όργανα είναι το υλικό των σωµάτων. ΜΟΡΦΗ Από την ύλη µε την κατάλληλη ενέργεια παράγεται η µορφή. Αν αφαιρέσουµε νοητικά την έκταση, τη νοητή ύλη αποµένει η καθαρή µορφή. Η µορφή (το τι ην είναι) είναι το ουσιαστικό στοιχείο στα πράγµατα. Η µορφή κάνει την ύλη ιδιαίτερο πράγµα, γιατί αποτελεί δοµική αρχή του συγκεκριµένου πράγµατος. Η σάρκα και τα οστά (ύλη) από µόνα τους δεν δηµιουργούν τον άνθρωπο ούτε τα οικοδοµικά υλικά από µόνα τους συνθέτουν την εικόνα του σπιτιού. Χρειάζεται η παρουσία της µορφής του ανθρώπου, για να οδηγηθούµε από τα οστά στον άνθρωπο, όπως και η παρουσία της µορφής του σπιτιού για να φτάσουµε από το υλικό στη δηµιουργία του σπιτιού. Η µορφή δηλαδή
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. δεν είναι απλώς η συνένωση των διαφόρων υλικών, ούτε το συστατικό στοιχείο που υπάρχει παράλληλα µε τα υλικά στοιχεία. Αν ήταν ένα από τα παραπάνω θα έπρεπε να εννοήσουµε κάτι άλλο ως δοµική αρχή. Εποµένως η µορφή είναι η δοµική αρχή που δίνει οντότητα στην ύλη. Για τον Αριστοτέλη η µορφή άλλοτε είναι τελικό και άλλοτε ποιητικό (µηχανικό) αίτιο (συνήθως είναι τελικό αίτιο). Αφού είναι τελικό αίτιο περιέχει µέσα της τον σκοπό, το λόγο δηλαδή που από την ύλη οδηγούµαστε στη µορφή. Ο σκοπός είναι και η πιο σηµαντική αιτία µεταβολής, αφού λόγω του σκοπού πραγµατοποιείται η µεταβολή και η ύλη γίνεται µορφή. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ • Οι τρόποι γένεσης είναι τρεις: Α) φυσική: Η φύση είναι η ικανότητα των ζωντανών οργανισµών να προκαλούν µεταβολή και να αναπαράγουν το είδος τους. Συµµετέχουν: 1) ένα επιµέρους που έχει τη συγκεκριµένη µορφή την οποία πρόκειται να έχει το νεογνό, 2) µία ύλη που να µπορεί να είναι ο φορέας της µορφής του είδους, 3) ένα νέο επιµέρους µε την ίδια µορφή του είδους. Β) καλλιτεχνική γένεση: δεν είναι προφανής η προΰπαρξη της µορφής (η οικοδόµηση της οικίας δεν προϋποθέτει την ύπαρξη µιας πραγµατικής οικίας) Γ) Αυτόµατη γένεση : α) που µιµείται τη φύση, β)που µιµείται την τέχνη. Για τους κατώτερους οργανισµούς η αναπαραγωγή γίνεται αυτοµάτως. • ∆ύο µορφές γένεσης : Α) καθαυτό γένεση: γένεση νέας ουσίας. Η µορφή πρέπει να προϋπάρχει εντελεχεία στο αρσενικό γεννήτορα. ∆εν υπάρχει χωριστά από τα ατοµικά της παραδείγµατα. ∆εν αποτελεί δηλαδή ιδέα αλλά συνδέεται µε το συγκεκριµένο αντικείµενο. Το πρώτο αίτιο δεν είναι µια γενική αρχή αλλά ένα ατοµικό πνεύµα. ∆εν υπάρχουν καθολικά αίτια, το επιµέρους είναι αίτιο των επιµέρους. Β) δευτερεύουσες µορφές µεταβολής (µεταβολή ποιότητας ή µεγέθους): η µορφή πρέπει να προϋπάρχει δυνάµει. Η µορφή δεν είναι αιώνια, τη µια στιγµή δεν υπάρχει, την άλλη υπάρχει χωρίς να γεννηθεί. ∆ε δηµιουργείται αλλά επέρχεται σε µια διαδικασία. • Εξωτερικά αίτια γένεσης: Α) το άµεσο κινητικό αίτιο: (στην καλλιτεχνική παραγωγή την τέχνη και στη φυσική γένεση τον αρσενικό γεννήτορα). Β) το απόµακρο και το κοινό αίτιο : ο ήλιος κατά τη φυσική γέννηση. Γ) το έσχατο κινητικό αίτιο : κινεί ως αντικείµενο επιθυµίας και αγάπης. ∆ΥΝΑΜΙΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ Για τον Αριστοτέλη δύναµις είναι η δύναµη ενός και του ίδιου πράγµατος να περνά από µια κατάσταση σε µια άλλη. Το ον είναι εν δυνάµει σηµαίνει ότι έχει τη δυνατότητα να κάνει ένα συγκεκριµένο πράγµα, να αποκτήσει µια ιδιότητα, αλλά ακόµα δεν το έχει κατορθώσει. Όταν το ον γίνει αυτό για το οποίο είναι εν δυνάµει τότε θα ισχυριστούµε ότι είναι εν ενεργεία. Ένα δέντρο είναι εν ενεργεία δέντρο και εν δυνάµει τραπέζι. Η δύναµη προϋποθέτει την ενέργεια και απορρέει από την ενέργεια.
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει την προτεραιότητα της ενέργειας σε σχέση µε τη δύναµη µε τα εξής επιχειρήµατα: 9 Η ενέργεια προηγείται της δυνάµεως γιατί «το δυνατόν να είναι Β» είναι πιο σύνθετη έννοια από το «είναι Β». 9 Το Α είναι δυνάµει Β µόνο αν µπορεί να γίνει ενεργεία Β και γίνεται ενέργεια Β µε το ον που είναι ενεργεία άρα η δύναµη Β προϋποθέτει µια ενέργεια. 9 Τίποτα δεν είναι αιώνιο λόγω της δύναµης. Αυτό που έχει τη δύναµη να είναι, έχει και τη δύναµη να µην είναι. Όµως το αιώνιο από τη φύση του µόνο είναι. Ο Θεός είναι ενεργεία, αν ήταν δυνάµει θα υπήρχαν στιγµές που δε θα µπορούσε να πραγµατοποιήσει τη δυνατότητα του. Η µορφή είναι ενεργεία γιατί ποτέ δεν παύει να είναι, αλλά πραγµατώνεται σε νέα επιµέρους. Συµπέρασµα- συνέπεια της θεωρίας για προτεραιότητα της ενέργειας Ο Αριστοτέλης δίνοντας προτεραιότητα στην ενέργεια αρνείται την ύπαρξη µιας αρχής του κακού στον κόσµο. Αν το αιώνιο δεν έχει στοιχείο δύναµης δε θα έχει και στοιχείο κακού. Το κακό είναι παραπροϊόν της κοσµικής διαδικασίας. ΕΝΤΕΛΕΧΕΙΑ Ένα ον από την κατάσταση του δυνάµει όντος περνά στην κατάσταση του ενεργεία όντος χάρη στις 4 αιτίες (ύλη, ενέργεια, µορφή, σκοπός) και αποκτά εντελέχεια. Εντελέχεια : 1) (ετυµ:εν+τέλος+έχω) είναι η αρχή εκείνη που έχει µέσα της τη δύναµη να φτάσει στην τελείωση της, στο τελικό είναι. Η ψυχή είναι η εντελέχεια του οργανικού σώµατος, 2) (ετυµ : εντελώς έχειν) το πράγµα µέσα του να είναι ολοκληρωµένο και τέλειο.
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ- ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Ποια είναι η σχέση φιλοσοφίας και επιµέρους επιστηµών; Για τον Αριστοτέλη σε αντίθεση µε τον Πλάτωνα σκοπός της φιλοσοφίας δεν είναι η σύλληψη και η δηµιουργία ενός ιδεώδους κόσµου. Υπάρχει µόνο ένας κόσµος, αυτός της καθηµερινής εµπειρίας µας. Υπάρχει µία πραγµατικότητα, αυτή των καθέκαστον ουσιών, των ανθρώπων, των ζώων, των φυτών, των άστρων, της θεότητας. Αυτές τις αντιλαµβανόµαστε µε τις αισθήσεις µας ή τις αντιλαµβανόµαστε µε τη γλώσσα µας. Σκοπός της φιλοσοφίας είναι η περιγραφή των ποιοτήτων, του είδους της καθεµιάς και της τάξης που συγκροτούν. Η πραγµατικότητα είναι ενιαία και οµοιογενής και η δοµή της οριζόντια. Στον οµοιογενή κόσµο του Αριστοτέλη κάθε επιστήµη έχει το δικό της συγκεκριµένο αντικείµενο και έχει τη δική της αξία, δίπλα και στις άλλες επιστήµες που και αυτές έχουν τη δική τους σηµασία, χωρίς να υπάρχει η ιεράρχηση σε ανώτερη ή κατώτερη. Κάθε επιµέρους επιστήµη έχει τις δικές της αρχές που συνδέονται µε το αντικείµενό της. Οι επιστήµες βρίσκονται η µία δίπλα στην άλλη και από το σύνολο τους σχηµατίζεται µια γενική εικόνα της πραγµατικότητας. Ο Αριστοτέλης διαµορφώνει µια εγκυκλοπαιδική διάταξη της γνώσης, χωρίς να υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει ενότητα της γνώσης. Αντίθετα τονίζει την ανάγκη ενότητας της γνώσης. Ο κόσµος έχει από τη φύση του ενότητα, σταθερότητα και τάξη. ∆εν υπάρχει απόλυτη ενότητα των επιστηµών. Η φιλοσοφία έχει ως σκοπό να οργανώσει τις επιστήµες σε ένα ενιαίο όλο και µε αυτόν τον τρόπο αποτελεί τον εγγυητή για την εγκυρότητα και τη σηµασία των επιµέρους επιστηµών. Τι εννοούµε όταν αναφερόµαστε στη µεταφυσική του Αριστοτέλη; Η λέξη «µεταφυσική» αναφέρεται στην έρευνα του όντος και των χαρακτηριστικών του. Είναι εποµένως η έρευνα που επιδιώκει τη θεωρητική περιγραφή του, δηλαδή τον ορισµό του, αυτό που σήµερα θα ονοµάζαµε «οντολογία». Σύµφωνα µε τον Πλάτωνα (Σοφιστής) χωρίς ορισµένα στοιχεία του όντος, όπως το µη ον, το αµετάβλητο ον, τη µεταβολή, την ταυτότητα και την ετερότητα, αλλά και χωρίς τη συµπλοκή τους, δεν θα υπήρχε ούτε έλλογη οµιλία, ούτε εξηγητική γνώση. Τα βασικά στοιχεία της αριστοτελικής µεταφυσικής βρίσκονται στο σύγγραµµα Κατηγορίαι, το οποίο ασχολείται κυρίως µε τους βασικούς τρόπους µε τους οποίους µπορεί κάτι να λεχθεί αντί άλλου, δηλαδή τα κύρια είδη της κατηγόρησης. Επίσης µε τη µεταφυσική ασχολείται και στο οψιµότερο έργο του Μετά Τα Φυσικά, όπου παρατηρούνται σηµαντικές εξελίξεις. H φιλοσοφία αυτή δεν είναι ακριβώς επιστήµη, δεν είναι καθολική επιστήµη. «Αποτελεί τον καθρέφτη των ενοποιητικών στοιχείων που υπάρχουν στις επιµέρους επιστήµες».Είναι το µέσο για την επίτευξη της ενότητας της γνώσης, για τον προσδιορισµό εκείνου του πλαισίου που περιλαµβάνει τις αυτόνοµες επιστήµες και για την αποκάλυψη της δοµής και της τάξης του κόσµου που αντιµετωπίζεται ως ενιαίο σύνολο. Ο Αριστοτέλης την ονοµάζει πρώτη φιλοσοφία, η οποία στην πραγµατικότητα είναι κοσµολογία και θεολογία. Έχει ως αντικείµενό της την µελέτη του πρώτου αιτίου, µελετά το ον στην ολότητά του, την έννοια του όντος ως καθολική έννοια, το όντως ον, τη νοητή ουσία.
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. Ποιο βασικό πρόβληµα προκύπτει από την ίδια την έννοια της µεταφυσικής του Αριστοτέλη; Η λέξη µεταφυσική δεν είναι αριστοτελική, αλλά αναφέρεται στην έρευνα του όντος. Καµία πραγµατεία δεν ονόµασε ο ίδιος ο Αριστοτέλης Μεταφυσική. Η λέξη αυτή δεν απαντά ούτε στους προσωκρατικούς, ούτε στον Πλάτωνα, ούτε στον Αριστοτέλη. Ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος έχοντας ταξινοµήσει τα Φυσικά του Αριστοτέλη βρέθηκε µπροστά σε ένα αριθµό πραγµατειών χωρίς τίτλο. Είχαν αυτές οι πραγµατείες σχέση µε τα πιο δύσκολα προβλήµατα της φιλοσοφίας και µε τα αδιέξοδα της πλατωνικής σκέψης. ∆ιαπιστώνοντας ο Ανδρόνικος ότι ο Αριστοτέλης σε αυτές τις πραγµατείες ασχολείται µε προβλήµατα που έπονται των Φυσικών, ονόµασε αυτά τα βιβλία Μετά τα φυσικά. Η µεταφυσική είναι η θεώρηση που ακολουθεί τη φυσική θεώρηση. Πώς σχετίζεται η µεταφυσική µε την έλλογη οµιλία και τη σκέψη; Η ανθρώπινη γνώση εκφράζει την πραγµατικότητα και η ανθρώπινη γνώση µε τη σειρά της εκφράζεται µέσω της γλώσσας, η οποία περιλαµβάνει γραµµατικές και συντακτικές δοµές. Η γλώσσα είναι το όργανο που ενοποιεί την κατανόηση του κόσµου. Η φιλοσοφία είναι στοχασµός πάνω στη γλώσσα. Το φιλοσοφικό έργο του Αριστοτέλη ταξινοµείται µε βάση τα επίπεδα της γλωσσολογικής έρευνας (η ανάλυση των γενικών γνωρισµάτων της κοινής γλώσσας, η ανάλυση της σύνταξης του επιστηµονικού λόγου και η διασαφήνιση των θεµελιωδών εννοιών). Όλα αυτά αποτελούν τον πυρήνα της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Η αριστοτελική οντολογία συνδέεται ουσιωδώς µε τη θεωρία της γλώσσας και της σκέψης. Η µορφή σκέψης και οµιλίας αποτελεί στην πραγµατικότητα την αφετηρία της µεταφυσικής του. Όταν βέβαια γίνεται λόγος για σκέψη και οµιλία, δεν εννοείται σκέψη και οµιλία οποιασδήποτε µορφής, αλλά αυτή που επιδιώκει να καταλήξει σε ορισµούς και που ενδιαφέρεται για εξηγήσεις. Αφετηρία της αριστοτελικής µεταφυσικής είναι η έλλογη, η επιστηµονική σκέψη. Τι σηµαίνουν στον Αριστοτέλη οι έννοιες υποκείµενον, κατηγορούµενον; Υποκείµενο ονοµάζει ο Αριστοτέλης αυτό για το οποίο λέµε κάτι ή στο οποίο αποδίδουµε κάτι. Πρόκειται για τον όρο εκείνο που δεν µπορεί να αποτελέσει κατηγορούµενο άλλων (π.χ. Σωκράτης), ενώ στον ίδιο µπορούµε να αποδώσουµε διάφορα κατηγορούµενα (π.χ. ζώο). Αυτός ο όρος είναι ο ατοµικός, ο καθέκαστον. Αυτό που λέµε για το υποκείµενο ή αυτό που του αποδίδουµε το ονοµάζει κατηγορούµενο. Πρόκειται για τον όρο εκείνο τον οποίο µπορούµε να αποδώσουµε σε πολλούς άλλους και ορίζεται ως καθόλου, δηλαδή γενικός (π.χ. ο όρος άνθρωπος που µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως κατηγορούµενο για τον «Σωκράτη» για παράδειγµα). Ο κύριος προτασιακός σύνδεσµος µεταξύ των δύο αυτών είναι η κατάφασις, η οποία είναι ή αληθής ή ψευδής. Ποιο είναι το περιεχόµενο των κατηγοριών κατά τον Αριστοτέλη;
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. Ο Αριστοτέλης κατατάσσει όλα τα δυνατά είδη κατηγορουµένων σε δέκα βασικούς τύπους, τις κατηγορίες. Οι κυριότερες είναι η ουσία (το κατηγορούµενο που δηλώνει το υποκείµενο), το ποσόν (τα κατηγορούµενα που εκφράζουν τις διαστάσεις του), το ποιόν, η σχέση, ο τόπος, ο χρόνος. Με την υιοθέτηση των κατηγοριών ο Αριστοτέλης επιχείρησε να λύσει το πρόβληµα της διάκρισης µεταξύ υπαρκτικής και συνδετικής σηµασίας του ρήµατος ειµί. Ποιες ιδιότητες αποδίδει ο Αριστοτέλης στα αισθητά αντικείµενα; Τα αισθητά αντικείµενα έχουν δύο ειδών ιδιότητες, τα συµβεβηκότα και την ουσία. Τα συµβεβηκότα είναι δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες), που αν µεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος. Αν για παράδειγµα ένα χαρτί το κόψουµε σε µικρότερα κοµµάτια δε θα αλλάξει η ουσία του. ∆εν είναι γνωρίσµατα που συνδέονται µε την ουσία του αισθητού πράγµατος, αλλά δευτερεύοντα χαρακτηριστικά του αντικειµένου που αν πάψουν να υπάρχουν δεν χάνει την ταυτότητά του το αντικείµενο. Η ουσία είναι το βασικό χαρακτηριστικό του όντος (κατηγορία) που αν αλλάξει µορφή χάνεται. Αν για παράδειγµα το χαρτί καεί, παύει να είναι χαρτί. Εποµένως από οντολογικής πλευράς υπερέχει η ουσία του συµβεβηκότος, γιατί λόγω της ουσίας εξακολουθεί να υπάρχει, ακόµα και αν εκλείψουν τα συµβεβηκότα. Επίσης από γνωστικής πλευράς υπερέχει η ουσία των συµβεβηκότων, γιατί µε τη γνώση της ουσίας εξασφαλίζεται η γνώση του πράγµατος. Ποια είναι τα αίτια των φυσικών διαδικασιών; Το πρώτο είναι αυτό από το οποίο αποτελείται ένα πράγµα, η ύλη, το υλικό αίτιο (ένα κοµµάτι χαλκού), το δεύτερο είναι αυτό που έκανε ένα πράγµα να γίνει αυτό που έγινε, ποιητικό αίτιο, η ενέργεια(η επεξεργασία του χαλκού από τον ειδικό), το τρίτο είναι το είδος, η µορφή, η ουσία του πράγµατος, το µορφικό αίτιο (η µορφή που παίρνει η χαλκογραφία) και τέλος το τέταρτο είναι αυτό εξαιτίας του οποίου λαµβάνει χώρα το γίγνεσθαι του πράγµατος, ο σκοπός, το τελικό αίτιο (η επιθυµία του ειδικού να ολοκληρώσει µια χαλκογραφία). Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ουσίας και σε ποια είδη διακρίνεται; Μόνο η ουσία µπορεί να έχει αυθύπαρκτη, χωριστή ύπαρξη. Βέβαια αυτό δε σηµαίνει ότι µπορεί να υπάρξει χωρίς τις άλλες κατηγορίες, γιατί µια ουσία είναι εξίσου αδύνατη µε µια ιδιότητα που δεν προϋποθέτει µία ουσία. Η ουσία προηγείται κατά τον ορισµό των άλλων κατηγοριών. Για να είναι ορθός ο ορισµός της ουσίας, δε χρειάζεται να υπάρχει σ’ αυτόν και ο ορισµός των άλλων κατηγοριών. Η ουσία είναι πρώτον κατά τη γνώση. Γνωρίζουµε ένα πράγµα, όταν γνωρίζουµε την ουσία του και όχι τις δευτερεύουσες ιδιότητες. Η ουσία είναι µια ενότητα που περιέχει όχι µόνο ιδιότητες, αλλά και ένα άγνωστο στοιχείο που ονοµάζεται ύλη ή περιεχόµενο. Υπάρχουν οι καθαρές, ανώτερες, άυλες ουσίες (ατοµικές). Ο νους είναι µια πρώτη καθαρή ουσία, η δοµική αρχή του σώµατος που επιζεί µετά το θάνατο του σώµατος. Ακολουθούν οι νόες που δε συνενώνονται µε κανένα σώµα, κινούν τις
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. πλανητικές σφαίρες και επιδρούν έξωθεν. Στο ύψιστο επίπεδο βρίσκεται ο θεός. Επίσης υπάρχουν οι ουσίες που απαρτίζονται από ύλη και µορφή και είναι ατοµικές. Τι είναι το είδος και σε τι διαφοροποιείται από την ουσία; Το είδος µπορεί να είναι µορφή (για παράδειγµα µορφή του ανθρώπου), ή ιδιότητα (για παράδειγµα η ιδιότητα του αισθητικά ωραίου που έχουν όλα τα ωραία πράγµατα). Είναι κάτι το γενικό που περιέχεται σε περισσότερα από ένα πράγµατα. Καθορίζει το τι της ουσίας, δηλαδή αυτό χωρίς το οποίο η ουσία δε θα ήταν αυτό που είναι. Είναι το κατηγορούµενο σε µια πρόταση που αποτελείται από το υποκείµενο, το ρήµα και το κατηγορούµενο (Ο Πρωταγόρας είναι άνθρωπος). Αντίθετα η ουσία είναι το υποκείµενο (Πρωταγόρας) που υπάρχει αυτόνοµα. Η ουσία όµως δεν µπορεί να υπάρξει χωρίς να ανήκει σε ένα είδος. Το είδος το συγκεκριµένο (άνθρωπος) κάνει το υποκείµενο –ουσία (Πρωταγόρας) να ξεχωρίζει από τα άλλα είδη (πχ. άγριο ζώο) Με ποια έννοια είναι µια ουσία πρώτη και πως διαφοροποιείται από τις δευτερεύουσες ουσίες; Στο επίκεντρο της αριστοτελικής µεταφυσικής βρίσκεται το κριτήριο των πρώτων ουσιών. Για πρώτη φορά απαντάται στο σύγγραµµα Κατηγορίαι: «αυτό που αποκαλούµε ουσία κατά την κύρια, πρώτη και ιδιαίτερη έννοια είναι η ουσία που ούτε προσδιορίζει κάποιο υποκείµενο ούτε ενυπάρχει σε κάποιο υποκείµενο». Οι ατοµικοί όροι, οι όροι δηλαδή που µπορούν να χρησιµοποιηθούν µόνο ως υποκείµενα και ποτέ ως κατηγορούµενα δηλώνουν τις πραγµατικές ουσίες, τα όντα που υπάρχουν αυτόνοµα, χωρίς να εξαρτώνται από κάτι άλλο. Το κριτήριο αυτό στηρίζεται στην παρατήρηση ότι µερικά υποκείµενα µπορούν ενίοτε να αποδοθούν ως κατηγορούµενα άλλων πραγµάτων. Οι πρώτες ουσίες είναι πρώτες επειδή δεν γίνεται να είναι κατηγορούµενα άλλων πραγµάτων. Η πραγµατικότητα αποτελείται από ατοµικές οντότητες, όπως ο Σωκράτης και όχι από καθολικά κατηγορούµενα, όπως άνθρωπος και άλογο. Αντίθετα τα κατηγορούµενα εκφράζουν γνωρίσµατα των ουσιών και η ύπαρξη τους είναι δευτερεύουσας σηµασίας. Αυτό σηµαίνει ότι υπάρχουν µόνο κατά το ότι αποδίδονται σε ορισµένες ατοµικές ουσίες. Πρόκειται για τις δευτερεύουσες ιδιότητες, τα συµβεβηκότα. Με ποια έννοια είναι οι ιδιότητες ενός καθ’ έκαστον όντος ιδιότητες καθόλου; Τα καθ’ έκαστον όντα είναι τα έσχατα υποκείµενα µιας κατηγόρησης. Τα καθ’ έκαστον δεν έχουν αντίθετα. Η πραγµατικότητα περιλαµβάνει τόσο τα καθ’ έκαστον όντα όσο και τις ιδιότητες τους, από τις οποίες είναι δυνατό µια να ανήκει σε πολλά και διαφορετικά καθ’ έκαστον όντα. Ποια είδη µεταβολής διακρίνει ο Αριστοτέλης και πώς; Αντίθετα µε τον Παρµενίδη και µε τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι οι πρώτες ουσίες είναι όντα που υπόκεινται σε µεταβολή. Στα Φυσικά υποστηρίζει «είναι
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. φανερό ότι όταν κάτι γεννάται από το µη ον, αυτό σηµαίνει ότι γεννάται από το µη ον καθαυτό και ως µη ον θεωρεί εποµένως ότι η γένεση από το µη ον είναι κίνηση. ∆ιακρίνει µάλιστα δύο είδη µεταβολής: α) την κατά συµβεβηκώς µεταβολή, όπου ένα καθ’ έκαστον µεταβάλλεται ως προς τις κατά συµβεβηκώς ιδιότητες του (π.χ. για το φύλλο ιδιότητα είναι το χρώµα του), β) την ουσιώδη µεταβολή, όπου υπάρχει η φθορά και η γένεση. Πως συνεισφέρει η έννοια του µη όντος στην αριστοτελική ανάλυση και των δύο αυτών ειδών µεταβολής; Η κατά συµβεβηκώς µεταβολή είναι δυνατή επειδή οι κατά συµβεβηκώς ιδιότητες είναι τέτοιες στην ουσία τους που έχουν αντίθετα. Το καθ’ έκαστον µπορεί να προέλθει µόνο από το αντίθετό του µη ον και µόνο στο αντίθετό του µπορεί να µεταβληθεί. Για την ερµηνεία της ουσιώδους µεταβολής εισάγεται ένα νέο είδος του µη όντος, η στέρησις, η οποία σηµαίνει ότι το καθ’ έκαστον δεν είναι (ακόµη) καθ’ έκαστον. Πως αντιλαµβάνεται ο Αριστοτέλης το περιεχόµενο της ύλης; Η ύλη όπως και η µορφή περιέχονται στα όντα εκείνα που υπάρχουν ενεργεία και όχι στις ανώτερες άυλες ουσίες. Από την ύλη διαµορφώνεται η µορφή µε την κατάλληλη ενέργεια. Η ύλη αποτελεί προϋπόθεση της µεταβολής. Όταν ένα σώµα µεταβάλλεται µε βάση τους 4 τρόπους (κίνηση στο χώρο, ποιοτική µεταβολή, µεταβολή µεγέθους, γένεση και φθορά) βρίσκεται στα αντίστοιχα στρώµατα ύλης: α) ύλη για την κατά τόπο κίνηση (µπορεί να έχει χωριστή ύπαρξη όπως συµβαίνει στα ουράνια σώµατα), β) ύλη για την αλλοίωση, γ) ύλη για τη µεταβολή του µεγέθους, δ) ύλη για τη γένεση και φθορά. (τα τρία τελευταία συνυπάρχουν σε όλα τα επίγεια σώµατα). Αν από τα αισθητά πράγµατα (γήινα και ουράνια σώµατα) αφαιρέσουµε όλη την αισθητή ύλη (ιδιότητες του θερµού, του ψυχρού, περιστροφική κίνηση) θα διατηρηθεί το σχήµα και το µέγεθος τους (έκταση, νοητή ύλη). Η γη το νερό, ο αέρας, η φωτιά είναι η ύλη, το υλικό που χρησιµοποιούνται για το σχηµατισµό των σωµάτων (µορφή). Οι ιστοί είναι το υλικό των οργάνων, τα όργανα είναι το υλικό των σωµάτων. Ποιο είναι το περιεχόµενο της µορφής σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη; Από την ύλη µε την κατάλληλη ενέργεια παράγεται η µορφή. Αν αφαιρέσουµε νοητικά την έκταση, τη νοητή ύλη αποµένει η καθαρή µορφή. Η µορφή (το τι ην είναι) είναι το ουσιαστικό στοιχείο στα πράγµατα. Η µορφή κάνει την ύλη ιδιαίτερο πράγµα, γιατί αποτελεί δοµική αρχή του συγκεκριµένου πράγµατος. Η σάρκα και τα οστά (ύλη) από µόνα τους δεν δηµιουργούν τον άνθρωπο, ούτε τα οικοδοµικά υλικά από µόνα τους συνθέτουν την εικόνα του σπιτιού. Χρειάζεται η παρουσία της µορφής του ανθρώπου, για να οδηγηθούµε από τα οστά στον άνθρωπο, όπως και η παρουσία της µορφής του σπιτιού για να φτάσουµε από το υλικό στη δηµιουργία του σπιτιού. Η µορφή δηλαδή δεν είναι απλώς η συνένωση των διαφόρων υλικών, ούτε το συστατικό στοιχείο που υπάρχει παράλληλα µε τα υλικά στοιχεία. Αν ήταν ένα από τα παραπάνω θα έπρεπε να εννοήσουµε κάτι άλλο ως δοµική αρχή. Εποµένως η µορφή είναι η δοµική αρχή που δίνει οντότητα στην ύλη. Για τον Αριστοτέλη η µορφή άλλοτε είναι τελικό και άλλοτε ποιητικό (µηχανικό) αίτιο (συνήθως είναι τελικό αίτιο). Αφού είναι τελικό αίτιο περιέχει µέσα της τον σκοπό, το λόγο δηλαδή που από την ύλη οδηγούµαστε στη µορφή. Ο σκοπός είναι και η
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. πιο σηµαντική αιτία µεταβολής, αφού λόγω του σκοπού πραγµατοποιείται η µεταβολή και η ύλη γίνεται µορφή. Ποια είναι η αριστοτελική έννοια του καθ έκαστον όντος; Το καθ έκαστον ον είναι η πρώτη ουσία, το ον που λειτουργεί ως έσχατο υποκείµενο κατηγόρησης και ταυτίζεται µε την ουσία του. Είναι τα αντικείµενα της γνώσης του ότι. Πώς σχετίζονται η ύλη και η µορφή ενός καθ’ έκαστον όντος; Η ύλη, είναι κατά τον Αριστοτέλη, κάτι το µη ον κατά συµβεβηκός και είναι κοντά στην ουσία. Επιπλέον, ανήκει στα πράγµατα που σχετίζονται µε άλλα, ενώ διαφορετική ύλη αντιστοιχεί σε διαφορετική µορφή πραγµάτων. Ύλη και µορφή είναι όροι σύστοιχοι, αφού τα πάντα γίνονται από την ύλη και τη µορφή. Η τοποθέτηση αυτή αποτελεί την «υλοµορφική» θεωρία του Αριστοτέλη. Κάθε ουσία είναι µια σύνθεση ύλης και µορφής, µε τη µορφή να δηλώνει το τι ενός όντος, τον ορισµό της ουσίας του, το είδος στο οποίο ανήκει. Πως εξηγείται η αριστοτελική άποψη ότι το δυνάµει ον είναι βασικό στοιχείο της πραγµατικότητας; Η αριστοτελική έννοια της ύλης είναι εντελώς διαφορετική από την έννοια του φυσικού υλικού. Ο Αριστοτέλης κάνει συχνά µνεία σε φυσικά υλικά (όπως σε ένα κοµµάτι χαλκό) ώστε να δείξει ευκολότερα την προέλευση ενός καθ’ εκάστου (π.χ. µια χάλκινη σφαίρα). Πρέπει να σηµειωθεί, ωστόσο, ότι το ότι είναι κάτι φυσικό υλικό (π.χ. ο χαλκός) δεν σηµαίνει ότι είναι ουσιωδώς αυτό από το οποίο γεννάται ένα καθ’ έκαστον ον ορισµένου είδους. Άλλωστε κάποια φυσικά υλικά υπάρχουν απλώς ως τέτοια, χωρίς να έχει προέλθει η γένεση ενός καθ’ εκάστου µε µορφή διακεκριµένη από την ύλη τους. Η σηµαντική διαφορά της καθηµερινής έννοιας του φυσικού υλικού από την αριστοτελική (και φιλοσοφική) είναι ότι η φύση της ύλης είναι στερητική (όχι ακόµη ον) και δυνάµει. Τι σηµαίνει ο ισχυρισµός του Αριστοτέλη ότι µερικά πράγµατα είναι φυσικά ή από τη φύση; Πώς αντιλαµβάνεται ο Αριστοτέλης εδώ τη φύση; Ο όρος «φύσις» αναφέρεται σε ό,τι επιδέχεται µεταβολή και, ακριβέστερα, στο βαθµό που επιδέχεται µεταβολή. Τη φύση απαρτίζουν τα καθ’ έκαστον όντα, τα οποία διατηρούν την αριθµητική τους ταυτότητα (την ποσότητα) κατά τη µεταβολή τους, ενώ υπόκεινται στο νόµο της φθοράς και της γένεσης. Από τα πράγµατα που υπάρχουν κάποια υπάρχουν από τη φύση (τα ζώα, τα φυτά και υλικά στοιχεία όπως η γη, η φωτιά, ο αέρας και το νερό) και κάποια από άλλες αιτίες.
ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π. Ποια στοιχεία ενός καθ’ έκαστον εξηγούν το πώς µεταβάλλεται; Ποιο από αυτά είναι το πιο εξηγητικό στοιχείο και γιατί; Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη δύο είναι τα στοιχεία που εξηγούν το λόγο για τον οποίο τα πράγµατα µεταβάλλονται κατά τον τρόπο µε τον οποίο µεταβάλλονται: η µορφή των καθ’ έκαστον όντων και η ύλη τους, δηλαδή τα δύο στοιχεία που συγκροτούν το καθ’ έκαστον. Περισσότερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ουσιώδεις µεταβολές, για την ερµηνεία των οποίων άλλωστε εισήχθησαν οι έννοιες της µορφής και της ύλης. Για τις κατά συµβεβηκώς µεταβολές πάλι, θεωρεί ότι δεν υπάρχει εξήγηση και επιστηµονική γνώση. Από τα δύο αυτά κατεξοχήν εξηγητικό στοιχείο της µεταβολής είναι η µορφή «γιατί κάθε πράγµα αποκαλείται αυτό που είναι, όταν βρίσκεται σε κατάσταση τελειότητας κι όχι όταν βρίσκεται σε κατάσταση δύναµης». Για ποιο λόγο απορρίπτει ο Αριστοτέλης τον επιστηµονικό υλισµό; Ο Αριστοτέλης, συµφωνώντας στο ζήτηµα αυτό µε τον Πλάτωνα, απορρίπτει τον υλισµό που έχει την έννοια ότι τα φυσικά υλικά τα οποία συνιστούν τα όντα επαρκούν για την εξήγηση των φυσικών µεταβολών. Η µνεία των υλικών συστατικών των όντων είναι απαραίτητη για τις εξηγήσεις της µεταβολής, ωστόσο δεν εξηγεί το λόγο και τον τρόπο µεταβολής τους. Αυτό προκύπτει από τη διαπίστωση ότι τα ίδια υλικά συστατικά θα µπορούσαν να συνδέονται µε µεταβολές διαφορετικές από εκείνες µε τις οποίες στην πραγµατικότητα συνδέονται. Οι εξηγήσεις των φυσικών µεταβολών απαιτούν όχι µόνο τη µνεία των υλικών συστατικών των µεταβαλλόµενων καθ’ έκαστον όντων, αλλά και της µορφής του στην τελική και πλήρως ανεπτυγµένη κατάστασή του: «το τέλος εξηγεί την ύλη». Σε τι βασίζει ο Αριστοτέλης τις τελεολογικές εξηγήσεις; Τόσο σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη όσο και κατά τον Πλάτωνα οι τελεολογικές εξηγήσεις, η επίκληση δηλαδή της µορφής και της τελικής κατάστασης των πραγµάτων, τελεσφορούν όπου αποτυγχάνει η προσφυγή στην ύλη και ο επιστηµονικό υλισµός. Οι καθαρά υλικές εξηγήσεις είναι στην ουσία τους ελλιπείς ενώ οι εξηγήσεις είναι γνήσια εξηγητικές µόνο αν επιδέχονται ολοκλήρωση. Η υλική εξήγηση καθίσταται πλήρης µόνο µε την προσφυγή στη µορφή. Κάθε τύπου ύλη γεννά ένα καθ’ έκαστον ενός ορισµένου είδους εξαιτίας της µορφής του γενοµένου καθ’ έκαστον. Η απάντηση του Αριστοτέλη στηρίζεται στην αντίληψή του για την ύλη ως στέρηση και ως δυνάµει: µία ύλη εξελίσσεται σε συγκεκριµένου είδους καθ’ έκαστον επειδή είναι µέρος της φύσης της να στερείται µεν ενέργεια αλλά να έχει µια ορισµένη µορφή δυνάµει. Ποια δύο βασικά είδη γνώσης διακρίνει ο Αριστοτέλης και πώς; Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο βασικά είδη γνωστικών καταστάσεων του πνεύµατος: τη γνώση του ότι κάτι υπάρχει ή ισχύει (το ότι) και τη γνώση του γιατί αυτό υπάρχει ή ισχύει (το διότι). Η πρώτη προηγείται χρονικά της δεύτερης και γίνεται γνωστή εύκολα µέσω των αισθήσεων. Η δεύτερη θεωρείται ωστόσο ανώτερη, κατά τρόπο ανάλογο µε την ανωτερότητα της επιστηµονικής γνώσης σε σχέση µε την αισθητηριακή αντίληψη. Η επιστήµη είναι η βάση κάθε γνώσης, ακόµα και αυτής που µας δίνουν οι αισθήσεις.
