Eiszeitalter u. Gegenwart 19—28
Eiszeitalter u. Gegenwart 30 4 Abb., 1 T a b . Hannover 1980
Die H ö h e n l a g e d e s Eises d e s G l e t s c h e r l o b u s w ä h r e n d d e r Formung d e s Stauchwalles v o n Arnheim ( N i e d e r l a n d e ) .
F R A N K A L B E R T P E T E R D E Z A N G E R * )
Veluwe ice pushed ridge, erratics, granite, granodiorite, diorite, feldsparporphyre, gabbro, tuff, origin (Scandinavia) glacierlobe, Drenthe-stage, Saalian-age, glacial valley
Netherlands (Arnheim)
K u r z f a s s u n g : Im Sommer 1977 wurde eine Untersuchung über das Auftreten von K r i - stallin-Geschieben (größer als 2 cm) skandinavischen Ursprungs auf dem Stauchwall von Arnheim durchgeführt. Auf diesem Höhenzug, der in der ältesten Phase des Drenthe-Stadiums (Saalien) durch das Inlandeis aufgestaucht wurde, sind bis ca. 70 m N . A . P . nordische Findlinge vorhanden.
Es stellte sich heraus, daß auf den hohen Teilen des Stauchwalles keine nordischen erratischen Geschiebe vorkamen; man kann daraus schließen, daß nicht der ganze Stauchwall vom Eis eines Gletscherlobs überfahren worden ist, wie verschiedene Untersucher meinen. D e r Stauchwall von Arnheim ist nur teilweise mit Eis von Gletscherzungen bedeckt gewesen.
In den konsequenten T ä l e r n sind nordische Geschiebe gefunden worden; es sieht danach aus, daß viele dieser Täler in der Anlage glazial u n d darum von saalezeitlichem Alter sind.
Die Untersuchung auf dem Arnheimer Stauchwall macht eine Erklärung für die Erscheinung wahrscheinlich, daß auf bestimmten Stauchwällen (sowie der östliche Veluwe-Stauchwall) unter
halb eines bestimmten Niveaus m e h r nordische Gesteine vorkommen als oberhalb. Dieser E r klärung nach ist die Dichte der Bestreitung mit nördlichen E r r a t i c a an eine gewisse Stauungsphase gebunden.
[ T h e A l t i t u d e of t h e I c e o f t h e G l a c i e r l o b e d u r i n g t h e F o r m a t i o n o f t h e I c e - p u s h e d R i d g e of A r n h e m ( t h e N e t h e r l a n d s ) ]
A b s t r a c t : In the summer of 1977 research has been done concerning the presence of crystalline stones (bigger than 2 cm) of Scandinavian origin on the ice-pushed ridge of Arnhem.
On this chain of hills, that has been pushed by inland ice in the oldest phase o f the Drenthe-Stage, northern erratics have been found up to a level o f 70 m + N . A . P . It turned out that there were no northern erratics on the high parts of the ice-pushed ridge. The conclusion one can draw is, that not the whole ridge has been overridden by ice of a glacierlobe, as is the opinion of several researchers.
The ice-pushed ridge o f Arnhem has only partly been covered by ice of glacierlobes. In the consequent valleys northern stones have been found. It appears that many o f these valleys are originally glacial, and so o f Saalian-age.
T h e research at the ice-pushed ridge of A r n h e m provides a reasonable explanation for the phe
nomenon, that on certain ice-pushed ridges (as the eastern Veluwe-ice-pushed ridge) under a certain level more northern stones are found t h a n above that level.
According to this explanation the closeness o f the cover with northern erratics is related to a certain phase of ice-pushing.
Einleitung
S e i t l a n g e m ist v o n I n t e r e s s e , ob b e s t i m m t e S t a u c h w ä l l e v o m L a n d e i s ü b e r f a h r e n w u r den o d e r n i c h t . D i e s g i l t i n d e n N i e d e r l a n d e n i n s b e s o n d e r e für die G e l ä n d e - E r h e b u n g e n i m N des L a n d e s . V o n v e r s c h i e d e n e n F o r s c h e r n ( z . B . B R O U W E R 1 9 5 0 ) w i r d a n g e n o m m e n , d a ß sie n a c h d e r F o r m u n g ü b e r f a h r e n w u r d e n . T E R W E E ( 1 9 6 2 ) d a g e g e n ist d e r M e i n u n g , w e g e n A n w e s e n h e i t g l a z i a l e r Becken a n O r t u n d S t e l l e , d a ß sie w ä h r e n d des R ü c k z u g e s des L a n d e i s e s e n t s t a n d e n .
*) Anschrift des Verfassers: Drs. F. A. P. d e Z a n g e r , p. a. Boomgaard 2, 2 1 5 2 B P Nieuw- Vennep, Niederlande.
2 *
Abb. 1: Stauchwälle entstanden in Phase a, b und c in den Mittel-Niederlanden (nach M A A R L E V E L D , 1953, 1974).
Die Höhenlage des Eises des Gletscherlobus 2 1
D a s s e l b e P r o b l e m g i l t f ü r die S t a u c h w ä l l e der R e h b u r g e r P h a s e . Auch h i e r ü b e r gehen die M e i n u n g e n s t a r k a u s e i n a n d e r (s. D U P H O R N 1 9 7 4 ) . B e s o n d e r s die A n w e s e n h e i t v o n G e s c h i e b e l e h m a u f diesen S t a u c h w ä l l e n k ö n n t e ein H i n w e i s sein, d a ß diese so m a r k a n t e n H ü g e l g a n z o d e r t e i l w e i s e v o n L a n d e i s b e d e c k t gewesen s i n d . D i e s b e d e u t e t a b e r nicht, d a ß sie v o n e i n e r geschlossenen Eismasse ü b e r f a h r e n sind, o d e r m i t a n d e r e n W o r t e n : es steht noch n i c h t fest, o b z u s a m m e n h ä n g e n d e s I n l a n d e i s o d e r E i s eines G l e t s c h e r l o b u s o d e r E i s einer G l e t s c h e r z u n g e h i e r f ü r v e r a n t w o r t l i c h w a r .
I m Z u s a m m e n h a n g m i t diesen P r o b l e m e n w u r d e i m S o m m e r 1 9 7 7 e i n e U n t e r s u c h u n g über V o r k o m m e n v o n K r i s t a l l i n - G e s t e i n ( g r ö ß e r als 2 c m ) s k a n d i n a v i s c h e n U r s p r u n g s a u f dem S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m durchgeführt.
D i e s e r S t a u c h w a l l , d e r i m D r e n t h e - S t a d i u m des S a a l i e n e n t s t a n d e n ist, w u r d e für diese U n t e r s u c h u n g a u s g e w ä h l t w e g e n der e i n z i g a r t i g e n L a g e u n d a u ß e r d e m , w e i l h i e r in den gestauchten P a k e t e n k e i n n ö r d l i c h e s M a t e r i a l v o r k o m m t . W e i t e r s o l l t e diese U n t e r s u c h u n g auf d i e s e m S t a u c h w a l l e i n e n B e i t r a g z u e i n e m v o l l s t ä n d i g e r e n B i l d der E n t s t e h u n g s g e schichte d e r V e l u w e - S t a u c h w ä l l e liefern.
Das Alter des S t a u c h w a l l e s v o n A r n h e i m
A u s e i n e r S t u d i e n v o n M A A R L E V E L D ( 1 9 5 3 a ) geht h e r v o r , d a ß der S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m in d e r ersten S t a u c h u n g s p h a s e ( P h a s e a ) w ä h r e n d des D r e n t h e - S t a d i u m s g e b i l d e t w u r d e . E i n e v o n N h e r k o m m e n d e E i s z u n g e , d i e das d a m a l i g e R h e i n t a l b e n u t z t e ( h e u t z u tage das I s s e l t a l , s. A b b . 1 ) , schob teils in d a s h e u t i g e G e b i e t der B e t u w e h i n e i n u n d b i l d e t e hierbei — hauptsächlich d u r c h lateralen D r u c k gegen d i e T a l w ä n d e — e i n e n S t a u c h w a l l - b o g e n . D a d u r c h e n t s t a n d e n die S t a u c h w ä l l e v o n A r n h e i m , N y m w e g e n , K l e v e u n d das M o n t f e r l a n d (s. A b b . 1 ) . I m U n t e r g r u n d e s i n d diese H ü g e l noch m i t e i n a n d e r v e r b u n d e n ( V E R B R A E C K 1 9 7 5 ) .
N a c h J E L G E R S M A & B R E E U W E R ( 1 9 7 5 ) d ü r f t e der S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m in e i n e r s p ä t e r e n — v o n ihnen „ z w e i t e " genannt — S t a u c h u n g s p h a s e i m S a a l i e n g e b i l d e t w o r d e n sein. Z u d i e s e r S c h l u ß f o l g e r u n g k a m m a n d u r c h die U n t e r l a g e n ü b e r die L a g e r u n g g l a z i a ler B e c k e n i m U n t e r g r u n d e .
U n t e r s u c h u n g e n v o n M A A R L E V E L D ( 1 9 5 3 a ) , die a u f v i e l e n Messungen v o n S t r e i c h e n und F a l l e n d e r zu T a g e l i e g e n d e n und a u f g e s t a u t e n S c h i c h t e n b e r u h e n , d e u t e n d a r a u f hin, d a ß der S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m älter sein m u ß als d e r S t a u c h w a l l der ö s t l i c h e n V e l u w e . D i e S t r e i c h r i c h t u n g des ö s t l i c h e n V e l u w e - S t a u c h w a l l e s s c h l i e ß t nämlich nicht a n den v o n A r n h e i m a n ; sie stehen s o g a r beinah s e n k r e c h t ( M A A R L E V E L D 1 9 5 3 a ) a u f e i n a n d e r , w o r a u s auf einen A l t e r s u n t e r s c h i e d geschlossen w e r d e n k a n n (s. A b b . 1 ) .
LEGENDE a b
c
3 L >
Stauchwall geformt in Phase a Stauchwall geformt in Phase b Stauchwall geformt in Phase c
Stauchwall im Untergrunde (nach Verbraeck, 1 9 7 5 ) Scheidung zwischen Stauchwällen
Streichrichtung Staatsgrenze
Bewegungsrichtung des Landeises
I n e i n e r z w e i t e n P h a s e , in der das I n l a n d e i s v o r w ä r t s d r a n g und eine s t a u e n d e W i r k u n g b e s a ß ( P h a s e b , M A A R L E V E L D 1 9 5 3 a ) , w u r d e d e r S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m nicht m e h r b e r ü h r t . W o h l w u r d e u n t e r a n d e r e m der östliche V e l u w e - S t a u c h w a l l z u m z w e i t e n M a l h e r a u f g e p r e ß t .
D e r S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m w u r d e s y s t e m a t i s c h a u f das V o r h a n d e n s e i n n o r d i s c h e r G e s c h i e b e u n t e r s u c h t . E i n P r o b l e m ist h i e r b e i die U n g e w i ß h e i t über die u r s p r ü n g l i c h e L a g e eines G e s t e i n s b l o c k e s u n d die u r s p r ü n g l i c h e D i c h t e der B e s t r e u u n g , b e s o n d e r s in e i n e m dicht b e w o h n t e n G e b i e t .
B e i unseren U n t e r s u c h u n g e n g i n g e n w i r w i e f o l g t v o r : N u r die n o r d i s c h e n G e s t e i n e w u r d e n als z u v e r l ä s s i g b e t r a c h t e t , d i e in u n v e r h ä r t e t e n W e g e n u n d P f a d e n u n d a u f Ä c k e r n gefunden w u r d e n , und w e i t e r h i n d i e j e n i g e n , die b e i e i n e m k ü n s t l i c h e n B a c h o d e r a m R a n d e des W e g e s l a g e n u n d nicht z u k ü n s t l i c h e n W a s s e r f ä l l e n , k l e i n e n B r ü c k e n o d e r a n d e r e n deutlichen „ K u n s t w e r k e n " g e h ö r t e n . A u ß e r d e m w u r d e n die F u n d e d e r M i t g l i e d e r d e r „ N e d e r l a n d s e G e o l o g i s c h e V e r e n i g i n g " d a be i v e r w e r t e t .
Es steht fest, d a ß f r ü h e r m e h r n o r d i s c h e F i n d l i n g e b z w . Geschiebe a u f d e m S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m l a g e n a l s h e u t z u t a g e . Z u a l l e r l e i Z w e c k e n s i n d v o r a l l e m die g r ö ß e r e n E x e m p l a r e w e g g e h o l t w o r d e n ( M A A R L E V E L D 1 9 5 0 ; V A N D E R L I J N 1 9 4 9 ) . D i e s e s P r o b l e m k o n n t e d a d u r c h b e s e i t i g t w e r d e n , d a ß a l l e S t e i n e g r ö ß e r als c a . 2 c m m i t in d i e U n t e r suchung e i n b e z o g e n w u r d e n . S i n d auch d i e g r o ß e n S t e i n e i m L a u f e der Z e i t w e g g e h o l t w o r d e n , d a n n w e r d e n z w e i f e l l o s k l e i n e r e l i e g e n g e b l i e b e n sein, die uns I n f o r m a t i o n v e r schaffen k ö n n e n .
A u f d e m F e l d u n d bei der D e t e r m i n a t i o n i m L a b o r a t o r i u m für P h y s i k a l i s c h e G e o g r a p h i e u n d B o d e n u n t e r s u c h u n g an d e r U n i v e r s i t ä t v o n A m s t e r d a m w u r d e m i t der L u p e g e a r b e i t e t . F ü r d i e D e t e r m i n a t i o n v e r s c h i e d e n e r S t e i n e w a r eine P r ü f u n g m i t t e l s S c h l e i f - p l ä t t c h e n n ö t i g .
V o n den a u f d e m S t a u c h w a l l g e f u n d e n e n erratischen Geschieben b e s t e h t m e h r als die H ä l f t e aus G r a n i t e n . W e i t e r h i n f a n d m a n G r a n o - D i o r i t e , D i o r i t e , F e l d s p a t - P o r p h y r e , G a b b r o u n d T u f f .
E i n e A n z a h l g r o ß e r S t e i n e , die a u f e i n e m P l ä t z c h e n in d e m O r t O o s t e r b e e k a u f g e s t e l l t s i n d , sind für d i e U n t e r s u c h u n g sehr w i c h t i g . D i e s e F i n d l i n g e , v o n denen d e r g r ö ß t e — in d e r L ä n g s r i c h t u n g i n z w e i H ä l f t e n g e b r o c h e n — 2 , 7 m l a n g u n d 1,2 m b r e i t ist, w u r d e n in 1 8 9 6 b e i m B a u e i n e r V i l l a ( V A N C A P E L L E 1 8 9 8 ) a u s g e g r a b e n . Sie h a b e n s e h r flache, a b geschliffene S e i t e n , d i e a u f einen T r a n s p o r t a n der B a s i s des Eises h i n d e u t e n . D e r E i s l o b u s , d e r diese g r o ß e n S t e i n e herbeigeschafft h a t , m u ß j e d e n f a l l s bis a u f das N i v e a u der F u n d s t e l l e ( c a . 5 0 m + N . A . P . ) v o r g e r ü c k t sein. I n der U m g e b u n g der O o s t e r b e e k s c h e n B l ö c k e w u r d e n in 1 9 7 7 n o c h verschiedene a n d e r e nordische F i n d l i n g e gefunden, w o r u n t e r ein G r a n i t b l o c k in d e r A b m e s s u n g v o n 1 5 5 x 9 0 x 8 5 c m ist.
A u ß e r den g e r a d e e r w ä h n t e n G r a n i t b l ö c k e n in O o s t e r b e e k sind noch e i n e A n z a h l g r o ß e r S t e i n e in a n s e h n l i c h e r H ö h e g e f u n d e n w o r d e n :
U n t e r s u c h u n g s - M e f h o d e
Resultate
G r a n i t L ä n g e H ö h e F u n d s t e l l e
»
„ 1 0 0 c m
65 c m 9 0 c m 7 0 c m 1 0 0 c m
c a . 4 5 m + N . A . P . c a . 4 5 m + N . A . P . c a . 6 5 m 4- N . A . P . c a . 5 0 m + N . A . P . c a . 5 5 m + N . A . P .
D o o r w e r t h R o z e n d a a l B e e k h u i z e n B e e k h u i z e n V e l p
Die Höhenlage des Eises des Gletscherlobus 23
A u f G r u n d oben s t e h e n d e r A n g a b e n k a n n a n g e n o m m e n w e r d e n , d a ß die G r u n d m o r ä n e b i s m i n d e s t e n s 6 0 m + N . A . P . a u f d e m S t a u c h w a l l a b g e l a g e r t w u r d e u n d d a ß das I n l a n d e i s im g a n z e n g e w i ß bis a u f d i e s e H ö h e den S t a u c h w a l l b e d e c k t h a t .
A u s d e r V e r b r e i t u n g d e r F i n d l i n g e g e h t h e r v o r , d a ß es l o k a l e U n t e r s c h i e d e g i b t . S o b e t r ä g t d i e M a x i m u m h ö h e , bis zu der n o r d i s c h e S t e i n e g e f u n d e n sind, a u f d e m östlichen T e i l des S t a u c h w a l l e s c a . 7 0 m + N . A . P . u n d a u f dem w e s t l i c h e n T e i l c a . 5 5 m + N . A . P . (s. A b b . 2 ) .
Abb. 2 : D i e Maximum-Ausdehnung des Landeises vgl. die Resultate der Untersuchung in 1977.
D i e O b e r f l ä c h e des S t a u c h w a l l e s v e r l ä u f t v o n m a x i m a l u n g e f ä h r 9 0 m + N . A . P . i m E bis z u m a x i m a l c a . 6 0 m i m W . H i e r a u s g e h t h e r v o r , d a ß j e d e n f a l l s ö s t l i c h des O r t e s O o s t e r b e e k das E i s nicht d e n ganzen S t a u c h w a l l ü b e r s c h r i t t e n h a t , s o n d e r n v o r d e m h e r a u f g e p r e ß t e n H ü g e l r ü c k e n liegen g e b l i e b e n ist (s. A b b . 3 ) . A u f den h o h e n K u p p e n des A r n h e i m e r S t a u c h w a l l e s s i n d k e i n e n o r d i s c h e n F i n d l i n g e g e f u n d e n w o r d e n ; diese h o h e n T e i l e w e r d e n also auch n i c h t m i t E i s b e d e c k t gewesen s e i n . N a c h d e m V e r b r e i t u n g s b i l d d e r G e s c h i e b e zu u r t e i l e n ist das E i s b e i e i n i g e n n i e d r i g e r g e l e g e n e n G e b i e t e n i n F o r m v o n E i s z u n g e n w e i t e r d u r c h g e s t o ß e n . W i e w e i t , ist w e g e n d e r s p ä t e r e n B e d e c k u n g m i t ä o l i - schen S e d i m e n t e n nicht festzustellen.
E i n gleichartiges B i l d trifft m a n in d e r N ä h e v o n M a a r n a n . H i e r w u r d e M o r ä n e n m a t e r i a l i n e i n e m n i e d r i g gelegenen T e i l des S t a u c h w a l l e s gefunden ( F A B E R 1 9 4 2 ) . D e r b e t r e f f e n d e S t a u c h w a l l ist in P h a s e a g e f o r m t , doch ist e r in P h a s e b g l e i c h f a l l s m i t dem E i s eines G l e t s c h e r l o b u s in K o n t a k t g e w e s e n .
W e s t l i c h O o s t e r b e e k s w i r d das B i l d u n d e u t l i c h e r . H i e r sind G e s c h i e b e n i c h t n u r a u f d e r S ü d f l a n k e des S t a u c h w a l l e s g e f u n d e n w o r d e n , s o n d e r n einige auch a u f d e r flachen O b e r s e i t e des H ö h e n z u g e s u n d sogar d r e i E x e m p l a r e a u f d e r N o r d f l a n k e . I n d e m z u l e t z t
NW
H + H.A.p.
SO
MbETROTTENE ef/HAr/scHE GejCH'ieOE
•60
So
•V°
?o
to
Abb. 3 : Die Lage erratischer Geschiebe gegen den östlichen Teil des Stauchwalles von Arnheim (Profil A ; siehe Abb. 2 ) .
g e n a n n t e n F a l l ist es nicht m e h r m ö g l i c h , die G e s t e i n e , d i e v o n den G r u n d m o r ä n e n h e r s t a m m e n , v o n d e n e n aus den fluvioglazialen A b l a g e r u n g e n z u t r e n n e n (s. A b b . 4 ) . D i e flache O b e r s e i t e dieses T e i l e s des S t a u c h w a l l e s (das s o g e n a n n t e S t a u c h w a l l - P l a t e a u ) k a n n d u r c h die a b f l a c h e n d e W i r k u n g des o b e r s t e n — h o r i z o n t a l sich b e w e g e n d e n — T e i l e s des E i s l o b u s , e r k l ä r t w e r d e n . K U E N E N ( 1 9 4 8 ) s u g g e r i e r t e e i n e d e r a r t i g e L ö s u n g m i t B e z u g a u f die flache O b e r s e i t e des östlichen V e l u w e - S t a u c h w a l l e s . D i e S t e i n f u n d e lassen v e r m u t e n , d a ß die m a x i m a l e A u s b r e i t u n g des E i s e s westlich v o n O o s t e r b e e k nicht v i e l n ö r d l i c h e r g e r e i c h t h a t als die L i n i e , die die K u p p e n a u f 6 0 m 4- N . A . P . v e r b i n d e t .
NW
Saud*.
Abb. 4 : Die Lage erratischer Geschiebe gegen den westlichen Teil des Stauchwalles von Arnheim (Profil B ; siehe Abb. 2 ) .
Die Höhenlage des Eises des Gletscherlobus 2 5
E i n e T a t s a c h e ist w e i t e r h i n , d a ß d i e n o r d i s c h e n G e s c h i e b e nicht a u f den h o h e n K u p p e n , s o n d e r n a u f den t i e f e r e n T e i l e n des S t a u c h w a l l e s g e f u n d e n w u r d e n . H i e r b e f i n d e n sich auch d i e k o n s e q u e n t e n T ä l e r , und d a r u m ist a n z u n e h m e n , d a ß v i e l e dieser T ä l e r i m U r s p r u n g g l a z i g e n sind. I n d e n V e r t i e f u n g e n des S t a u c h w a l l e s , die i m W e i c h s e l i e n v e r t i e f t u n d d a r a u f t e i l w e i s e w i e d e r aufgefüllt sind ( T E U N I S S E N 1 9 6 1 ) , w u r d e d a n n auch b e i E r d a r b e i ten ein Ü b e r b l e i b s e l d e r G r u n d m o r ä n e in F o r m n o r d i s c h e r G e s c h i e b e f e s t g e s t e l l t . D i e s e G e s c h i e b e müssen aus d e r s o g e n a n n t e n „ B a s i s - K i e s s c h i c h t " h e r r ü h r e n ( T E U N I S S E N 1 9 6 1 ) , e i n e m N i v e a u , in d e m sich w ä h r e n d des Ü b e r g a n g e s v o n der E r o s i o n s - nach der A u f f ü l l u n g s p h a s e der T ä l e r g r o b e s M a t e r i a l k o n z e n t r i e r t h a t u n d das g r ö ß t e n t e i l s durch A b - spülung e n t s t a n d e n ist.
D i e B e f u n d e s t i m m e n nicht mit d e r V o r s t e l l u n g ü b e r e i n , d a ß die g a n z e V e l u w e , e i n schließlich des S t a u c h w a l l e s v o n A r n h e i m , m i t E i s b e d e c k t gewesen ist ( T E S C H 1 9 2 7 ; T E R W E E 1 9 6 2 ) . D i e s e A n s i c h t von d e r v o l l s t ä n d i g e n E i s b e d e c k u n g geht aus d e r E r l ä u t e rung z u d e r K a r t e g l a z i a l e E r s c h e i n u n g e n w ä h r e n d des S a a l i e n h e r v o r ( J E L G E R S M A &
B R E E U W E R 1 9 7 5 ) .
Der Z u s a m m e n h a n g zwischen d e r Stauchungsphase und der Dichte der G e s t e i n s b e s t r e u u n g
B e i d e r d e t a i l l i e r t e n U n t e r s u c h u n g a u f d e m S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m h a t sich h e r a u s gestellt, d a ß g r o ß e S t e i n e ( 9 0 , 7 0 , 5 5 c m ) bis a u f die h öc h st e n S t e l l e n des V e r b r e i t u n g s gebietes h i n a u f v o r k o m m e n , und d a ß a u ß e r d e m die A u s b r e i t u n g der G e s t e i n e ü b e r das G e b i e t z i e m l i c h r e g e l m ä ß i g ist. Es l i e g t k e i n G r u n d v o r a n z u n e h m e n , d a ß d i e A r t , w i e M o r ä n e n m a t e r i a l sich a u f d e m S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m a b g e l a g e r t h a t , a n d e r s ist als die auf a n d e r e n S t a u c h w ä l l e n , die in d e r s e l b e n P h a s e a ( n a c h M A A R L E V E L D 1 9 5 3 a ) g e f o r m t sind.
D e r U m s t a n d , d a ß a u f anderen S t a u c h w ä l l e n (u. a. der östliche V e l u w e - S t a u c h w a l l ) u n t e r h a l b eines gewissen N i v e a u s deutlich m e h r n o r d i s c h e s G e s t e i n a n w e s e n d ist als o b e r h a l b , b r a u c h t d a n n auch n i c h t durch die A r t u n d W e i s e v o n T r a n s p o r t des M o r ä n e n m a t e rials i m G l e t s c h e r e i s e r k l ä r t zu w e r d e n , so w i e T E S C H ( 1 9 2 7 ) u n d M A A R L E V E L D ( 1 9 5 0 ) m e i n e n . E s g i b t eine a n d e r e E r k l ä r u n g f ü r dieses P h ä n o m e n . W i r v e r w e n d e n h i e r b e i n e b e n den e i g e n e n U n t e r s u c h u n g s e r g e b n i s s e n ü b e r den A r n h e i m e r S t a u c h w a l l die A n g a b e n v o n M A A R L E V E L D ( 1 9 5 0 ) ü b e r d i e D i c h t e d e r B e s t r e u u n g m i t nordischen F i n d l i n g e n a u f T e i l e n des S t a u c h w a l l e s in M i t t e l - N i e d e r l a n d ( d i e S t a u c h w ä l l e v o n O u d R e e m s t , E d e u n d der östlichen V e l u w e ; s. A b b . 1 ) .
M A A R L E V E L D m a c h t h i e r b e i U n t e r s c h i e d z w i s c h e n :
— G e b i e t e n m i t e i n e r s e h r v e r s t r e u t e n L a g e r u n g ( 0 — 1 E x e m p l a r p r o 1 0 0 m2)
— G e b i e t e n m i t e i n e r k a u m a n e i n a n d e r s t o ß e n d e n L a g e r u n g ( 1 — 1 0 0 E x . p r o 1 0 0 m2) .
— G e b i e t e n m i t e i n e r a n e i n a n d e r s t o ß e n d e n geschlossenen L a g e r u n g ( > 1 0 0 E x . p r o 1 0 0 m2) .
D i e G e s t e i n s b e d e c k u n g a u f dem S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m f ä l l t in K a t e g o r i e „sehr v e r streute L a g e r u n g " ( 0 — 1 E x e m p l a r p r o 1 0 0 m2) .
W e n n der Z u s a m m e n h a n g schematisch w i e d e r g e g e b e n w i r d zwischen der P h a s e ( o d e r den P h a s e n ) , in der ( d e n e n ) ein S t a u c h w a l l g e b i l d e t ist u n d d e m M a ß der B e d e c k u n g m i t nordischen G e s t e i n e n , d a n n entsteht die u n t e n s t e h e n d e T a b e l l e . H i e r b e i m u ß e r w ä h n t w e r den, d a ß b e i dem S t a u c h w a l l von E d e — n u r n a h e b e i d e m K o n t a k t m i t d e m j ü n g e r e n S t a u c h w a l l v o n O u d R e e m s t — eine a b w e i c h e n d e B e s t r e u u n g v o r h a n d e n ist.
E s z e i g t sich, d a ß d i e S t a u c h w ä l l e , d i e i m g a n z e n o d e r t e i l w e i s e in der z w e i t e n S t a u c h u n g s p h a s e ( P h a s e b ) m i t d e m Eis in B e r ü h r u n g g e w e s e n sind, m e h r nordisches M a t e r i a l b e s i t z e n als die S t a u c h w ä l l e (oder T e i l e d a v o n ) , die n u r in der ersten P h a s e ( P h a s e a ) durch S t a u c h u n g des G l e t s c h e r e i s e s b e e i n f l u ß t sind.
SEHR VERSTREUTE LAGERUNG
K A U M A N E I N A N D E R - STOSSENDE LAGERUNG
MEHR ODER WENIGER ANEINANDERSTOSSEN- DE LAGERUNG STAUCHWALL GETORMT
IN PHASE • :
S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m STAUCHWALL GETORMT IN PHASE • :
S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m X
S t a u c h w a l l v o n Ede X STAUCHWALL GETORMT
IN PHASE b :
S t a u c h w a l l v. Oud Reemst STAUCHWALL GETORMT IN PHASE b :
S t a u c h w a l l v. Oud Reemst
1 1 1 1 1 1 1 1 g r ö s s t e n t e i l s X
1 1 1 1 1
t e i l w e i s e
1 1 1 y 1 . 1 l
X STAUCHWALL GETORMT 1 1
IN P H A S E N a u n d b :
S t a u c h w a l l ö s t l . Veluwe STAUCHWALL GETORMT IN P H A S E N a u n d b :
S t a u c h w a l l ö s t l . Veluwe
> c a . 4 0 m . N.A.P.
X
1 1 1 ! I 1 < c a g r ö s s t e n t e i l s X
I i
i 0 m • N . A . P t e i l w e i s e
1 1 1 1 1 1
X 1 1 E i n f l u s s d e r z w e i t e n S l a u c h u n g s p h a s e ( P h a s e b )
Tab. 1 : D e r Zusammenhang zwischen der Stauchungsphase und der Dichte der Bestreuung.
D i e G e s c h i e b e ü b e r c a . 4 0 m 4- N . A . P . a u f d e m östlichen V e l u w e - S t a u c h w a l l k ö n n e n ein R e s t b e s t a n d d e r G r u n d m o r ä n e sein, die in d e r ersten S t a u c h u n g s p h a s e d u r c h das I n l a n d e i s a b g e s e t z t w u r d e . D a s E i s e r r e i c h t e w ä h r e n d dieser P h a s e seine m a x i m a l e A u s d e h n u n g u n d D i c k e .
N a c h M A A R L E V E L D ( 1 9 5 0 ) w e r d e n G e s c h i e b e bis ü b e r 8 0 m 4- N . A . P . i m südlichen T e i l des östlichen V e l u w e - S t a u c h w a l l e s a n g e t r o f f e n . D a dieser H ö h e n z u g hier z w e i m a l in die S t a u c h u n g e i n b e z o g e n gewesen ist, k a n n aus d e r H ö h e n l a g e nicht die K o n k l u s i o n gezogen w e r d e n , d a ß das E i s diese H ö h e erreicht h a t , w e i l das M o r ä n e n m a t e r i a l aus d e r ersten S t a u c h u n g s p h a s e w ä h r e n d d e r n ä c h s t e n P h a s e h o c h g e d r ü c k t sein k a n n . D i e s e B e d e n k e n g e l t e n nicht f ü r die S t a u c h w ä l l e v o n E d e u n d A r n h e i m . H i e r w u r d e M o r ä n e n m a t e r i a l bis z u einer H ö h e v o n c a . 5 0 m ( M A A R L E V E L D 1 9 5 0 ) u n d c a . 7 0 m 4- N . A . P . s e d i m e n t i e r t .
D i e D i c h t e d e r G e s t e i n s b e s t r e u u n g a u f d e n drei g e n a n n t e n S t a u c h w ä l l e n (östlicher V e l u w e - S t a u c h w a l l : ü b e r c a . 4 0 m + N . A . P . ) ist v e r g l e i c h b a r ; sie f ä l l t in d i e K a t e g o r i e : „sehr v e r s t r e u t e L a g e r u n g " ( 0 — 1 E x . p r o 1 0 0 m2) .
W ä h r e n d d e r z w e i t e n P h a s e d e r S t a u c h u n g ( P h a s e b ) e r r e i c h t e das G l e t s c h e r e i s die S t a u c h w ä l l e v o n A r n h e i m u n d v o n E d e a l s o nicht m e h r ( M A A R L E V E L D 1 9 5 3 a ) . E s blieb in diesen G e b i e t e n b e i e i n e r e i n m a l i g e n S e d i m e n t a t i o n d e r G r u n d m o r ä n e . I n P h a s e b e n t s t a n d u. a. d e r S t a u c h w a l l v o n O u d R e e m s t (s. A b b . 1 ) . D e r N o r d p u n k t des h e u t i g e n S t a u c h w a l l e s v o n E d e ( b e i L u n t e r e n ) k a m h i e r b e i z u m z w e i t e n M a l m i t d e m E i s in B e r ü h r u n g , u n d nordisches M a t e r i a l b e d e c k t e dies G e b i e t z u m z w e i t e n M a l .
W i e b e r e i t s e r w ä h n t w u r d e , ist d e r ö s t l i c h e V e l u w e - S t a u c h w a l l in der z w e i t e n P h a s e a u f s neue durch das I n l a n d e i s a u f g e s t a u c h t . D a s E i s w i r d das M o r ä n e n m a t e r i a l h a u p t sächlich bis z u c a . 4 0 m + N . A . P . a b g e s e t z t h a b e n . D i e s e z w e i t e B e d e c k u n g v o n G r u n d m o r ä n e m u ß , w e n n dieser G e d a n k e n g a n g r i c h t i g ist, d e r G r u n d d a f ü r sein, d a ß b i s zu 4 0 m 4- N . A . P . die D i c h t e der G e s t e i n s b e s t r e u u n g deutlich g r ö ß e r ist als in d e m G e b i e t o b e r h a l b der 4 0 - m - H ö h e n l i n i e .
Die Höhenlage des Eises des Gletscherlobus 27
A u s o b e n s t e h e n d e n A n g a b e n geht h e r v o r , d a ß b e i der U n t e r s u c h u n g der D i c h t e der B e s t r e u u n g m i t nordischen F i n d l i n g e n a u f S t a u c h w ä l l e n m i t e i n i g e n F a k t o r e n gerechnet w e r d e n m u ß , denen bis j e t z t w e n i g A u f m e r k s a m k e i t geschenkt w u r d e :
1) D e m F a k t o r Z e i t . D i e ä l t e s t e n S t a u c h w ä l l e w a r e n a m l ä n g s t e n der E r o s i o n a u s g e s e t z t , w o d u r c h auch das m e i s t e nordische M a t e r i a l a b g e f ü h r t sein w i r d .
2 ) A u f S t a u c h w ä l l e n , d i e z u m z w e i t e n M a l ( o d e r m e h r e r e M a l e ) durch das I n l a n d e i s a u f g e s t a u t sind, w i r d — durch diesen w i e d e r h o l t e n K o n t a k t — auch m e h r n o r d i sches G e s t e i n a b g e s e t z t sein.
K o n k l u s i o n e n
A u s d e r V e r b r e i t u n g u n d den E i g e n s c h a f t e n d e r n o r d i s c h e n F i n d l i n g e a u f d e m — w ä h ren e i n e r P h a s e g e f o r m t e n — S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m k a n n k o n k l u d i e r t w e r d e n , d a ß
— w ä h r e n d d e r m a x i m a l e n A u s b r e i t u n g des Eises ( v o m G l e t s c h e r l o b u s ) der S t a u c h w a l l nicht ü b e r f a h r e n , a b e r t e i l w e i s e mit E i s b e d e c k t gewesen ist,
— l o k a l — in einigen n i e d r i g e n T e i l e n — d a s E i s v o n G l e t s c h e r z u n g e n ü b e r d e n S t a u c h w a l l geflossen ist,
— die h e u t i g e M o r p h o l o g i e des S t a u c h w a l l e s s t a r k b e s t i m m t ist s o w o h l durch d e n D r u c k des Eises v o n einem g r o ß e n G l e t s c h e r l o b u s als auch durch d e n v o n k l e i n e r e n E i s z u n g e n ,
— die k o n s e q u e n t e n b r e i t e n T ä l e r a u f d e m S t a u c h w a l l in d e r A n l a g e v o n S a a l i e n - A l t e r sein w e r d e n (danach s i n d diese T ä l e r i m W e i c h s e l i e n t e i l w e i s e in der F o r m v e r ä n d e r t ) ,
— n o r d i s c h e F i n d l i n g e bis z u c a . 7 0 m + N . A . P . gefunden s i n d .
S o w e i t b e k a n n t ist, s t i m m t die D i c h t e d e r B e s t r e u u n g m i t n o r d i s c h e n F i n d l i n g e n a u f den S t a u c h w ä l l e n der V e l u w e , die gleichen A l t e r s sind, ü b e r e i n . S t a u c h w ä l l e , d i e in der ersten S t a u c h u n g s p h a s e e n t s t a n d e n sind, s i n d m o m e n t a n in d e u t l i c h g e r i n g e r e m M a ß e m i t s k a n d i n a v i s c h e n G e s t e i n e n b e d e c k t als S t a u c h w ä l l e , die in d e r z w e i t e n P h a s e g e b i l d e t w o r d e n s i n d . D i e K o n k l u s i o n liegt n a h e , d a ß E r o s i o n in der d a z w i s c h e n l i e g e n d e n P e r i o d e diesen U n t e r s c h i e d h a u p t s ä c h l i c h v e r u r s a c h t h a b e n m u ß .
Mein D a n k gilt besonders Herrn Professor D r . G. C . M A A R L E V E L D , unter dessen Leitung die Untersuchung stattfand, für seine Hinweise zur Verbesserung des Manuskriptes.
Weiterhin danke ich: H e r r n D r . J . VERHOFSTAD für seine Hilfe bei der Determination der ge
fundenen nördlichen Erratica, dem „Nederlandse Geologische Verenigung" für die Zurverfügung
stellung von Unterlagen, und Frau A. O T T E R - E R A S M U S , die die Übersetzung aus dem Holländischen ins Deutsche auf sich nahm.
Schriftenverzeichnis
BOULTON, G. S. ( 1 9 7 2 ) : Modern Arctic glaciers as depositional models for former ice sheets. — I I . geol. S o c . London, 1 2 8 : 3 6 1 — 3 9 3 ; London.
BROUWER, A. ( 1 9 5 0 ) : De glacigene landschapstypen in oostelijk Midden-Nederland. — Tijdschr.
Kon. N e d . Aardr. Gen., 6 7 : 2 0 — 3 2 ; Amsterdam.
C A P E L L E , H . VAN ( 1 8 9 8 ) : Nieuwe waarnemingen op het Nederlandsche diluviaalgebied. — Meded.
omtrent de Geologie van Ned., 2 3 ; Verh. K o n . Ak. van Wet. Amsterdam, 2de sectie, deel V I , no 2 . ; Amsterdam.
CRAATS, S., VAN D E (1966): Anderhalve eeuw dak van Oosterbeek; V a n Jägers, Herders en Atle- ten; 1966.
FABER, F . J . ( 1 9 4 2 ) : Nederlandse landschappen. — 2 4 0 S., Gorinchem.
JELGERSMA, S. & B R E E U W E R , J . B . ( 1 9 7 5 ) : Toelichting bij de kaart glaciale verschijnselen gedurende het Saalien, 1 : 600 0 0 0 ; Toelichting bij geologische overzichtskaarten van Nederland, Rijks Geologische Dienst, Haarlem.
JONG, J . D . D E ( 1 9 6 7 ) : The Quarternary of the Netherlands. — I n : RANKAMA, K . : The quar- ternary, 2 : 3 0 1 — 4 2 6 ; N e w Y o r k - London - Sydney (Interscience Publishers).
K U E N E N , Ph. H . ( 1 9 4 8 ) : De Kringloop van het water. — Den Haag (H. P. Leopolds uitgevers- maatschappij N . V . ) .
L I J N , P. VAN D E R ( 1 9 4 9 ) : Het keienboek. Inleiding bij de S t u d i e onzer zwerfsteenen. — 3. Aufl., 327 S.; Zutphen (Thieme & C o . ) .
MAARLEVELD, G. C . ( 1 9 5 0 ) : lets over de verspreiding van noordelijke zwerfstenen op en nabij de stuwwallen in midden-Nederland. — I n : Sporen der ijstijd: 7 1 — 7 9 ; Zutphen ( T h i e m e & Cie.).
— (1953a): Standen van het landijs in Nederland. — B o o r en Spade, V I : 9 5 — 1 0 5 ; Wageningen.
— (1953b): De geologische geschiedenis van de zuidelijke Veluwe. — Boor en Spade, V I : 1 0 5 — 112; Wageningen.
— ( 1 9 7 4 ) : Atlas van Nederland, blad I I I - 1. — s'Gravenhage (Staatsdrukkerij en Uitgeverij- bedrijf).
M A R T I N , K . ( 1 8 8 9 ) : H e t eiland U r k benevens eenig algemeene beschouwingen over de geologie van Nederland. — Tijdschr. Kon. N e d . A a r d . Gen. Amsterdam, 2de Ser., V I : 1—37; Leiden.
T E S C H , P. ( 1 9 2 7 ) : D e glaciale kneding. — Tijdschr. K o n . N e d . Aardr. Gen. Amsterdam, 2de serie, X L I V : 3 2 5 — 3 3 4 ; Leiden.
TEUNISSEN, D . ( 1 9 6 1 ) : Het middennederlandse Heuvelgebied. — Nat.wiss. Diss. Utrecht, 5. 6. 6 1 . X I V + 153 S., Nymwegen (Janssen).
V E N , A. J . VAN D E ( 1 9 3 3 ) : De oude buitenverblijven rondom de stad. — U i t : Arnhem, zeven eeuwen stad; officieel gedenkboek; uitgegeven in opdracht van het Arnhemsch genootschap van oudheidkunde, met medewerking van het herdenkingscomite; Arnhem (Hijman, Sten- fert Kroese en V a n der Zanden).
VERBRAECK, A. ( 1 9 7 5 ) : Ice-pushed ridges in the eastern part o f the Netherlands river area. — Geologie en Mijnbouw, 5 4 : 8 2 — 8 4 ; s'Gravenhage.
W E E , M . W. T E R ( 1 9 6 2 ) : The Saalian Glaciation in the Netherlands. — Meded. Geol. Stichting, N . S., 1 5 : 5 7 — 7 6 ; Haarlem.
W O L D S T E D T , P. & DUPHORN, K . ( 1 9 7 4 ) : Norddeutschland und angrenzende Gebiete im Eiszeitalter.
3. Aufl. — 5 0 0 S . ; Stuttgart ( K o e h l e r ) .
ZAGWTJN, W. H . ( 1 9 7 3 ) : Pollenanalytic studies of Holsteinian and Saalian Beds in the Northern Netherlands. — Med. Rijks Geol. Dienst, N . S., 2 4 : 1 3 9 — 1 5 5 ; Haarlem.
— ( 1 9 7 5 ) : Indeling van het kwartair op grond van veranderingen in vegetatie en klimaat; T o e lichting bij geologische overzichtskaarten van Nederland; 1 0 9 — 1 1 4 ; onder redactie van W . H . Zagwijn en C. J . Van Staalduinen, R i j k s Geologische Dienst, Haarlem; 1 9 7 5 .
Manuskript eingegangen am 1. 6. 1 9 7 9 .