Standplaats Istanbul
Lange lijnen in de cultuurgeschiedenis van Turkije
samengesteld door
Fokke Gerritsen & Hanneke van der Heijden
Het Cultuurfonds beheert ruim 400 CultuurFondsen op naam. Deze publicatie is mede tot stand gekomen dankzij een bijdrage uit het door het Prins Bernhard Cultuurfonds beheerde Marmara Fonds.
De publicatie kwam ook tot stand dankzij een bijdrage van Stichting Oosters Instituut.
Bij de samenstelling van deze bundel hebben de makers getracht alle rechthebbenden van het beeldmateriaal te achterhalen. Diegenen die desondanks menen rechten te kunnen doen gelden, worden verzocht contact op te nemen met de uitgever.
Copyright © 2018 de betreffende auteurs
Omslagbeeld: alle rechthebbenden worden vermeld in de bijbehorende bijschriften in dit boek.
Omslagontwerp Irwan Droog
Vormgeving binnenwerk Michiel Niesen | ZetProducties Drukwerkbegeleiding PrintSupport4u
isbn 978 94 91921 58 2 nur 630
Verspreiding in België epo | www.epo.be
INHOUDSOPGAVE
KAARTEN
Kaart 1: Constantinopel in de Byzantijnse en Osmaanse tijd 9 Kaart 2: Istanbul in de eenentwintigste eeuw 10
Kaart 3: Anatolië en omgeving in de oudheid 11
Kaart 4: Turkije en omgeving in de eenentwintigste eeuw 12
LANGE LIJNEN IN DE CULTUURGESCHIEDENIS VAN TURKIJE 13
Fokke Gerritsen en Hanneke van der Heijden
ERFGOED – LEVEN MET HET VERLEDEN 19
De Slangenzuil op het Paardenplein 21 Rolf Strootman
‘Vroeger was het hier één grote begraafplaats!’ 30 Waarom ooit alles beter was in Beyoğlu
Enno Maessen
Bouwen en breken, onthullen en wissen 39 Het Fethiye-museum in Istanbul
Mariëtte Verhoeven
Infrastructuur of monument? 48
Publieke waterkranen tijdens het sultanaat van Abdülhamid ii
Tophane, een veranderende wijk vol herinneringen 57 Karin Schuitema
Vermaledijde kelken en sjoemelende sommeliers 69 Fabels en parabels uit het Hittitische Rijk
Willemijn Waal
Firik, bulgur en tarhana 77
Voedselbereiding in heden en verleden René Cappers & Yaşar Okur
VERNIEUWING – OP ZOEK NAAR EEN ANDERE WERELD 87
Nieuwkomers en vernieuwers 89
Migrerende boeren in de prehistorie van West-Turkije
Fokke Gerritsen
Van kahvehane naar coffeebar 100 Stedelijk leven in Istanbul
Jan Rath & Selin Kılıç
Het Blachernen-paleis 111
Waarom laat-Byzantijnse keizers niet naast de Hagia Sophia wilden wonen
Frouke Schrijver
Sciencefiction bij de Osmanen 122
Hanneke van der Heijden
Een centrum dat langzaam noordwaarts gaat 131 De ontwikkeling van Istanbuls zakendistrict
Film in het Osmaanse Rijk 144
Was Atatürk zijn tijd vooruit? Enis Dinç
IDENTITEIT – LEVEN MET DIVERSITEIT 153
Kosmopolitisch erfgoed aan de Eufraat 155
Nemrud Dağ en Kommagene in de Hellenistisch-Romeinse periode
Miguel John Versluys
‘Het leven is een theaterstuk’ 164 Minderheden in Turkije
Zara Toksöz en Zola Can
De oude talen van Turkije 174
Een intrigerende lappendeken
Alwin Kloekhorst
Willen alle migranten naar Europa? 182
Observaties vanuit Aksaray
Richard Staring
Viervoudig consument, en wat te doen daartegen 192 Nicole van Os
Echter dan echt 200
Nationale trots in Turks televisiedrama
ONTMOETINGEN – OP ZOEK NAAR DE ANDER 211
Emilie Haspels: reiziger tussen twee werelden 213
Filiz Songu
Wetenschapper met twee rechterhanden 224
De avontuurlijke carrière van Machiel Kiel
Frouke Schrijver
De dood en de dove dragoman 235
Marloes Cornelissen
Van Istanbul naar Leiden en terug 246
De zestiende-eeuwse Osmaanse astronoom Taqi al-Din ibn Ma’ruf en zijn erfenis in Oost en West
Hüseyin Şen
Een Osmaanse schrijver bezoekt Nederland in de zomer van 1890 255 Jan Schmidt
Cornelis Calkoen en Beyaz Gül 264
Eveline Sint Nicolaas
De smaak van het verleden 272
Proefexperimenten met Byzantijnse en Osmaanse gastronomie
Joanita Vroom, Anouk Everts & Sanne van den Brand
VERDER LEZEN 281
OVER DE AUTEURS 299
200
ECHTER DAN ECHT
Nationale trots in Turks televisiedrama
Petra de Bruijn
Turkse nieuwsbulletins zenden regelmatig reportages uit over de mili-taire operaties van het Turkse leger, zoals bijvoorbeeld in Noord-Syrië. Zo zag ik onlangs gevechtstroepen door een dorp sluipen, op weg om de vijand onschadelijk te maken, op de achtergrond klonken schoten. Het is de werkelijkheid van de strijd die het Turkse leger van januari tot maart 2018 in de Noord-Syrische provincie Afrin voerde tegen aanhangers van de Koerdische ypG (‘Volksbeschermingseenheden’). Maar de gevechten in de Turkse televisieseries die tegelijkertijd worden uitgezonden, lijken net zo echt.
Turks televisiedrama
Turkije is na Amerika de grootste exporteur van televisiedrama. In 2017 produceerde de televisiesector zo’n vijfenzeventig series. Het is een harde business: is een serie niet succesvol, dan stopt een televisiekanaal gena-deloos met uitzenden, desnoods midden in het seizoen. Dit gebeurde laatst nog met de met veel tamtam aangekondigde serie Mehmed ii, over
de sultan die in 1453 Istanbul op de Byzantijnen veroverde. Met dit
goed geproduceerde kostuumdrama hoopten de makers evenveel suc-ces te boeken als een andere, inmiddels legendarische sultansserie heeft gehad: Muhteşem Yüzyıl (in het Engels uitgebracht onder de titel Magni
-ficent Century), over de Osmaanse sultan Süleyman de Grote. Maar de
kijkcijfers vielen tegen en na zes afleveringen werd Mehmed ii stopgezet. Televisiekijken is in Turkije populair, men kijkt gemiddeld vier uur per dag. Vooral series zijn geliefd. Er is dan ook een enorm aanbod. Per week worden er zo’n vijftig in Turkije geproduceerde series uitgezonden.
-ECHTER DAN ECHT
201 meblokken. De helft van de totale zendtijd is gevuld met televisiedrama. Net als elders in de wereld zijn ook in Turkije internetstreamdiensten in
opkomst: het internationale Netflix bijvoorbeeld, maar ook lokale vari
-anten zoals Blutv, die hun eigen films en series produceren.
Medialandschap
Er zijn grote verschillen tussen het Turkse medialandschap en het Neder-landse. Eind jaren tachtig, begin jaren negentig kwamen er in Tur-kije, net als in Nederland, commerciële zenders op. Maar anders dan in Nederland zijn deze zenders eigendom van grote zakenconglomeraten. Sommige zenders hebben banden met Amerikaanse mediaconcerns zoals
cnn en Fox tv. Deze consortia zijn in allerlei verschillende branches actief, de auto-industrie bijvoorbeeld, het toerisme of de energievoorzie-ning. Ze beperken hun media-activiteiten ook niet tot televisie alleen. De meeste geven kranten uit, hebben boekhandels en houden zich behalve
met televisie ook met radio bezig. Omdat zulke grote firma’s, in tegen -stelling tot publieke omroeporganisaties, commerciële doelen nastreven
Afb. 1: Beeld uit het nieuwsprogramma
Ahmet Hakan’la Kanal D Haber
(‘Journaal van Kanal D met Ahmet Hakan’), van 5 maart 2018 (1:55 min.). De tekst links luidt: ‘Djinderes zal van
STANDPLAATS ISTANBUL
202
en gericht zijn op winstmaximalisatie, zijn ze van huis uit behoudend. Hun conservatieve stellingname bleek bijvoorbeeld tijdens de
groot-schalige Gezi-protesten in 2013 tegen het beleid van toenmalig premier Recep Tayyip Erdoğan. In plaats van te berichten over de protesten liet cnn-Türk een documentaire over pinguïns zien. De laatste jaren zijn al deze consortia daarbij nog eens in handen gekomen van zakenlieden van conservatieve signatuur, gelieerd aan de akp (‘Partij voor rechtvaardig-heid en ontwikkeling’). Deze ontwikkelingen maken het Turkse media-landschap haast tot een spreekbuis van de machthebbers.
Programmering
Net als de Nederlandse televisie zendt ook de Turkse allerlei soorten programma’s uit: journaals en actualiteiten, discussie- en praatprogram-ma’s, kookprogrampraatprogram-ma’s, spelletjes, realityshows, culturele en educatieve programma’s, roddelrubrieken over beroemdheden enzovoort. Maar de meeste zenders vullen ruim de helft van hun zendtijd met televisiedrama. Ook hierin is de verscheidenheid groot: er zijn series voor kinderen, poli-tieseries, historische series, dramaseries over het leven van rijke men-sen en over arme menmen-sen die in rijke families terechtkomen, maar ook Afb. 2: Turkse
soldaten redden het speciale team. Screenshot uit de serie Söz (‘De
eed’), aflevering
15, uitgezonden op 2 oktober 2017
ECHTER DAN ECHT
203
series over het leven van gewone mensen. Uiteraard bestaat een groot deel van deze series uit romantische liefdesverhalen, hetzij verhalen die zich in het heden of recente verleden afspelen, hetzij groots opgezette kostuumdrama’s, zoals Muhteşem Yüzyıl. Meer dan in Nederland echter worden er in Turkije televisieseries gemaakt die ook op een mannelijk kijkerspubliek mikken. Het gaat hier om actieseries met veel geweld en daarbij een liefdesverhaaltje. Dit soort actieseries leent zich uitstekend om in te spelen op politieke gebeurtenissen uit het echte leven, en dat is precies wat in Turkije gebeurt. Binnen het Turkse televisiedrama is dit genre heel populair. Televisiezenders van verschillende politieke gezind-tes maken dan ook van dit soort series gebruik. Een aantal series die goed laten zien hoe het genre zich heeft ontwikkeld wordt hieronder besproken.
Kurtlar Vadisi (‘Wolvenvallei’, 2003 – heden)
In 2003 startte Kurtlar Vadisi (‘Wolvenvallei’), de eerste Turkse serie waarin geweld een grote rol speelt. In de serie, die al snel immens popu-lair werd, nemen geheim agent Polat Alemdar en zijn team het op tegen allerlei criminele organisaties die de Turkse staat bedreigen. In eerste
instantie was hun strijd gericht tegen de maffia, later bestreden ze mach -tige corrupte zakenimperia en vrijmetselarij-ach-tige genootschappen die met hulp van de cia in het Turkse staatsapparaat infiltreerden om op
die manier Turkije in hun macht te krijgen en te gronde te richten. Veel kijkers beschouwen Polat Alemdar als de redder des vaderlands. Enkele
dagen na de mislukte coup in juli 2016 kwam Kurtlar Vadisi met een korte uitzending, waarin te zien was hoe Polat met zijn team coupple-gers overmeesterden.
Maar ook op andere momenten becommentarieert de serie gebeurte-nissen uit de werkelijkheid: personages bespreken het voorval of spelen de werkelijkheid na. Naast de serie maken de producenten ook
waarge-STANDPLAATS ISTANBUL
204
beurd incident waarbij Amerikanen een Turkse legerbasis binnenvallen
en de Turkse militairen met zakken over hun hoofd afvoeren. De film toont onder andere een scène in de Abu Ghraib-gevangenis waarin Ame
-rikaanse militairen Irakezen martelen. De film maakte veel los bij Turkse
kijkers; het bioscooppubliek applaudisseerde luid voor de acties van de
Turkse speciale eenheden en zong het volkslied. De meest recente film
in deze serie, Kurtlar Vadisi Vatan (‘Wolvenvallei Vaderland’, 2017), gaat
over de mislukte coup in 2016.
Series van de Gülen-beweging
In navolging van Kurtlar Vadisi gingen ook andere producenten ertoe
over films en series te maken om zo een politieke of maatschappelijke
boodschap over te brengen. Vooral Samanyolu, een televisiekanaal tevens producent gelieerd aan de Gülen-beweging, maakte een flink aan -tal televisieseries met een boodschap. De Gülen-beweging ontleent haar naam aan de islamitische geestelijke Fethullah Gülen, de in Amerika in zelfgekozen ballingschap levende leider. De groep rond deze geestelijke streeft een moderne vorm van islam na waarbij dialoog met andere gelo-ven, onderwijs en liefdadigheid centraal staan.
In Turkije slaagde de beweging er de afgelopen vijfentwintig jaar in om een generatie volgelingen zodanig op te leiden dat zij allerlei functies in de Turkse maatschappij konden bekleden: in het leger, het ambtena-renapparaat en de rechterlijke macht. Op deze manier kon de Gülen-be-weging de akp, toen die in 2002 aan de macht kwam, dan ook aan het benodigde kader helpen om de kemalistische seculiere elite in het over-heidsapparaat te vervangen. Bovendien probeerde de beweging samen met de akp ook op een andere manier de macht van het leger in te per-ken, namelijk met grote rechtszaken waarin veel bewijsmateriaal werd
vervalst. Rond 2013/2014 ontstond er echter onenigheid tussen de akp
en de Gülen-beweging. De gülenisten maakten een aantal
corruptie-schandalen in regeringskringen openbaar, waarna Erdoğan de beweging
ECHTER DAN ECHT
205 met de akp zijn televisiekanaal Samanyolu om haar visie op het leven en de Turkse politiek naar voren te brengen. In de eerste periode waren dit onderwerpen die de akp welgezind waren, na de breuk waren ook de
series kritisch over Erdoğan.
Geïnspireerd door het succes van Kurtlar Vadisi maakte Samanyolu onder andere actieseries waarin politiek-maatschappelijke kwesties cen-traal stonden. Tussen 2007 en 2015 produceerde het kanaal een aantal series over de Koerdische kwestie: Tek Türkiye (‘Eén Turkije’, 2007-2011), Şefkat Tepe (‘De Mededogen-heuvel’, 2010-2014) en Sungurlar
(‘De giervalken’, 2014-2015). Deze series spelen zich zonder uitzonde-ring af in het zuidoosten van Turkije, het Koerdische gebied, en gaan over de strijd van het Turkse leger tegen de pkk (‘Arbeiderspartij van Koerdistan’), tegen geheime overheidseenheden die chaos nastreven en tegen buitenlandse machten die Turkije proberen te verzwakken. Daar-naast maakte Samanyolu series over de repressie van religieuzen in de Turkse samenleving, zoals Şubat Soğuğu (‘Februarikoude’, 2004-2006) en Ötesiz İnsanlar (‘De anderen’, 2013-2015).
In Erdoğans strijd tegen de Gülen-beweging werd het kanaal in novem -ber 2015 van de Turkse satelliet gehaald. Omdat in Turkije de meeste mensen via de satelliet kijken, vielen hiermee de reclame-inkomsten voor Samanyolu weg, waardoor de zender niet langer televisiedrama kon produceren.
Turks nationalisme
Ara-STANDPLAATS ISTANBUL
206
bisch Schiereiland was, speelde daarbij geen rol. In de negentiende eeuw kwam in het Westen het nationalisme op, waarbij etniciteit en moeder-taal bepaalden tot welke gemeenschap iemand hoorde. In West-Europa ontstonden op basis hiervan natiestaten, en deze ideologie sprak ook veel onderdanen van het Osmaanse Rijk aan. Steeds meer etnische groe-pen bevochten hun onafhankelijkheid, totdat van het rijk alleen het Ana-tolische schiereiland, enkele gebieden in Thracië, en Hatay resteerden. Zij vormen samen het huidige Turkije.
Om de jonge Turkse republiek na 1923 bijeen te houden en om te
vormen tot een natiestaat, propageerden Mustafa Kemal Atatürk en zijn metgezellen westerse moderniteit en Turks nationalisme in alle geledin-gen in de samenleving. Zo zijn geledin-generaties schoolkinderen opgevoed met lessen over de onafhankelijkheidstrijd, de grootheid van het Turkse volk en het volkslied. En deze strategie is zeker aangeslagen, want tot op de dag van vandaag zijn de meeste mensen in Turkije trots op hun land, hun cultuur, hun leger en hun vlag.
Nationalisme in televisieseries
De laatste jaren verschijnen er steeds meer films en televisieseries die inspelen op opofferingsgezindheid en liefde voor het vaderland. Veelal
beschrijven ze missies van speciale eenheden van het Turkse leger. In
2016 was de film Dağ ii (‘Berg ii’) het grootste bioscoopsucces van het
jaar. De film vertelt over een speciaal team dat een door Islamitische
Staat (is) in Irak gevangengenomen Turkse journalist moet bevrijden. Op de terugweg rust het team uit in een dorp bewoond door Turkmenen. Wanneer de teamleden erachter komen dat is een aanslag voorbereidt, evacueren ze alle vrouwen en kinderen en verdedigen het dorp met even-veel felheid en standvastigheid als ze voor Turkije zouden tonen.
ECHTER DAN ECHT
207 Turkse leger ze ook in de werkelijkheid uitvoert. De meest succesvolle van dit soort series is Söz (‘De eed’), waarin actiescènes van het team worden afgewisseld met scènes uit het privéleven van de teamleden. Hun
liefdesperikelen spelen net zo’n belangrijke rol als de militaire operaties. Respect voor en trots op het vaderland en het Turkse leger vormen een belangrijke ondertoon. Dit uit zich onder andere in een grote liefde voor
de Turkse vlag. In aflevering 9 bijvoorbeeld zit het team opgesloten in
een school. De vijanden, die de school omsingelen, willen de teamleden uit hun tent lokken door de Turkse vlag te strijken. Dit kunnen de solda-ten niet over hun kant lasolda-ten gaan, de vlag is hun bloed. Met gevaar voor eigen leven redden ze dan ook de vlag, hangen hem aan de schoorsteen van de school en zingen een soldatenlied.
De technische kwaliteit van deze televisieserie is hoog. De Turkse film-
en televisiedramaindustrie is zo omvangrijk dat er volop ervaren acteurs beschikbaar zijn. Aangezien de industrie zowel in Turkije als in het bui-tenland goed verdient, beschikken de productiemaatschappijen over vol-doende geld voor kostbare locaties, decors en rekwisieten.
Door de technisch hoge kwaliteit lijkt wat in de series gebeurt net echt. Verwijzingen naar gebeurtenissen uit de werkelijkheid versterken dit gevoel. Sinds in januari 2018 het Turkse leger aan zijn operatie in Afrin
in Syrië begon, roept een tekst voorafgaand aan de aflevering op om de gevallenen te gedenken. In aflevering 33 is het team uitvoerig bezig met
voorbereidingen voor een belangrijke operatie. Het is duidelijk dat de operatie anders zal zijn dan andere en iedereen neemt afscheid van zijn geliefden in de wetenschap dat hij of zij misschien niet terugkeert. Ter-wijl het in Söz bij deze verwijzing naar de werkelijkheid blijft, wordt in een andere serie, Savaşçı (‘De strijder’), de operatie zelf in de plot geïn-tegreerd.
STANDPLAATS ISTANBUL
208
organisatie of daarbuiten, wordt doodgeschoten en vrouwen worden ver-kracht. Tegelijkertijd probeert Söz dit zwart-witbeeld te nuanceren door de achtergronden van de strijd tussen de Turken en de Koerden weer te geven. Op verschillende momenten in de serie, wanneer een pkk-kopstuk gevangengenomen is bijvoorbeeld, of andersom, wanneer de teamleider
is gepakt, zien we scènes waarin beide partijen spreken over hun onder -liggende drijfveren voor de strijd. De Koerden vertellen dat zij jarenlang geleden hebben onder bombardementen van het Turkse leger of dat ze in grote armoede leefden en dat de pkk de enige was die hielp. De Tur-ken verkondigen dat zij een staat willen waar plaats is voor iedereen, een staat die voor al zijn burgers wil zorgen. Söz speelt op deze manier in op de nationalistische gevoelens die onder de inwoners van Turkije leven, maar het probeert, door ook de menselijke kant van deze terroristen te laten zien, ruimte te maken voor een discussie.
Echter dan echt
Net als elders in de wereld haakt ook in Turkije televisiedrama in op wat er in de samenleving speelt. Aangezien de strijd van het Turkse leger tegen de pkk weer actueel is, is het niet verwonderlijk dat televisiese-ries dit thema oppakken; de setelevisiese-ries brengen deze strijd tot leven. Het is
Afb. 3: Teamlid Keşanlı kust de
Turkse vlag nadat hij die uit handen van de vijand heeft gered. Screenshot uit Söz (‘De eed’),
aflevering 9,
ECHTER DAN ECHT
209 interessant te zien dat de gevoelens van vaderlandsliefde waaraan de series appelleren heel breed door de Turkse samenleving gedragen wor-den. Je verwacht dit soort series vooral bij de regeringsgezinde zenders, maar ook het tot voor kort onafhankelijke Kanal D, het kanaal dat Söz uitzendt, spreekt nationalistische gevoelens bij de kijkers aan. Dit soort televisiedrama verwijst naar de werkelijkheid, maar uiteraard zijn het romantische liefdesverhaal en het tonen van het privéleven van de
sol-daten net zulke belangrijke elementen. Het blijft fictie. Maar omdat de
‘goeden’ in de series het pro-Turkse standpunt en de nationalistische
symboliek vertegenwoordigen, identificeren kijkers van de series zich
