• No results found

Formung des Stauchwalles von Arnheim (Niederlande). Die Höhenlage des Eises des Gletscherlobus während der

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2020

Share "Formung des Stauchwalles von Arnheim (Niederlande). Die Höhenlage des Eises des Gletscherlobus während der"

Copied!
10
0
0

Loading.... (view fulltext now)

Full text

(1)

Eiszeitalter u. Gegenwart 19—28

Eiszeitalter u. Gegenwart 30 4 Abb., 1 T a b . Hannover 1980

Die H ö h e n l a g e d e s Eises d e s G l e t s c h e r l o b u s w ä h r e n d d e r Formung d e s Stauchwalles v o n Arnheim ( N i e d e r l a n d e ) .

F R A N K A L B E R T P E T E R D E Z A N G E R * )

Veluwe ice pushed ridge, erratics, granite, granodiorite, diorite, feldsparporphyre, gabbro, tuff, origin (Scandinavia) glacierlobe, Drenthe-stage, Saalian-age, glacial valley

Netherlands (Arnheim)

K u r z f a s s u n g : Im Sommer 1977 wurde eine Untersuchung über das Auftreten von K r i - stallin-Geschieben (größer als 2 cm) skandinavischen Ursprungs auf dem Stauchwall von Arnheim durchgeführt. Auf diesem Höhenzug, der in der ältesten Phase des Drenthe-Stadiums (Saalien) durch das Inlandeis aufgestaucht wurde, sind bis ca. 70 m N . A . P . nordische Findlinge vorhanden.

Es stellte sich heraus, daß auf den hohen Teilen des Stauchwalles keine nordischen erratischen Geschiebe vorkamen; man kann daraus schließen, daß nicht der ganze Stauchwall vom Eis eines Gletscherlobs überfahren worden ist, wie verschiedene Untersucher meinen. D e r Stauchwall von Arnheim ist nur teilweise mit Eis von Gletscherzungen bedeckt gewesen.

In den konsequenten T ä l e r n sind nordische Geschiebe gefunden worden; es sieht danach aus, daß viele dieser Täler in der Anlage glazial u n d darum von saalezeitlichem Alter sind.

Die Untersuchung auf dem Arnheimer Stauchwall macht eine Erklärung für die Erscheinung wahrscheinlich, daß auf bestimmten Stauchwällen (sowie der östliche Veluwe-Stauchwall) unter­

halb eines bestimmten Niveaus m e h r nordische Gesteine vorkommen als oberhalb. Dieser E r ­ klärung nach ist die Dichte der Bestreitung mit nördlichen E r r a t i c a an eine gewisse Stauungsphase gebunden.

[ T h e A l t i t u d e of t h e I c e o f t h e G l a c i e r l o b e d u r i n g t h e F o r m a t i o n o f t h e I c e - p u s h e d R i d g e of A r n h e m ( t h e N e t h e r l a n d s ) ]

A b s t r a c t : In the summer of 1977 research has been done concerning the presence of crystalline stones (bigger than 2 cm) of Scandinavian origin on the ice-pushed ridge of Arnhem.

On this chain of hills, that has been pushed by inland ice in the oldest phase o f the Drenthe-Stage, northern erratics have been found up to a level o f 70 m + N . A . P . It turned out that there were no northern erratics on the high parts of the ice-pushed ridge. The conclusion one can draw is, that not the whole ridge has been overridden by ice of a glacierlobe, as is the opinion of several researchers.

The ice-pushed ridge o f Arnhem has only partly been covered by ice of glacierlobes. In the consequent valleys northern stones have been found. It appears that many o f these valleys are originally glacial, and so o f Saalian-age.

T h e research at the ice-pushed ridge of A r n h e m provides a reasonable explanation for the phe­

nomenon, that on certain ice-pushed ridges (as the eastern Veluwe-ice-pushed ridge) under a certain level more northern stones are found t h a n above that level.

According to this explanation the closeness o f the cover with northern erratics is related to a certain phase of ice-pushing.

Einleitung

S e i t l a n g e m ist v o n I n t e r e s s e , ob b e s t i m m t e S t a u c h w ä l l e v o m L a n d e i s ü b e r f a h r e n w u r ­ den o d e r n i c h t . D i e s g i l t i n d e n N i e d e r l a n d e n i n s b e s o n d e r e für die G e l ä n d e - E r h e b u n g e n i m N des L a n d e s . V o n v e r s c h i e d e n e n F o r s c h e r n ( z . B . B R O U W E R 1 9 5 0 ) w i r d a n g e n o m m e n , d a ß sie n a c h d e r F o r m u n g ü b e r f a h r e n w u r d e n . T E R W E E ( 1 9 6 2 ) d a g e g e n ist d e r M e i n u n g , w e g e n A n w e s e n h e i t g l a z i a l e r Becken a n O r t u n d S t e l l e , d a ß sie w ä h r e n d des R ü c k z u g e s des L a n d e i s e s e n t s t a n d e n .

*) Anschrift des Verfassers: Drs. F. A. P. d e Z a n g e r , p. a. Boomgaard 2, 2 1 5 2 B P Nieuw- Vennep, Niederlande.

2 *

(2)

Abb. 1: Stauchwälle entstanden in Phase a, b und c in den Mittel-Niederlanden (nach M A A R L E V E L D , 1953, 1974).

(3)

Die Höhenlage des Eises des Gletscherlobus 2 1

D a s s e l b e P r o b l e m g i l t f ü r die S t a u c h w ä l l e der R e h b u r g e r P h a s e . Auch h i e r ü b e r gehen die M e i n u n g e n s t a r k a u s e i n a n d e r (s. D U P H O R N 1 9 7 4 ) . B e s o n d e r s die A n w e s e n h e i t v o n G e s c h i e b e l e h m a u f diesen S t a u c h w ä l l e n k ö n n t e ein H i n w e i s sein, d a ß diese so m a r k a n t e n H ü g e l g a n z o d e r t e i l w e i s e v o n L a n d e i s b e d e c k t gewesen s i n d . D i e s b e d e u t e t a b e r nicht, d a ß sie v o n e i n e r geschlossenen Eismasse ü b e r f a h r e n sind, o d e r m i t a n d e r e n W o r t e n : es steht noch n i c h t fest, o b z u s a m m e n h ä n g e n d e s I n l a n d e i s o d e r E i s eines G l e t s c h e r l o b u s o d e r E i s einer G l e t s c h e r z u n g e h i e r f ü r v e r a n t w o r t l i c h w a r .

I m Z u s a m m e n h a n g m i t diesen P r o b l e m e n w u r d e i m S o m m e r 1 9 7 7 e i n e U n t e r s u c h u n g über V o r k o m m e n v o n K r i s t a l l i n - G e s t e i n ( g r ö ß e r als 2 c m ) s k a n d i n a v i s c h e n U r s p r u n g s a u f dem S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m durchgeführt.

D i e s e r S t a u c h w a l l , d e r i m D r e n t h e - S t a d i u m des S a a l i e n e n t s t a n d e n ist, w u r d e für diese U n t e r s u c h u n g a u s g e w ä h l t w e g e n der e i n z i g a r t i g e n L a g e u n d a u ß e r d e m , w e i l h i e r in den gestauchten P a k e t e n k e i n n ö r d l i c h e s M a t e r i a l v o r k o m m t . W e i t e r s o l l t e diese U n t e r s u c h u n g auf d i e s e m S t a u c h w a l l e i n e n B e i t r a g z u e i n e m v o l l s t ä n d i g e r e n B i l d der E n t s t e h u n g s g e ­ schichte d e r V e l u w e - S t a u c h w ä l l e liefern.

Das Alter des S t a u c h w a l l e s v o n A r n h e i m

A u s e i n e r S t u d i e n v o n M A A R L E V E L D ( 1 9 5 3 a ) geht h e r v o r , d a ß der S t a u c h w a l l v o n A r n ­ h e i m in d e r ersten S t a u c h u n g s p h a s e ( P h a s e a ) w ä h r e n d des D r e n t h e - S t a d i u m s g e b i l d e t w u r d e . E i n e v o n N h e r k o m m e n d e E i s z u n g e , d i e das d a m a l i g e R h e i n t a l b e n u t z t e ( h e u t z u ­ tage das I s s e l t a l , s. A b b . 1 ) , schob teils in d a s h e u t i g e G e b i e t der B e t u w e h i n e i n u n d b i l d e t e hierbei — hauptsächlich d u r c h lateralen D r u c k gegen d i e T a l w ä n d e — e i n e n S t a u c h w a l l - b o g e n . D a d u r c h e n t s t a n d e n die S t a u c h w ä l l e v o n A r n h e i m , N y m w e g e n , K l e v e u n d das M o n t f e r l a n d (s. A b b . 1 ) . I m U n t e r g r u n d e s i n d diese H ü g e l noch m i t e i n a n d e r v e r b u n d e n ( V E R B R A E C K 1 9 7 5 ) .

N a c h J E L G E R S M A & B R E E U W E R ( 1 9 7 5 ) d ü r f t e der S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m in e i n e r s p ä t e r e n — v o n ihnen „ z w e i t e " genannt — S t a u c h u n g s p h a s e i m S a a l i e n g e b i l d e t w o r d e n sein. Z u d i e s e r S c h l u ß f o l g e r u n g k a m m a n d u r c h die U n t e r l a g e n ü b e r die L a g e r u n g g l a z i a ­ ler B e c k e n i m U n t e r g r u n d e .

U n t e r s u c h u n g e n v o n M A A R L E V E L D ( 1 9 5 3 a ) , die a u f v i e l e n Messungen v o n S t r e i c h e n und F a l l e n d e r zu T a g e l i e g e n d e n und a u f g e s t a u t e n S c h i c h t e n b e r u h e n , d e u t e n d a r a u f hin, d a ß der S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m älter sein m u ß als d e r S t a u c h w a l l der ö s t l i c h e n V e l u w e . D i e S t r e i c h r i c h t u n g des ö s t l i c h e n V e l u w e - S t a u c h w a l l e s s c h l i e ß t nämlich nicht a n den v o n A r n h e i m a n ; sie stehen s o g a r beinah s e n k r e c h t ( M A A R L E V E L D 1 9 5 3 a ) a u f e i n a n d e r , w o r a u s auf einen A l t e r s u n t e r s c h i e d geschlossen w e r d e n k a n n (s. A b b . 1 ) .

LEGENDE a b

c

3 L >

Stauchwall geformt in Phase a Stauchwall geformt in Phase b Stauchwall geformt in Phase c

Stauchwall im Untergrunde (nach Verbraeck, 1 9 7 5 ) Scheidung zwischen Stauchwällen

Streichrichtung Staatsgrenze

Bewegungsrichtung des Landeises

(4)

I n e i n e r z w e i t e n P h a s e , in der das I n l a n d e i s v o r w ä r t s d r a n g und eine s t a u e n d e W i r ­ k u n g b e s a ß ( P h a s e b , M A A R L E V E L D 1 9 5 3 a ) , w u r d e d e r S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m nicht m e h r b e r ü h r t . W o h l w u r d e u n t e r a n d e r e m der östliche V e l u w e - S t a u c h w a l l z u m z w e i t e n M a l h e r a u f g e p r e ß t .

D e r S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m w u r d e s y s t e m a t i s c h a u f das V o r h a n d e n s e i n n o r d i s c h e r G e s c h i e b e u n t e r s u c h t . E i n P r o b l e m ist h i e r b e i die U n g e w i ß h e i t über die u r s p r ü n g l i c h e L a g e eines G e s t e i n s b l o c k e s u n d die u r s p r ü n g l i c h e D i c h t e der B e s t r e u u n g , b e s o n d e r s in e i n e m dicht b e w o h n t e n G e b i e t .

B e i unseren U n t e r s u c h u n g e n g i n g e n w i r w i e f o l g t v o r : N u r die n o r d i s c h e n G e s t e i n e w u r d e n als z u v e r l ä s s i g b e t r a c h t e t , d i e in u n v e r h ä r t e t e n W e g e n u n d P f a d e n u n d a u f Ä c k e r n gefunden w u r d e n , und w e i t e r h i n d i e j e n i g e n , die b e i e i n e m k ü n s t l i c h e n B a c h o d e r a m R a n d e des W e g e s l a g e n u n d nicht z u k ü n s t l i c h e n W a s s e r f ä l l e n , k l e i n e n B r ü c k e n o d e r a n d e r e n deutlichen „ K u n s t w e r k e n " g e h ö r t e n . A u ß e r d e m w u r d e n die F u n d e d e r M i t g l i e ­ d e r d e r „ N e d e r l a n d s e G e o l o g i s c h e V e r e n i g i n g " d a be i v e r w e r t e t .

Es steht fest, d a ß f r ü h e r m e h r n o r d i s c h e F i n d l i n g e b z w . Geschiebe a u f d e m S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m l a g e n a l s h e u t z u t a g e . Z u a l l e r l e i Z w e c k e n s i n d v o r a l l e m die g r ö ß e r e n E x ­ e m p l a r e w e g g e h o l t w o r d e n ( M A A R L E V E L D 1 9 5 0 ; V A N D E R L I J N 1 9 4 9 ) . D i e s e s P r o b l e m k o n n t e d a d u r c h b e s e i t i g t w e r d e n , d a ß a l l e S t e i n e g r ö ß e r als c a . 2 c m m i t in d i e U n t e r ­ suchung e i n b e z o g e n w u r d e n . S i n d auch d i e g r o ß e n S t e i n e i m L a u f e der Z e i t w e g g e h o l t w o r d e n , d a n n w e r d e n z w e i f e l l o s k l e i n e r e l i e g e n g e b l i e b e n sein, die uns I n f o r m a t i o n v e r ­ schaffen k ö n n e n .

A u f d e m F e l d u n d bei der D e t e r m i n a t i o n i m L a b o r a t o r i u m für P h y s i k a l i s c h e G e o ­ g r a p h i e u n d B o d e n u n t e r s u c h u n g an d e r U n i v e r s i t ä t v o n A m s t e r d a m w u r d e m i t der L u p e g e a r b e i t e t . F ü r d i e D e t e r m i n a t i o n v e r s c h i e d e n e r S t e i n e w a r eine P r ü f u n g m i t t e l s S c h l e i f - p l ä t t c h e n n ö t i g .

V o n den a u f d e m S t a u c h w a l l g e f u n d e n e n erratischen Geschieben b e s t e h t m e h r als die H ä l f t e aus G r a n i t e n . W e i t e r h i n f a n d m a n G r a n o - D i o r i t e , D i o r i t e , F e l d s p a t - P o r p h y r e , G a b b r o u n d T u f f .

E i n e A n z a h l g r o ß e r S t e i n e , die a u f e i n e m P l ä t z c h e n in d e m O r t O o s t e r b e e k a u f g e s t e l l t s i n d , sind für d i e U n t e r s u c h u n g sehr w i c h t i g . D i e s e F i n d l i n g e , v o n denen d e r g r ö ß t e — in d e r L ä n g s r i c h t u n g i n z w e i H ä l f t e n g e b r o c h e n — 2 , 7 m l a n g u n d 1,2 m b r e i t ist, w u r d e n in 1 8 9 6 b e i m B a u e i n e r V i l l a ( V A N C A P E L L E 1 8 9 8 ) a u s g e g r a b e n . Sie h a b e n s e h r flache, a b ­ geschliffene S e i t e n , d i e a u f einen T r a n s p o r t a n der B a s i s des Eises h i n d e u t e n . D e r E i s l o b u s , d e r diese g r o ß e n S t e i n e herbeigeschafft h a t , m u ß j e d e n f a l l s bis a u f das N i v e a u der F u n d ­ s t e l l e ( c a . 5 0 m + N . A . P . ) v o r g e r ü c k t sein. I n der U m g e b u n g der O o s t e r b e e k s c h e n B l ö c k e w u r d e n in 1 9 7 7 n o c h verschiedene a n d e r e nordische F i n d l i n g e gefunden, w o r u n t e r ein G r a n i t b l o c k in d e r A b m e s s u n g v o n 1 5 5 x 9 0 x 8 5 c m ist.

A u ß e r den g e r a d e e r w ä h n t e n G r a n i t b l ö c k e n in O o s t e r b e e k sind noch e i n e A n z a h l g r o ß e r S t e i n e in a n s e h n l i c h e r H ö h e g e f u n d e n w o r d e n :

U n t e r s u c h u n g s - M e f h o d e

Resultate

G r a n i t L ä n g e H ö h e F u n d s t e l l e

»

1 0 0 c m

65 c m 9 0 c m 7 0 c m 1 0 0 c m

c a . 4 5 m + N . A . P . c a . 4 5 m + N . A . P . c a . 6 5 m 4- N . A . P . c a . 5 0 m + N . A . P . c a . 5 5 m + N . A . P .

D o o r w e r t h R o z e n d a a l B e e k h u i z e n B e e k h u i z e n V e l p

(5)

Die Höhenlage des Eises des Gletscherlobus 23

A u f G r u n d oben s t e h e n d e r A n g a b e n k a n n a n g e n o m m e n w e r d e n , d a ß die G r u n d ­ m o r ä n e b i s m i n d e s t e n s 6 0 m + N . A . P . a u f d e m S t a u c h w a l l a b g e l a g e r t w u r d e u n d d a ß das I n l a n d e i s im g a n z e n g e w i ß bis a u f d i e s e H ö h e den S t a u c h w a l l b e d e c k t h a t .

A u s d e r V e r b r e i t u n g d e r F i n d l i n g e g e h t h e r v o r , d a ß es l o k a l e U n t e r s c h i e d e g i b t . S o b e t r ä g t d i e M a x i m u m h ö h e , bis zu der n o r d i s c h e S t e i n e g e f u n d e n sind, a u f d e m östlichen T e i l des S t a u c h w a l l e s c a . 7 0 m + N . A . P . u n d a u f dem w e s t l i c h e n T e i l c a . 5 5 m + N . A . P . (s. A b b . 2 ) .

Abb. 2 : D i e Maximum-Ausdehnung des Landeises vgl. die Resultate der Untersuchung in 1977.

D i e O b e r f l ä c h e des S t a u c h w a l l e s v e r l ä u f t v o n m a x i m a l u n g e f ä h r 9 0 m + N . A . P . i m E bis z u m a x i m a l c a . 6 0 m i m W . H i e r a u s g e h t h e r v o r , d a ß j e d e n f a l l s ö s t l i c h des O r t e s O o s t e r b e e k das E i s nicht d e n ganzen S t a u c h w a l l ü b e r s c h r i t t e n h a t , s o n d e r n v o r d e m h e r ­ a u f g e p r e ß t e n H ü g e l r ü c k e n liegen g e b l i e b e n ist (s. A b b . 3 ) . A u f den h o h e n K u p p e n des A r n h e i m e r S t a u c h w a l l e s s i n d k e i n e n o r d i s c h e n F i n d l i n g e g e f u n d e n w o r d e n ; diese h o h e n T e i l e w e r d e n also auch n i c h t m i t E i s b e d e c k t gewesen s e i n . N a c h d e m V e r b r e i t u n g s b i l d d e r G e s c h i e b e zu u r t e i l e n ist das E i s b e i e i n i g e n n i e d r i g e r g e l e g e n e n G e b i e t e n i n F o r m v o n E i s z u n g e n w e i t e r d u r c h g e s t o ß e n . W i e w e i t , ist w e g e n d e r s p ä t e r e n B e d e c k u n g m i t ä o l i - schen S e d i m e n t e n nicht festzustellen.

E i n gleichartiges B i l d trifft m a n in d e r N ä h e v o n M a a r n a n . H i e r w u r d e M o r ä n e n ­ m a t e r i a l i n e i n e m n i e d r i g gelegenen T e i l des S t a u c h w a l l e s gefunden ( F A B E R 1 9 4 2 ) . D e r b e t r e f f e n d e S t a u c h w a l l ist in P h a s e a g e f o r m t , doch ist e r in P h a s e b g l e i c h f a l l s m i t dem E i s eines G l e t s c h e r l o b u s in K o n t a k t g e w e s e n .

W e s t l i c h O o s t e r b e e k s w i r d das B i l d u n d e u t l i c h e r . H i e r sind G e s c h i e b e n i c h t n u r a u f d e r S ü d f l a n k e des S t a u c h w a l l e s g e f u n d e n w o r d e n , s o n d e r n einige auch a u f d e r flachen O b e r s e i t e des H ö h e n z u g e s u n d sogar d r e i E x e m p l a r e a u f d e r N o r d f l a n k e . I n d e m z u l e t z t

(6)

NW

H + H.A.p.

SO

MbETROTTENE ef/HAr/scHE GejCH'ieOE

•60

So

•V°

?o

to

Abb. 3 : Die Lage erratischer Geschiebe gegen den östlichen Teil des Stauchwalles von Arnheim (Profil A ; siehe Abb. 2 ) .

g e n a n n t e n F a l l ist es nicht m e h r m ö g l i c h , die G e s t e i n e , d i e v o n den G r u n d m o r ä n e n h e r ­ s t a m m e n , v o n d e n e n aus den fluvioglazialen A b l a g e r u n g e n z u t r e n n e n (s. A b b . 4 ) . D i e flache O b e r s e i t e dieses T e i l e s des S t a u c h w a l l e s (das s o g e n a n n t e S t a u c h w a l l - P l a t e a u ) k a n n d u r c h die a b f l a c h e n d e W i r k u n g des o b e r s t e n — h o r i z o n t a l sich b e w e g e n d e n — T e i l e s des E i s l o b u s , e r k l ä r t w e r d e n . K U E N E N ( 1 9 4 8 ) s u g g e r i e r t e e i n e d e r a r t i g e L ö s u n g m i t B e z u g a u f die flache O b e r s e i t e des östlichen V e l u w e - S t a u c h w a l l e s . D i e S t e i n f u n d e lassen v e r m u ­ t e n , d a ß die m a x i m a l e A u s b r e i t u n g des E i s e s westlich v o n O o s t e r b e e k nicht v i e l n ö r d l i c h e r g e r e i c h t h a t als die L i n i e , die die K u p p e n a u f 6 0 m 4- N . A . P . v e r b i n d e t .

NW

Saud*.

Abb. 4 : Die Lage erratischer Geschiebe gegen den westlichen Teil des Stauchwalles von Arnheim (Profil B ; siehe Abb. 2 ) .

(7)

Die Höhenlage des Eises des Gletscherlobus 2 5

E i n e T a t s a c h e ist w e i t e r h i n , d a ß d i e n o r d i s c h e n G e s c h i e b e nicht a u f den h o h e n K u p p e n , s o n d e r n a u f den t i e f e r e n T e i l e n des S t a u c h w a l l e s g e f u n d e n w u r d e n . H i e r b e f i n d e n sich auch d i e k o n s e q u e n t e n T ä l e r , und d a r u m ist a n z u n e h m e n , d a ß v i e l e dieser T ä l e r i m U r ­ s p r u n g g l a z i g e n sind. I n d e n V e r t i e f u n g e n des S t a u c h w a l l e s , die i m W e i c h s e l i e n v e r t i e f t u n d d a r a u f t e i l w e i s e w i e d e r aufgefüllt sind ( T E U N I S S E N 1 9 6 1 ) , w u r d e d a n n auch b e i E r d a r b e i ­ ten ein Ü b e r b l e i b s e l d e r G r u n d m o r ä n e in F o r m n o r d i s c h e r G e s c h i e b e f e s t g e s t e l l t . D i e s e G e s c h i e b e müssen aus d e r s o g e n a n n t e n „ B a s i s - K i e s s c h i c h t " h e r r ü h r e n ( T E U N I S S E N 1 9 6 1 ) , e i n e m N i v e a u , in d e m sich w ä h r e n d des Ü b e r g a n g e s v o n der E r o s i o n s - nach der A u f f ü l ­ l u n g s p h a s e der T ä l e r g r o b e s M a t e r i a l k o n z e n t r i e r t h a t u n d das g r ö ß t e n t e i l s durch A b - spülung e n t s t a n d e n ist.

D i e B e f u n d e s t i m m e n nicht mit d e r V o r s t e l l u n g ü b e r e i n , d a ß die g a n z e V e l u w e , e i n ­ schließlich des S t a u c h w a l l e s v o n A r n h e i m , m i t E i s b e d e c k t gewesen ist ( T E S C H 1 9 2 7 ; T E R W E E 1 9 6 2 ) . D i e s e A n s i c h t von d e r v o l l s t ä n d i g e n E i s b e d e c k u n g geht aus d e r E r l ä u t e ­ rung z u d e r K a r t e g l a z i a l e E r s c h e i n u n g e n w ä h r e n d des S a a l i e n h e r v o r ( J E L G E R S M A &

B R E E U W E R 1 9 7 5 ) .

Der Z u s a m m e n h a n g zwischen d e r Stauchungsphase und der Dichte der G e s t e i n s b e s t r e u u n g

B e i d e r d e t a i l l i e r t e n U n t e r s u c h u n g a u f d e m S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m h a t sich h e r a u s ­ gestellt, d a ß g r o ß e S t e i n e ( 9 0 , 7 0 , 5 5 c m ) bis a u f die h öc h st e n S t e l l e n des V e r b r e i t u n g s ­ gebietes h i n a u f v o r k o m m e n , und d a ß a u ß e r d e m die A u s b r e i t u n g der G e s t e i n e ü b e r das G e b i e t z i e m l i c h r e g e l m ä ß i g ist. Es l i e g t k e i n G r u n d v o r a n z u n e h m e n , d a ß d i e A r t , w i e M o r ä n e n m a t e r i a l sich a u f d e m S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m a b g e l a g e r t h a t , a n d e r s ist als die auf a n d e r e n S t a u c h w ä l l e n , die in d e r s e l b e n P h a s e a ( n a c h M A A R L E V E L D 1 9 5 3 a ) g e f o r m t sind.

D e r U m s t a n d , d a ß a u f anderen S t a u c h w ä l l e n (u. a. der östliche V e l u w e - S t a u c h w a l l ) u n t e r h a l b eines gewissen N i v e a u s deutlich m e h r n o r d i s c h e s G e s t e i n a n w e s e n d ist als o b e r ­ h a l b , b r a u c h t d a n n auch n i c h t durch die A r t u n d W e i s e v o n T r a n s p o r t des M o r ä n e n m a t e ­ rials i m G l e t s c h e r e i s e r k l ä r t zu w e r d e n , so w i e T E S C H ( 1 9 2 7 ) u n d M A A R L E V E L D ( 1 9 5 0 ) m e i n e n . E s g i b t eine a n d e r e E r k l ä r u n g f ü r dieses P h ä n o m e n . W i r v e r w e n d e n h i e r b e i n e b e n den e i g e n e n U n t e r s u c h u n g s e r g e b n i s s e n ü b e r den A r n h e i m e r S t a u c h w a l l die A n g a b e n v o n M A A R L E V E L D ( 1 9 5 0 ) ü b e r d i e D i c h t e d e r B e s t r e u u n g m i t nordischen F i n d l i n g e n a u f T e i l e n des S t a u c h w a l l e s in M i t t e l - N i e d e r l a n d ( d i e S t a u c h w ä l l e v o n O u d R e e m s t , E d e u n d der östlichen V e l u w e ; s. A b b . 1 ) .

M A A R L E V E L D m a c h t h i e r b e i U n t e r s c h i e d z w i s c h e n :

— G e b i e t e n m i t e i n e r s e h r v e r s t r e u t e n L a g e r u n g ( 0 — 1 E x e m p l a r p r o 1 0 0 m2)

— G e b i e t e n m i t e i n e r k a u m a n e i n a n d e r s t o ß e n d e n L a g e r u n g ( 1 — 1 0 0 E x . p r o 1 0 0 m2) .

— G e b i e t e n m i t e i n e r a n e i n a n d e r s t o ß e n d e n geschlossenen L a g e r u n g ( > 1 0 0 E x . p r o 1 0 0 m2) .

D i e G e s t e i n s b e d e c k u n g a u f dem S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m f ä l l t in K a t e g o r i e „sehr v e r ­ streute L a g e r u n g " ( 0 — 1 E x e m p l a r p r o 1 0 0 m2) .

W e n n der Z u s a m m e n h a n g schematisch w i e d e r g e g e b e n w i r d zwischen der P h a s e ( o d e r den P h a s e n ) , in der ( d e n e n ) ein S t a u c h w a l l g e b i l d e t ist u n d d e m M a ß der B e d e c k u n g m i t nordischen G e s t e i n e n , d a n n entsteht die u n t e n s t e h e n d e T a b e l l e . H i e r b e i m u ß e r w ä h n t w e r ­ den, d a ß b e i dem S t a u c h w a l l von E d e — n u r n a h e b e i d e m K o n t a k t m i t d e m j ü n g e r e n S t a u c h w a l l v o n O u d R e e m s t — eine a b w e i c h e n d e B e s t r e u u n g v o r h a n d e n ist.

E s z e i g t sich, d a ß d i e S t a u c h w ä l l e , d i e i m g a n z e n o d e r t e i l w e i s e in der z w e i t e n S t a u ­ c h u n g s p h a s e ( P h a s e b ) m i t d e m Eis in B e r ü h r u n g g e w e s e n sind, m e h r nordisches M a t e r i a l b e s i t z e n als die S t a u c h w ä l l e (oder T e i l e d a v o n ) , die n u r in der ersten P h a s e ( P h a s e a ) durch S t a u c h u n g des G l e t s c h e r e i s e s b e e i n f l u ß t sind.

(8)

SEHR VERSTREUTE LAGERUNG

K A U M A N E I N A N D E R - STOSSENDE LAGERUNG

MEHR ODER WENIGER ANEINANDERSTOSSEN- DE LAGERUNG STAUCHWALL GETORMT

IN PHASE • :

S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m STAUCHWALL GETORMT IN PHASE • :

S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m X

S t a u c h w a l l v o n Ede X STAUCHWALL GETORMT

IN PHASE b :

S t a u c h w a l l v. Oud Reemst STAUCHWALL GETORMT IN PHASE b :

S t a u c h w a l l v. Oud Reemst

1 1 1 1 1 1 1 1 g r ö s s t e n t e i l s X

1 1 1 1 1

t e i l w e i s e

1 1 1 y 1 . 1 l

X STAUCHWALL GETORMT 1 1

IN P H A S E N a u n d b :

S t a u c h w a l l ö s t l . Veluwe STAUCHWALL GETORMT IN P H A S E N a u n d b :

S t a u c h w a l l ö s t l . Veluwe

> c a . 4 0 m . N.A.P.

X

1 1 1 ! I 1 < c a g r ö s s t e n t e i l s X

I i

i 0 m • N . A . P t e i l w e i s e

1 1 1 1 1 1

X 1 1 E i n f l u s s d e r z w e i t e n S l a u c h u n g s p h a s e ( P h a s e b )

Tab. 1 : D e r Zusammenhang zwischen der Stauchungsphase und der Dichte der Bestreuung.

D i e G e s c h i e b e ü b e r c a . 4 0 m 4- N . A . P . a u f d e m östlichen V e l u w e - S t a u c h w a l l k ö n n e n ein R e s t b e s t a n d d e r G r u n d m o r ä n e sein, die in d e r ersten S t a u c h u n g s p h a s e d u r c h das I n ­ l a n d e i s a b g e s e t z t w u r d e . D a s E i s e r r e i c h t e w ä h r e n d dieser P h a s e seine m a x i m a l e A u s d e h ­ n u n g u n d D i c k e .

N a c h M A A R L E V E L D ( 1 9 5 0 ) w e r d e n G e s c h i e b e bis ü b e r 8 0 m 4- N . A . P . i m südlichen T e i l des östlichen V e l u w e - S t a u c h w a l l e s a n g e t r o f f e n . D a dieser H ö h e n z u g hier z w e i m a l in die S t a u c h u n g e i n b e z o g e n gewesen ist, k a n n aus d e r H ö h e n l a g e nicht die K o n k l u s i o n gezogen w e r d e n , d a ß das E i s diese H ö h e erreicht h a t , w e i l das M o r ä n e n m a t e r i a l aus d e r ersten S t a u c h u n g s p h a s e w ä h r e n d d e r n ä c h s t e n P h a s e h o c h g e d r ü c k t sein k a n n . D i e s e B e d e n k e n g e l t e n nicht f ü r die S t a u c h w ä l l e v o n E d e u n d A r n h e i m . H i e r w u r d e M o r ä n e n m a t e r i a l bis z u einer H ö h e v o n c a . 5 0 m ( M A A R L E V E L D 1 9 5 0 ) u n d c a . 7 0 m 4- N . A . P . s e d i m e n t i e r t .

D i e D i c h t e d e r G e s t e i n s b e s t r e u u n g a u f d e n drei g e n a n n t e n S t a u c h w ä l l e n (östlicher V e l u w e - S t a u c h w a l l : ü b e r c a . 4 0 m + N . A . P . ) ist v e r g l e i c h b a r ; sie f ä l l t in d i e K a t e ­ g o r i e : „sehr v e r s t r e u t e L a g e r u n g " ( 0 — 1 E x . p r o 1 0 0 m2) .

W ä h r e n d d e r z w e i t e n P h a s e d e r S t a u c h u n g ( P h a s e b ) e r r e i c h t e das G l e t s c h e r e i s die S t a u c h w ä l l e v o n A r n h e i m u n d v o n E d e a l s o nicht m e h r ( M A A R L E V E L D 1 9 5 3 a ) . E s blieb in diesen G e b i e t e n b e i e i n e r e i n m a l i g e n S e d i m e n t a t i o n d e r G r u n d m o r ä n e . I n P h a s e b e n t ­ s t a n d u. a. d e r S t a u c h w a l l v o n O u d R e e m s t (s. A b b . 1 ) . D e r N o r d p u n k t des h e u t i g e n S t a u c h w a l l e s v o n E d e ( b e i L u n t e r e n ) k a m h i e r b e i z u m z w e i t e n M a l m i t d e m E i s in B e ­ r ü h r u n g , u n d nordisches M a t e r i a l b e d e c k t e dies G e b i e t z u m z w e i t e n M a l .

W i e b e r e i t s e r w ä h n t w u r d e , ist d e r ö s t l i c h e V e l u w e - S t a u c h w a l l in der z w e i t e n P h a s e a u f s neue durch das I n l a n d e i s a u f g e s t a u c h t . D a s E i s w i r d das M o r ä n e n m a t e r i a l h a u p t ­ sächlich bis z u c a . 4 0 m + N . A . P . a b g e s e t z t h a b e n . D i e s e z w e i t e B e d e c k u n g v o n G r u n d ­ m o r ä n e m u ß , w e n n dieser G e d a n k e n g a n g r i c h t i g ist, d e r G r u n d d a f ü r sein, d a ß b i s zu 4 0 m 4- N . A . P . die D i c h t e der G e s t e i n s b e s t r e u u n g deutlich g r ö ß e r ist als in d e m G e b i e t o b e r h a l b der 4 0 - m - H ö h e n l i n i e .

(9)

Die Höhenlage des Eises des Gletscherlobus 27

A u s o b e n s t e h e n d e n A n g a b e n geht h e r v o r , d a ß b e i der U n t e r s u c h u n g der D i c h t e der B e s t r e u u n g m i t nordischen F i n d l i n g e n a u f S t a u c h w ä l l e n m i t e i n i g e n F a k t o r e n gerechnet w e r d e n m u ß , denen bis j e t z t w e n i g A u f m e r k s a m k e i t geschenkt w u r d e :

1) D e m F a k t o r Z e i t . D i e ä l t e s t e n S t a u c h w ä l l e w a r e n a m l ä n g s t e n der E r o s i o n a u s g e s e t z t , w o d u r c h auch das m e i s t e nordische M a t e r i a l a b g e f ü h r t sein w i r d .

2 ) A u f S t a u c h w ä l l e n , d i e z u m z w e i t e n M a l ( o d e r m e h r e r e M a l e ) durch das I n l a n d e i s a u f g e s t a u t sind, w i r d — durch diesen w i e d e r h o l t e n K o n t a k t — auch m e h r n o r d i ­ sches G e s t e i n a b g e s e t z t sein.

K o n k l u s i o n e n

A u s d e r V e r b r e i t u n g u n d den E i g e n s c h a f t e n d e r n o r d i s c h e n F i n d l i n g e a u f d e m — w ä h ­ ren e i n e r P h a s e g e f o r m t e n — S t a u c h w a l l v o n A r n h e i m k a n n k o n k l u d i e r t w e r d e n , d a ß

— w ä h r e n d d e r m a x i m a l e n A u s b r e i t u n g des Eises ( v o m G l e t s c h e r l o b u s ) der S t a u c h w a l l nicht ü b e r f a h r e n , a b e r t e i l w e i s e mit E i s b e d e c k t gewesen ist,

— l o k a l — in einigen n i e d r i g e n T e i l e n — d a s E i s v o n G l e t s c h e r z u n g e n ü b e r d e n S t a u c h ­ w a l l geflossen ist,

— die h e u t i g e M o r p h o l o g i e des S t a u c h w a l l e s s t a r k b e s t i m m t ist s o w o h l durch d e n D r u c k des Eises v o n einem g r o ß e n G l e t s c h e r l o b u s als auch durch d e n v o n k l e i n e r e n E i s z u n g e n ,

— die k o n s e q u e n t e n b r e i t e n T ä l e r a u f d e m S t a u c h w a l l in d e r A n l a g e v o n S a a l i e n - A l t e r sein w e r d e n (danach s i n d diese T ä l e r i m W e i c h s e l i e n t e i l w e i s e in der F o r m v e r ä n d e r t ) ,

— n o r d i s c h e F i n d l i n g e bis z u c a . 7 0 m + N . A . P . gefunden s i n d .

S o w e i t b e k a n n t ist, s t i m m t die D i c h t e d e r B e s t r e u u n g m i t n o r d i s c h e n F i n d l i n g e n a u f den S t a u c h w ä l l e n der V e l u w e , die gleichen A l t e r s sind, ü b e r e i n . S t a u c h w ä l l e , d i e in der ersten S t a u c h u n g s p h a s e e n t s t a n d e n sind, s i n d m o m e n t a n in d e u t l i c h g e r i n g e r e m M a ß e m i t s k a n d i n a v i s c h e n G e s t e i n e n b e d e c k t als S t a u c h w ä l l e , die in d e r z w e i t e n P h a s e g e b i l d e t w o r d e n s i n d . D i e K o n k l u s i o n liegt n a h e , d a ß E r o s i o n in der d a z w i s c h e n l i e g e n d e n P e r i o d e diesen U n t e r s c h i e d h a u p t s ä c h l i c h v e r u r s a c h t h a b e n m u ß .

Mein D a n k gilt besonders Herrn Professor D r . G. C . M A A R L E V E L D , unter dessen Leitung die Untersuchung stattfand, für seine Hinweise zur Verbesserung des Manuskriptes.

Weiterhin danke ich: H e r r n D r . J . VERHOFSTAD für seine Hilfe bei der Determination der ge­

fundenen nördlichen Erratica, dem „Nederlandse Geologische Verenigung" für die Zurverfügung­

stellung von Unterlagen, und Frau A. O T T E R - E R A S M U S , die die Übersetzung aus dem Holländischen ins Deutsche auf sich nahm.

Schriftenverzeichnis

BOULTON, G. S. ( 1 9 7 2 ) : Modern Arctic glaciers as depositional models for former ice sheets. — I I . geol. S o c . London, 1 2 8 : 3 6 1 — 3 9 3 ; London.

BROUWER, A. ( 1 9 5 0 ) : De glacigene landschapstypen in oostelijk Midden-Nederland. — Tijdschr.

Kon. N e d . Aardr. Gen., 6 7 : 2 0 — 3 2 ; Amsterdam.

C A P E L L E , H . VAN ( 1 8 9 8 ) : Nieuwe waarnemingen op het Nederlandsche diluviaalgebied. — Meded.

omtrent de Geologie van Ned., 2 3 ; Verh. K o n . Ak. van Wet. Amsterdam, 2de sectie, deel V I , no 2 . ; Amsterdam.

CRAATS, S., VAN D E (1966): Anderhalve eeuw dak van Oosterbeek; V a n Jägers, Herders en Atle- ten; 1966.

FABER, F . J . ( 1 9 4 2 ) : Nederlandse landschappen. — 2 4 0 S., Gorinchem.

JELGERSMA, S. & B R E E U W E R , J . B . ( 1 9 7 5 ) : Toelichting bij de kaart glaciale verschijnselen gedurende het Saalien, 1 : 600 0 0 0 ; Toelichting bij geologische overzichtskaarten van Nederland, Rijks Geologische Dienst, Haarlem.

JONG, J . D . D E ( 1 9 6 7 ) : The Quarternary of the Netherlands. — I n : RANKAMA, K . : The quar- ternary, 2 : 3 0 1 — 4 2 6 ; N e w Y o r k - London - Sydney (Interscience Publishers).

(10)

K U E N E N , Ph. H . ( 1 9 4 8 ) : De Kringloop van het water. — Den Haag (H. P. Leopolds uitgevers- maatschappij N . V . ) .

L I J N , P. VAN D E R ( 1 9 4 9 ) : Het keienboek. Inleiding bij de S t u d i e onzer zwerfsteenen. — 3. Aufl., 327 S.; Zutphen (Thieme & C o . ) .

MAARLEVELD, G. C . ( 1 9 5 0 ) : lets over de verspreiding van noordelijke zwerfstenen op en nabij de stuwwallen in midden-Nederland. — I n : Sporen der ijstijd: 7 1 — 7 9 ; Zutphen ( T h i e m e & Cie.).

— (1953a): Standen van het landijs in Nederland. — B o o r en Spade, V I : 9 5 — 1 0 5 ; Wageningen.

— (1953b): De geologische geschiedenis van de zuidelijke Veluwe. — Boor en Spade, V I : 1 0 5 — 112; Wageningen.

— ( 1 9 7 4 ) : Atlas van Nederland, blad I I I - 1. — s'Gravenhage (Staatsdrukkerij en Uitgeverij- bedrijf).

M A R T I N , K . ( 1 8 8 9 ) : H e t eiland U r k benevens eenig algemeene beschouwingen over de geologie van Nederland. — Tijdschr. Kon. N e d . A a r d . Gen. Amsterdam, 2de Ser., V I : 1—37; Leiden.

T E S C H , P. ( 1 9 2 7 ) : D e glaciale kneding. — Tijdschr. K o n . N e d . Aardr. Gen. Amsterdam, 2de serie, X L I V : 3 2 5 — 3 3 4 ; Leiden.

TEUNISSEN, D . ( 1 9 6 1 ) : Het middennederlandse Heuvelgebied. — Nat.wiss. Diss. Utrecht, 5. 6. 6 1 . X I V + 153 S., Nymwegen (Janssen).

V E N , A. J . VAN D E ( 1 9 3 3 ) : De oude buitenverblijven rondom de stad. — U i t : Arnhem, zeven eeuwen stad; officieel gedenkboek; uitgegeven in opdracht van het Arnhemsch genootschap van oudheidkunde, met medewerking van het herdenkingscomite; Arnhem (Hijman, Sten- fert Kroese en V a n der Zanden).

VERBRAECK, A. ( 1 9 7 5 ) : Ice-pushed ridges in the eastern part o f the Netherlands river area. — Geologie en Mijnbouw, 5 4 : 8 2 — 8 4 ; s'Gravenhage.

W E E , M . W. T E R ( 1 9 6 2 ) : The Saalian Glaciation in the Netherlands. — Meded. Geol. Stichting, N . S., 1 5 : 5 7 — 7 6 ; Haarlem.

W O L D S T E D T , P. & DUPHORN, K . ( 1 9 7 4 ) : Norddeutschland und angrenzende Gebiete im Eiszeitalter.

3. Aufl. — 5 0 0 S . ; Stuttgart ( K o e h l e r ) .

ZAGWTJN, W. H . ( 1 9 7 3 ) : Pollenanalytic studies of Holsteinian and Saalian Beds in the Northern Netherlands. — Med. Rijks Geol. Dienst, N . S., 2 4 : 1 3 9 — 1 5 5 ; Haarlem.

— ( 1 9 7 5 ) : Indeling van het kwartair op grond van veranderingen in vegetatie en klimaat; T o e ­ lichting bij geologische overzichtskaarten van Nederland; 1 0 9 — 1 1 4 ; onder redactie van W . H . Zagwijn en C. J . Van Staalduinen, R i j k s Geologische Dienst, Haarlem; 1 9 7 5 .

Manuskript eingegangen am 1. 6. 1 9 7 9 .

Figure

Abb. 1: Stauchwälle entstanden in Phase a, b und c in den Mittel-Niederlanden  (nach  M A A R L E V E L D , 1953, 1974)
Abb.  2 :  D i e Maximum-Ausdehnung des Landeises vgl. die Resultate der Untersuchung in 1977
Abb.  3 : Die Lage erratischer Geschiebe gegen den östlichen Teil des Stauchwalles von Arnheim  (Profil  A ; siehe Abb
Tab.  1 :  D e r Zusammenhang zwischen der Stauchungsphase und der Dichte der Bestreuung

References

Related documents

Hotels: AC Hotels by Marriott, Aloft, Autograph Collection, Conrad Hotels and Resorts, Courtyard By Marriott, Doubletree by Hilton, Edition, Embassy Suites Hotels

Thanks to the use of the Analytic Network Process, it is now possible to offer a comprehensive presentation of the decision-making process phase related to risk assessment along

The conventional clustering technique used in wireless sensor networks does not improve network lifetime since this scheme assumes the cluster heads to be fixed, and thus

the decrease in luminescence included a loss of bacterial transgene expression and the clearance of rBCG by the immune system.. Decreased luminescence is due to mycobacterial

Keywords: Non local means, ECG, denoising, filter, self-similarity, biomedical signals, peak signal to noise ratio, mean square

Timely availability of credit is most important because small scales farmer can be purchase their farm inputs, farm capitals in order to increase agricultural

IL-33 will contribute to myocardial dysfunction observed in mice sepsis model which may be carried out through regulation of MMP-9 expression in cardiomyocytes... CHAPTER 2:

In additional, high and flat power gain, input and output impedance matching and good noise figure performances across the whole UWB band are required.. Recently, several CMOS UWB