Van Handyside (1976) naar Otto Preminger (1994) en de relevantie daarvan voor de zaak Wilders

Cliteur, Panl, "\1an Handyside (1976) naar Otto Preminger (1994) en de ¡elevmtie daarvat voor de zaak Wilders", i¡r: Afshin Ellian en

Paul CÌrteur, Dt Sla¿¡ aerws lYilder.r, _{Boorr JuridiscÌr, Den} Haag 2t'19, pp. L49-171

VnN

HaxoYsrDE

_UgZ6)

NAAR OTTO

PNBUINGER

6gg+)

EN DE RELEVANTTE

DAARVAN VOOR DE

ZAAK

Wrr,pERs

PøuI

Cliteur

I.

l9T6totl994,vanHandysidenaarOttoPreminger

Op 27 april1963 hield

de Vlaamse

schrijver

Marnix

Gijsen (1899-1984) een lezing die dertien jaar later werd gepubliceerd als de 'Biecht rran een heiden' (1976).t Gijsen

zet

daarin zijn

levensbeschouwing

uiteen.

Hij

probeert daarin, naar eigen

zeggen,

zich als

'denkend mens'rekenschap te geven van de wereld

waarin

hij

leeft.

Zijnvraag

is:

'waarom

_hij

_hier

_{is, wat}

_hij

_{moet doen en laten en waarom}

_hij

-

meestal

in pijn

en misère

_-

de wereld moet verlaten'.2

Het is een beknopte tekst

waarin

de schrijver nuchter en zakelijk, en hier en daar met een ironische afstandelijkheid, uiteenzet waarom

,{hij

geen geloof hecht aan wat

hij

noemt de'gereleveerde waarheden'.

Maar dan valt iets

op.

Nadat de schrijver het plan van zijn

lezing heeft uiteengezet,

zegthíj:'Ik

besefdat

ik

u

nu

en dan

_-

en

I

M. GiJsen, 'Biecht van een heiden', als lezing gepresenteerd op 27 april 19ó3, Amster-dem: Erven Th. Rap 1976, opgenomen in M. Gijsen, Verzømeld Werk, Amslerdaml

Den Haaç Meulenhoff Nede¡land/Nijgh & Ditma r L97 7, p. 221-2.43.

onvermijdelijk

_-

_zal

_kwetsen.'3

_Aan

_{het eind van}

zijn

lezing komt

de _{schrijver terug op}

_dit

_punt.

_Hij

_zegt: .Eerwaarde

Heren,

ik

maak

u

allen nogmaals

mijn

excuus

indien

ik

u

in

uw dierbaarste gevoelens heb gekwetst, maar naâ¡ het apocEiefe woord van Luther moet

ik

zeg_

gen:'Hier

sta

ik

ikkan

niet

anders"]

Opvallend- Immers, _{nergens heeft Gijsen in zijn lezing zijn}

_publiek

in

grove termen toegesproken.

_Hij

_{heeft alleen aangegeven $/aarom}

hij geen geloofkan _{hechten aan} .gereleveerde _{waarheden,, waarom}

hij

denkt dat religie de oorzaak kan zijn van monsterachtige

g.waperdá

conflicten.s

_Hij

_{kan zich}

_verder

_{niet vinden}

_in

_het

_idee

u"n off"rr.

Maar ook stelt

hij

dat

hij

niet als atheist wenst te _{worden beschouw4} maar als een agnosticus.d Is

dit

kwetsend?

Hij

illustreert

uitvoerþ

met

_{allerrei beschouwingen waarom}

_hij

rond zijn

_{vijfenveertigste het geloof heeft verlaten.}

_Als

_{reden noemt}

hij

twee

struikelstenen'en

die waren van _{'frlosoflsche aard', Als}

eer-ste

kan

hij

zich niet

_{voorstellen dat de mensheid is verlost d,oor de}

menswording

_van

_Christus

_'in

_een

_klein

_onbeduidend

landje',7 en als tweede noemt

hij

'het probleem van het kwaad'.s

Wat

uit

de opmerkingen

van

Gijsen naar voren

komt,

is

dat

hij

zich realiseert dat het

louter

uiteenzetten van een niet-religieuze

_of

religie-kritische

levensbeschouwing

voor

een groep mensen die een andere

kijk

op de dingen hebben

_-

hoewel die, naar men mag aan_

nemen,

in

vrijwilligheid

naar hem zijn komen luisteren

_-'kwetsend'

moet overkomen. En op beleefde wijze vraagt

hij

dus begrip voor

zijn

standpunt.

Wat

moeten we

hiervan

denken? De excuserende

wijze

waarop Gijsen

zijn

levensbeschouwing

_{introduceert, kan}

_{men beleefd} noe-men,

maar

misschien

ook wel overmatig

beleefd.

En

de vraag die zich aandient, is waarom

hil

zich

daartoe gehouden acht. Wanneer

een katholieke schrijver

als Anton van Duinkerken

(1903-196g),

een

niet-katholiek

gehoor toespreekr,

is het niet

gebruikelijk

dat

hij

zijn

publiek waarschuwt dat men zou

kunnen

worden gekwetst.

Hoe moeten we

dit

verschil

in

benadering duiden? Moeten

we

zeg-gen dat protagonisten

van

de seculiere, atheistische of, _?oals

hij

het zelf noemt, _{agnostische levensbeschouwing beleefder, scrupuleuzer,}

voorzichtþr

zijn

dan

de voorstanders

van het

katholicisme?ro

Of

betekent

dit

dat

de religieuze wereldbeschouwing,

uit

de aard der zaah niet kwetsend is en de niet-religieuze _{wereldbeschouwing wel?}

Deze vragen

zijn

niet eenvoudig te beantwoorden en

toch

zijn

zij

relevant.

Zij

zljn weer relevant geworden. Nederland bevindt zich, net als de rest van de wereld,

in

een proces van heroriëntatie. De discus-sie die

Marnix

Gijsen voerde

in

1962, is opnieuw actueel geworden.

Zijn

'Biecht van een heiden' is

in

deze

tijd

weer opnieuw omstreden. Het recht om

vrijmoedig

in kritische zin te spreken over godsdienst is

opnieuw problematisch _{geworden en, naar het zich laat aanzien, met}

veel verder strekkende consequenties dan

in

1963 het geval was.

Ik

kom daar nog op terug

in

de rest van

mijn

betoog.

De juridische ilimensie

Vanuit

juridisch

oogpunt is

de verzekering

die

Gijsen

van

tevoren geeft aan

zijn publiek

in

1963 (gepubliceerd

in

1976) overigens

niet

eens nodeloos te noemen. Immers, niet alleen rust er een zeker moreel

taboe op het

voortvarend

uiteenzetten

van

de grondslagen van een seculier wereldbeeld, maar het religieus wereldbeeld

wordt

ook

juri-disch

tegen

kwetsuren

beschermd.

Zo

vermeldt

het

Nederlandse

'Wetboek _{van Strafrecht (Sr)}

in

artikel

137c

lid

1:

9

A. Duinkerken, Verzamelile Gescbifien (åne delen), Utrecht/Antwerpen: Uitgwerij

Het Spect¡um 1962.

10 Zie daarove¡ A. Pyle, 'Introduction', in: Ä. Pyle (red.), Agnosticìsm. Contempomty

Responses to Spencer and Huxley, Bristol Thoen-es Press 1995, p. ix-xxvi; G. Stein,

'The Meaning of Atheism and Agnosticism', in: G. Stein (red.),

á¡

Anthologlr of

Atheisît anil RøtionøIism (Compiled, Edited and with Introductions by Gordon

Stein), Buffelo, NY: Prometheus Books 1980, p. 3-6; L. Stephen, z4,r.Agz ostic\ Apologt anìl Othër Essøys, Londen: Smith, Elder & Co. 1898 (opnieuw uiÇegeven in 1969).

3

lÃem,p.222,

4

Íðem,p,242.

5

ldem, p, 22i.

6

ldeø,p.223.

7

làenop,227.

8

ldem, p.228.

150

'Hij

_{die zich}

_in

het o1enb1ar, mondeling of bij _{geschrift of afbeelding,}

opzettelijk beledigend _{uitlaat over}

""r,

j.o.p

,o*r.o

wegens hun ras,

hun

godsdienst

_of

_{levensovertuiging,}

_hun

hetero-

_of

homoseksuele gericlrtheid of hun lichamelijke. ps¡ahische _{of verstandelijle handicap,} wordt gestraft met gevangenisstf

_u*

_{ten hoogste}

ecn jaar ofgeldboete van de derde categorie.'

Hier

lijkt

een collectief _{re.cht te}

lvorden geschapen om niet te mogen beledigd _{als gevolg van}

_kritiek

_ãp

eeo _{goasdienst oflevens_}

overtuiging' _{En wat Gijsen hier}

dus doet, i* in het openbaaryerkraren

dat, hoewel

_hij

zich gaat

uitlaten

over godsdienst _en

_hij

_dus

_wellicht

iets gaat zeggen

dat

ars beredigend

rÃ

_koorr.o

_overkomen,

_{dit in}

i¡$r

geval

niet zijn

opzet is geweesr.

_Hij

_{beroept zich}

_juridiscl¡,

zo

lijkt

het, op een soort'noodweer':

_hier

_sta

_{it, it}

_tan

_niet

anders. De waag die gesteld _{kan worden, is of deze speciale}

bescherming

van

_{de godsdienstige wereldbeschouwing boven}

d.e niet_godsdien_ stige wereldbeschouwing _{(die van G¡sen, van}

Multatuli,u

van Karel

van het

Reve,Iz

van Maarten

_t

Hart,r3

van

_|an

Wolkers,

_om

_maar enkele andere

sleutelfiguren

_uit

_de

_Nederlandse

_literaire

_traditie

te noemen

_{die zich}

_kritisch

_over

_religie

hebben uitgelaten) verant_

woord is.

Het Europese mensenrechtenregime _{geeft hierover}

_{tegenstrijdþ}

berichten'

In

precies hetzerfde jaar

_wa"rin

_G$sen

_zijn

.Biecht

van een heiden' publiceerde, _L976

_(inhet

_verzamel¿

*.r1.),

wees _{het Europees} Hof voor _{de Rechten van de Mens (EHRM; hierna ook:}

het Europees

Hof of kortweghet

_{Hof) in}

_Straatsburg

_in

de Handyside_zaak

(ll7O¡u

op de brede

_{strekking van}

_{het recht}

_{op vrijheid}

uun

.*prrrri".

_D"t

recht op

vrijheid

van expressie zou

niet

alleen gelden voor meningen die 'favorably _{received' zijn, maar ook voor opvattingen}

die:

bfend, shock or disturb the State or any sector ofthe populatiop,.rs

Een opvallende

_{formulering. Het}

_Europees

_Hof

_lijkt

_hier

_te

kiezen

voor wat wel

'voltairiaanse

_{tolerantie' is}

_genoemd.r.

_De

_essentie

daarvan

wordt

samengevat

in

een apocriefe

uitspr"ak

van diezelfde

voltairs 'I

disapprove of what you say, but

I

will

defend to the death

your

right

to say

_{it.{' In}

_deze

_traditie

_{wordt ook vaak George}

orwell

(1903-1950) aangehaald

_met

_'If

_liberty

_means

_anythiniat

_arr

_it

means the

right

to tell people what they do not want to hear,,r8 Gijsen zou op basis

van

deze uitspraken, en

in

het bijzonder de

juridifrcering

_daarvan

_in

_{de Handyside-zaaþ zijn}

recht om zijn eigen

niet-religieuze _{wereldbeschouwing met een zekere verve uit}

te dragen wat assertiever hebben kunnen presenteren. _{Maar ook tegenwoordig}

is die

vrijheid

nog niet onomstreden. _{Integendeel, zoals}

_inhet

_vervof

van

mijn

verhaal zal blijken.

Sinds de Handyside-zaak is het gebruikelijk _{dat het Europees}

_Hof

elke uitspraak

waarin

een beperking op het grondrecht

van artikel

10 van het Europees _{Verdrag voor de rechten van de mens (EVRM)}

wordt

gepresenteerd

_te

_doen

_voorafgaan

_van

_de

_verzekering d.at 'hoewel _de

_vrijheid

_{van meningsuiting ook}

geldt

voor

opvattingen die choqueren, aanstoot geven en verontrustend zijn,, het

nietteÃin

zo is dat een _{beperking moet worden erkend (en dan}

_wordt

_{vervol_} gens geformuleerd

waaruit

die beperking bestaat).

15 Handyside,par.4g.

16 DooÌ P' cliteu¡ 'Tolerantie ars voo¡naamste deugd in de multiculturele

samen-leving', in: P. Cliteu¡, Moiletne pepoea's: _{D¡temml\ van een multìcultu¡ele} søtnerr_ ,6?ir¡g, _{Amsterdem/Antwerpen: Uitgeverij De Arbeiderspers 2002,}

p. 137_149.

17 Apocriefomdat het niet op deznwijze door voltaire geformuleeid is, maar door

S.G. Tallentyre (pseudoniem voor Evelyn Beatrice nin), n

" priends of Voltaìre,

Londen: Smith, Elder & Co. 1906, p. 199: ..I disapprorrc ofwhat you oy, ¡ot t *iU

defend to the death your right to say it,' was his ¡ttitude now.' Dii rs voitaire, maar

dan zoals get¡peerd door Tallentyre. De uitspraak is overigens wel geheei in de geest van Voltaire.

18 httpr//orwe[.ru/library/novels/Animal_Fa¡m/english/eþ_go.

l1

www.youtube.com/watch?v=k0arrjrlgvk

tZ

₂₀

_f!

ya.1 _juli lg1 _1985, neve, De ongelooÍiile sleclthe¡d van het opperwezen,, NR C Handekbtad ook in K. _{van het Rwe ,_D" o"grr;rÍijk;:fohtheid van}

het oppenezen, Amsterdam: V¿n Oorschot l9g7, p. 7-20.

t,

I.^l

IT!D'

sehrift bet*íst (deetì _{en 2), Âmsterdem/A'twerpen:}

De Ärbeiderspers

2003 (1997,2002).

t4

_|l{yd.

_{(1979-S0) I} vs. United Kingdom, _fud.gement of 7 December 1976, Series

A

nr. 24; EHRR 737.

152

Een mooi voorbeeld van

zoh

beperking

wordt

opgevoerd

in

Otto

Preminger-Institute _{vs. A.ustria} (1994),re _{waarìn het Europees Hof na}

het uitspreken van de 'Handyside-formule' constateert:

'This being so, as a

rt"rr.,

o, _frrnciple

it

may be considered necessarF

in

_{certain democratic societies to sanction or even prevent improper}

attacls on objects _{ofrelígious veneration, provided always that} any

"for-mality", "condition", -restriction' _or

_þenalty"

_{imposed be proportion_}

ate _{to the legitimate aim pursued.'}

De uitspraak

in

de zaak

Otto

preminger _{is dichter}

_bij

_{ons onderwerp}

dan

de Handyside-zaak,

omdat

in

Otto

preminger het, net

als

bij

Gijsen, ging om

religiekritiek.

Voorwerp _{van controverse was de}

_frlm

Das Liebesconzil (1982).'z0 De _{Rooms-Katholieke Kerk had} geprotes-teerd tegen de

ûlm

omdat

daarin

sprake was

van

.disparalUg

reli_

gious

doctrine'.

De

ûlm

werd

in

beslag genomen

voordat

d.eze

kon

worden uitgezonden.

In

de

ûlm

werd. _{naar het oordeel van het}

_Hof

God afgebeeld als:

'a _{senile, impotent idiot, Christ as a}

cretin and Mary Mother of God as

a wanton ladywith a _{corresponding manner} of expression _{and in which}

the Eucharist is ridiculed'.

'the manner

in

which _{religious beliefs and doctrines are opposed or}

denied is a matter which may engage the responsibility of the State,

notably its responsibility to ensure the peaceful enjo¡rment of the right

guaranteed under Article 9 (art. 9) to the holders of those beliefs and doctrines. Indeed,

in

extreme cases the effect of particular methods

of

opposing or denying religious beliefs can be such as to inhibit those who hold such beliefs from exercising their freedomto holdandexpress them.'

Dit

oordeel

van

het

Hof

roept

enkele

indringende

vragen op. Twee

daarvan zijn

in

het bijzonder van belang.

Satire niet grondrechtelijk b es chermd

De eerste kwestie is die van c'est le ton qui fait la musique of hoe iets gezegd wordt, bepaalt de

inhoud.

In

1976 verklaarde het

Hofnog

dat uitingen die 'shock, offend or

disturb' nadrukkelijk

onder de

bescher-ming van

de

wijheid

van

expressie vallen.

Met

andere woorden, de spreker of schrijver gaat zélf over de toon. Wie ervoor kiest een harde

of spottende toon te hanteren kan zijn uitlatingen niet afgekeurd

krij-gen alleen vanwege de toon. Hoewel het

Otto

Preminger-arrest

niet

expliciet aangeeft te breken met deze

traditie,

zegt men toch ook dat

'the manner

in which'

deze

kritiek

gegeven

wordt, die

kritiek

kan

beperken.

Maar

is dat laatste wel geloofwaardrg? ZegÍ. de casus van

Otto

Preminger

niet

in

feite

dat

de

toon

de

inhoud

bepaalt en dat

de toonkwestie

niet

langer meer een

vrije

keuze

van

de spreker en

schrijver is? Het

lijkt

erop dat het

Hof

het kernrecht van de

vrijheid

van

kritiek

overeind

wil

houden

_-

althans dat beweert men

_-,

maar tegelijkertijd de wijze waarop deze wordt geventileerd

wil

breidelen.

Op

het eerste gezicht

lijkt

dit

niet

geheel onhoudbaar, maar wat betekent dat?

Zou dat

betekenen

dat de

serene

religiekritiek

van

Spinoza, die God

identificeert

met de natuur,2r

vrijheid

geniet onder

het EVRM, maar dat de satirische en smalende

kritieken

van Voltaire

21 ZieL.Strauss,Spinoza\CritiqueofReligion,Chicago/Londen:UniversityofChicago

Press 1997 (1965).

Daarmee was de frlm in

strijd

met

artikel l0 lid

2 van het

oostenrijkse

wetboek _{van strafrecht. Het}

_Hof

_{geeft aan dat gelovigen}

_niet

_mogen

verwachten dat

hun

wereldbeschouwing

immuun

is voor elke

vorm

van

kritiek,

maar

_-

en nu volgen belangrijke woorden:

19 Otto Premiager I¡stitute vs. German¡ fudgement of 20 september 1994, Series A

nt. 295-ls (199s) 19 EHRR 34.

2a Døs Lìebesko¿zil is een flm van werner sch¡oeter, gebaseerd _{op ee¡ toneelstuk van}

Qçþ¡ p¿niz¿¿. _{Het we¡d in l9g5 ve¡boden door}

áe Oostenri¡kse regeriog op de

grond dar_de katholieke godsdienst hieria zou worden beledigå. rn rgg¿ tciaå ¿e

z¡akvoor het Europese Hofvoor de Rechten van de Mens ia Straatsburg.

( Ecrasez

_{l'infâme)ar of}

_Nietzsche

(.Gott

_{ist tot)È}

_vanaf

1994 geen aanspraak _{op bescherming meer}

kunnen

maken?

Als

dat

;;,ã;

maken de voorbeelden

_van

_spinoza,

voltaire

en Nietzsche _meteen

duidelijk in

wat

roor

probte€n

_d"

_,""hñil

macht zich zou beg€_

ven. Men _{zou een deel van}

_¿i.*oo

_*o

_¿"ï

moeten

verklaren.za

'q¡¡

w

çdru'van

ce w€sterse

cultuur

illegaal

Denk

_{aan satire. Satire}

_is

een genre

_in

_de

_literatuur

_waarin

de gebreken _en

_tekortkor

.

¡urturen.f

,"risr.;;;:'":8äiå1ff

iläi#:äîïîfåii:

ltr...r1

De

bedoeling

van

satire

is

enerzijds

_vermaak.

_{Het is}

de

bedoeling dat de lezer of luisteraar

_*o"t

_l".t.

is ook

weer serieus,

in

de

zin

dar de

_,",r;.

""i'råä:f:

l!ä:iïå

heeft'

satire

is

historisch

gezien vaak

"."

.tr.o"t

middel

gebreken

om sociaal onrecht _{aan de kaak}

te stellen. Bekende klassieke

satirici

zijn

_{|uvenalis (circa 60-140 n.C.)}

en

Horatius

(OS_8 _v.C.).

_Met

_name

Iuvenalis

viel

_{belangrijke publieke}

_{tguren in}

de _{nomeinse republiek}

hard

aan'

en

_{stilistisch ieek}

_hij

_¿"Lutt

Ã."

"rtu¿"r

te

schuwen.

satire

_{en spot zouden beschermd}

"¡"

árräo a"

criteria

zoars

ont-wikkeld

in

Handyside,

Taar

is_dat

ook

het

geval wanneer de

lijn

v^an.de

_otto

preminger-uitspraak

dominant

zãu worden?

Deuk

aan

Anthony

Burges s'

A Clockwirk

Orangeof

"".rìy.oo

s Don

luan. Ook

H.L.

_{Mencken2s was een meedogenlo-ze}

spotter, of George

Orwell

_in

sommiç

_{delen van zijn werk. Grote}

satirici

_uitvroeger

_eeuwen waren /onathan

swift

en

voltaire.

zouden we deze schrijvers allemaal

moe-ten gaan aanspreken _op

_hun

_{toon? Moeten}

wij

_{hun voorhouden dat}

zijhun

boodschap ook wel

kunnen

bereiken

**o.",

_{zij een}

_minder

polemische

_of

_satirische

_toon

kiezen?

_{Het is}

_de

_waag

_of

_het

_arrest

Otto

Preminger

_niet

_{een velwoestende}

werking

zou hebben op een

aanzienlijk _{deel van de westerse canon,}

mits coisistent

toegepast.

22 M. Gallo, 'Moi, j,écrkoour _{agir,: ViedeVoltairqpañjs:Fayard}

200g.

23 F. Nietzsche, .Die

_{frôfuiche"wi._*.;LnÍ;3;îrTroi"}

*"nr1882, _{Band 3, Kri_}

rische studienausgabc hera'ryqebe¡

_roi

_c.-c"r[o

_{M. Monti¡¡ri,}

Mä¡chen:

,

Dcut¡cherThschenbuchvcrlaiñ.c*n".¡õiglläosl.

'- i:ïä¿,iläij:

_fj:äff

w''ã-'

;;;;:

r;;";",ks and schoor of the Ages;

25

H,L. Mencken, On Religion, Am,herst, Ny: prometheus _{Books 2002.}

Vreedzøam genot van de godsdienstvrijheid

Naast de 'manner in which'-frase is de Otto preminger_uitspraakook

om een tweede reden van belang. In de geciteerde passage spreekt hèt

Hof

ook

van

'the peøceful enjoyment o? the

ríght

gua¡anteed under

Article

9 (art.

9¡'ze

ak

een _{te beschermen zaak.}

_ln

_{de interpretatie}

van het

Hof wordt

dus

niet

alleen de godsdienstvrijheid _beschermd,

maar

_-

in

het

Nederlands

vertaald

_

het yreedza.øm _genot

_rr'

_a.

godsdienstvrijheid.

Dat

lijkt

op het eerste gezicht een

_{onschuldþ toevoqing}

_maar

bij

nadere beschouwing

_{roept dat}

yragen

_{op. Wat}

_betekent dat, een vreedzaam genot?

Als

de verdragsluitende

_partijen

_een

vreed.-zaam genot

van

godsdienstvrijheid

_willen

_waarborgen

_in

plaats

van

_þewoon'

godsdienstvrijheid,

_{waarom hebben}

_zil

_at

dan niet

expressis verbis

zo

_{geformuleerd? Een}

_{relevantevraagis}

_ook

heeft

dat

rloor

de rechterlijke macht toevoegen van het _{vre-edzaam genot} aan die

godsdienstvrijheid

_gevoþn,

_{eventueel negatieve}

_g"";g.,

voor _{andere grondrechten? En zo ja, voor}

welke, en met welke ernst? Gaat men iets dieper

in

op de casus van

Otto

_{preminger dan is al} snel

duidelijk

dat

het

vreedzaam

genot'van

de godsdienstvrijheid

als _{rechterlijke toevoeging een}

_prijs

_{met zich brengt}

voor

een ander grondrechL

namelijk

de

vrijheid

van expressie. Wie vreedzaam van

zijn godsdienstwijheid

_wil

genieten, vraagt van anderen een beper_

king:

een _{beperking van het recht}

_tot

_kritiek.

_{Men verwacht van}

de

ander

dat

deze zijn

kritiek

op bepaalde _{interpretaties van die gods_}

dienstvrijheid

_{inslikt. Dit}

_{is geen goed nieuws voor}

]uvenalis,

vortaire

en

H.L.

Mencken.

Men kan

de vraag opwerpen

of

het

Hof

hiermee

niet

een totaal nieuw grondrecht creëert. Dat

artikel

9 het recht

vestþt

om de eigen godsdienst

uit

te dragen staat buiten

kijf.

Men maakt ten aanzien van godsdienstvrijheid wel _{een onderscheid. tussen het}

_{forum internum}

en het

forum

_{externum- Dat betekent dat de godsdienstvrijheid met}

zich brengt dat men de eigen religieuze

overtuiging

mag koesteren

r56

26

Cursívering toegevoegd.

(forum internum). Maar men heeft

niet

_{alleen het recht om die eigen}

religieuze

overtuiging.te

_{ìebben, men mag}

deze

_ook

uitdragen,

gestalte geven

in

de

praktijk

van her a'edaagJe hven.

_o.

goaraå"i-vrijheid is niet

alleen

pubrie&e.Darraatsre.#r#i'lf,r*ï*î*räïj:.itr

Otto

_{Preminger nog een stap verder.}

_Het

_lijkt

onder die godsdienst_

vrijheid ook te begrijpen _{dat men niet mag worden}

tegengãsproken

_in

de

eiçn

religieuze opvatting.

Nu zou men tegen het.vreedzaamgenot, _{geen bezwaren behoeven}

te hebben _{wanneer met vrede bedoeld}

_*ordì

d"t

geen fysiek geweld mag worden

gebruikt

_{tegen mensen op basis van}

_hun

_godsdiJnstç

overtuiging. _{Zoals bekend werden}

_in

_de

katholieke

_{hnàen in}

_{de ze-s_}

tiende

en zeventiende

bijvoorbeerd)"od"o

j:ä"Jjï:;iffi"llîäi"åî-iil*y¿:

overtuiging.2T Het is evident dat van een _{þeaceful enjoyment, van de}

godsdienstvrijheid _{geen sprake}

_{kan zijn}

wanne€r religieus gelovigen worden opgesloten

in

de gevangenis vanwege hun geloof,

ofwanneer

zij.worden verbrand

bij

een autodafe.2'

Maar

men

_{kan die}

_þeacefur

enjoyment'van

de

godsdienstwijheid

_{ook extensief interpreteren}

en elke

vorm van

verbale

kritiek

ook

als een verstoring

van

de

religi-euze _{vrede opvatten.}

_Mocht

_{men daartoe}

overgaan, dan

ontwikkelt

het recht op _{godsdienstvrijheid zich}

_in

_{een recht om}

_niet

in

de eigen

godsdienstþ

_{overtuiging te worden}

_{tegengesproken.}

Dat

t¡ta

-1r.,

geval te zijn

in Otto

preminger. _Deze

_{uitspraakieeft}

een

Ueaenrcqt

precedent geschapen

_in

de

jurisprudentie

_{van het}

_EHRM.

Terug naør

Mørnix

Gijsen

Het brengt

ons opnieuw terug

bij

de lezing

van

Gijsen

uit

1963 en gepubliceerd

in

het jaar van de

_{Handþde-uitspraaþ I976.Dewarg}

die Gijsens lezing oproept is: moeten

niet

alle, ook religieuz",

opr"f

tingen blootstaan aan

kritiek? waarom

zou de religieuze

opvatting

irede'moeten

worden

gegund,

_terwijl

_{de socialistische, liberale}

_of

wijzinnige

opvatting kan worden 'beoorloogd,? Introduceert de

Otto

Preminger-uitspraak

daarmee

niet

een

nieuw

soort

ongelijkheid?

Het

verklaart immers

religieuze opvattingen

immuun voor kritiek,

terwijl

_{het niet-religieuze opvattingen niet beschermt tegen}

_kritiek.

Deze nieuwe ongelijkheid

wordt

geîntroduceerd door de rechterlijke macht.

En

deze

is

het gevolg

van

een bepaalde (en onjuiste) inter_

pretatie van

het

concept godsdienstwijheid.

Godsdiensrvriiheid behoo¡t nooit te betekenen dat de

vrijheid

van anderen om een gods-dienst te kritiseren wordt beknot. Het vreedzame genot van de

gods-dienstvrijheid

had

nooit

moeten worden gewaarborgd, het

Hof

had

zich

bij

'godsdienstvrijheid _{zonder voorvoegsel' moeten houden.} Wat het Europees

Hof

had moeten doen

wellicht,

is beter

kijken

naar

artikel

18

van

de Universele

verklaring van

de rechten

van

de mens

(UVRM).

_Ditluidt:

'Een ieder heeft recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst;

dit recht omvat tevens de vrijheid om van godsdienst of overtuiging te

veranderen, alsmede de vrijheid hetzij alleen, hetzij met anderen zowel

in

het openbaar als in zijn particuliere leven zijn godsdienst ofovertuiging te _{belijden door het onderw$zen ervan, door de praktische toepassíng,}

door eredienst en de inachtneming van de geboden en voorschriften.'

De

wijheid

van godsdienst wordt hier gepresenteerd als tevens

inhou-dend de

vrijheid

om

van

godsdienst te veranderen.

Hoe

verandert

m€n van godsdienst? Alleen

in

stilte? Zonder dat men daarover met

ande¡en mag en kan communiceren?

Of

als gevolg van een levendig publiek debat over de merites van godsdiensten en godsdienstigheid in het algemeen?

27 zie de bloedsto'ende _{ve¡brandingsscène van protesta'tse}

ketters wa¿rmee shekhar Kapurs frrm Erizqbeth (lggs) begint. De film vaagt aan in het jaar 1554, wenneer Elizabeth, de dochter van Hendìik

vIII,

de t oJn r"rtqga en het conflict tussen

protestanten en kathorieken het rand in ootredderrng acúie¡raat. ean ¡tizabeth àe taak de geloofstwisren te overbruggen. _zij doet dat mä behuþ van haar

*=tigild.:

aôviseur Walsingham, die met bruut geweld en machi",retti*tis"t *

potiu.tlã"g*r-^

^

sor (het Vaticaan) op een zijspoo.

p-L*t

æ t

.i¡g;--

-"

28 Een autodafe was een rituere ut pobli"k" _-".t"úåg

"o.*e.oue van me¡sen die ars

ketter of apostaat waren v.ro11deeld. DeSp-aanse, pãrtugs. _{of ivfoi"""nr" ioq,riri}

_i.

sprak dan de veroordeling uit,-terwijr de burgerli¡ke aito¡iteiten veraotwoordeli¡

waren voor de organisatie van de strafoplegging. '

158

Het

ligt

voor de hand dat publiek debat, _{uitwisseling van gedach_}

ten, een belangrijke

_rol

_speelt

_bij

_{het veranderen}

van

onze

overtui-ging.

.Er is dan ook een publiek belang gemoeid bij

dit

debat, ook over

godsdienst,2e een debat da1_wordt

_{oirimoedigd, zo niet onmogelijk}

gemaakt, _{door uitspraken}

"i,

Ono premingerl

In

uitspraken _als

_Otto

preminger

_lijkt

e-en terugkeer te bekennen

naar de

tijd

voordat de

decriminaiisering

_{van de}

godslasteringswet-{*i"g

had plaatsgevonden.

otto

_{preminger is een manifestatie van}

de recente 'rise of blasphemy _{law' nadat dãze}

_in

_{veel westerse}

landen

een kwestie van het verleden leek.30

Nu

is

artikel

13

UVRM

een

niet direct

bindende

bepaling. Maar

artikel

9

EVRM

is dat _{wel, en d.aarin worden gelukkig}

iro*:,

*:ft

bewoordingen herhaald als

_{in artikel l8 UVRM. Artikel}

g

EVRM

stelt:

'Een ieder heeft ¡echt op vrijheidvan _{gedachte, geweten en godsdienst;} dit recht omvat tevens de vrijheid _{om van godsdienst of overtuiging te}

veranderen, _{alsmede de wijheid}

hetzij alleen, hetzii met anderen, zowel

in

_{het openbaar als prive zijn godsdienst te belijden of}

overtuþing tot uitdrukking te _{brengen in erediensten, in onderricht, in praktische} toe-passing _{ervan en in het onderhouden van}

geboden en voorschriften,,

De þeaceful

enjoyment'-doctrine

_{van Otto}

preminger

_staat

_op

gespannen _{voet met de tekst van}

_artikel

9

EVRM

en is daarmee

eei

29 M' weinrich

' Relìgíon und Retig¡oøsk¡ifir( (tweede _{druk), ciittingen: vandenheock}

&

Ruprecht 2012 (201r); y. _{euiniqr¡' crítique dc ta rerígøi, par¡is,}

ra vifle Brufie 2014; P.B. Shelle¡ 'Essay _{on Chisrianiry,, lAìS, ¡o,}

I. Shi"rcros 6a.1,

Sn"Ury{ü*"},

and Phibsophìcal Crítickm,Landen: Henry Fráwd"içãS, p. ¡e-frZ.

30 Zie daarove¡ M. van Schaiþ .Religious

_{¡i*ao*.iaiiasphemy}

_{La* in}

a Global

Contexr: The Corcept of Religious

_{ó_"f.-",i*l ¡".,}

_{nquiryZùlT, junitjuli,p.ZT.3Z;}

l:9ï11"'l

I

Herrenberg, .on _{the Life and}

_rir".,

_oiéotår

_{il".ør*iiái'fr'süj}

2014)', in: P, Cliteur & T. Ilerrenberg (red.t

_n,

foU

irã

n¡re of Btasphemy

læt,Lei-den: Leiden Universitypress 2016, p. _{Zl_lll;} p. _Cliteur,

_i.

Herrenberg &8. Rijpkeoa,

'The.New _{Ceosors'ip: A, Case Stuiyof}

fxtra¡aicirin rlr¡ot,

oo Free Spcech,, in: :{. EU¡a¡ & B. Rþkema (red), Freedom of Sþon

uoai

maca Oen Haag,

neÇ

Inter¡ational publishing _{2015, p. 291_31i,}

b.

H.rr*i".g

.Dr*";"i"gï;;ü;

Elasphem¡ Human Rights, and the Struggle of pol¡ucJ La¿er. to ¿efend Freedom of Speech in the Ca se of Intocence of Mu-súms,, Ancílh¡*i, ZOf S, t, p. l_f9,

voorbeeld van

rechterlijk

activisme

van

een _{bedenkelijke soort. Het} geeft een

interpretatie

aan een

begrip (þodsdienstvrijheid)

op een

manier die

ondermijning

betekent

voor

andere grondrechten,

_{in dit}

geval de

vrijheid van

expressie, maar

_{eigenlijk ook}

_de

_vrijheid

_van godsdienst

_in

_de

_{zin van}

_de

_vrijheid

_om

_van

_religieuze

overtuiging

te veranderen.

De

vrijheid van

expressie van de persoon

Otto

preminger

wordt

onaanvaardbaar ingeperkt op

grond van

een sterk extensieve

inter-pretatie die het

Hof

geeft aan de godsdienstwijheid.

Helaas

is

Otto

Preminger

geen

uitspraak

geweest

die

zonder

gevolgen is gebleven

in

de

jurisprudentie

_{van het}

_EHRM.

_In

_{1994 is} een trend gezet die steeds verder knaagt aan het Handyside-principe dat ook _{schokkende, aân$tootgevende en verontrustend" uitspraken} door de

vrijheid

van expressie worden beschermd.

Kritiek

op religie wordt steeds moeilijker.

II.

De Oostenrijkse

criminalisering

van

religiekritiek

Herabw ürdiging r eligiö ser L ehren

Tot welke consequenties de

ontwikketing

van de

lijn

Otto

preminger

kan

voeren,

vinden we

in

de

recente

uitspraak

E.S.

vs.

Austria

(2018).3t E.S. vs.

Austria kan

gelden als een

hoogtepunt

(of

dþte-punt)

van

de hedendaagse tendens

om

godsdienstige gevoelens te beschermen tegen kwetsuren. De uitspraak heeft echter een sinistere

kant, die daarmee te maken heeft dat het

Hof

deze uitspraak doet

in

een

tijd

waarin religieus-fundamentalistische _{organisaties en}

indivi-duen de bestraffing van godslastering aan zich hebben getrokken.32 E.S, vs.

Austria

is, zoals

ik

hier

zal proberen

duidelijk

te maken, een

poging

tot

appeasement van religieus

terrorisme

in

een

tijd

waarin

misschien een meeryoortvarende aanpakgeboden zou zijn geweest.

3l

E.S. vs. Ausrria, 38450112, 25 oktober 2018,

32 P. cliteur, Theoterrorism v. Freedom of speech: _ftom incident to precedeat,

Amster-dam: Amste¡dam University press 2019.

160

.

H€t ging hierbij, net

als

in

de

zaak

Otto

preminger,

_om

_een

bepaling

uit

het

Oostenrijkse recht,

_{namelijk artikel lEg van}

_de

oostenrijkse strañret. Maar waar het oostenrijkse

_{nationale recht}

1n

!e

Otto

Preminger-zaak we¿d ingezet

voor

de bescherming van het _{katholicisme, werd het}

_{in iõ'ts}

_iog"ot'oor

de

beschermin!

van

de islam.

Het ging om de acriviste Elisabeth _{Sabad.itsch-wo rtr.}

_zij

_zoa

_zich

hebben _{schuldig gemaakt aan} .denigrating

a perso¡ì who is an object

of

_{veneration' (Herabwürdiging religiöser}

_Lehren).æ

_In

dit

gíal

ging

het echter

niet

_-

zoars

in

zaak

otto

preminger

_-

_om

"hirrte-lijke

iconen, maar

om

de

figuur

van Mohammed, de profeet van de

islam,

.De gewraakte

opmerkingen

had

mevrouw

Sabaditsch_Wolff

gemaakt

tijdens

een

lezingenserie

_getiteld

.Basic

_Knowledge

on lslam' _{van het}

_{Bildungsinstitut}

_{Freiheitliche parrei}

österreichsiFpo,

de Oostenrijkse

vrijheidspartij).

_{Aanwezig waren slechts}

_dertig

per_

sOnen.

Omdat naar de islamitische overlevering _{de profeet Mohammed}

op middelbare

leeftijd

(56 _{jaar) het meisje Aisha (6 jaar) zou} hebben

getrouwd (een

huwelijk

dat geconsumeerd

werd

toen

zij

9

jaar oud

was), had E.S. de _{vraag opgeworpen:}

.What

do we

call

it, if it

is

not

paedophilia?'3r

Drie zaken moeten hier _{goed word.en onderscheid.en.}

1.

Het leeftijdsverschil _{tussen het meisje Aisha en de profeet} van de

islam.

2'

_{De lc¡'r¡alifrcatie die men aan}

_dit

_{leeftijdsverschil wir verbinden.}

3.

De _{wijze waarop die kwalificatie werd verwoord.}

Om met het

laatste

te

beginnen: mevrouw

_{Sabaditsch_Wolff had} een vraag opgeworpen.

Zij

had,

niet

_{categorisch beweerd dat de pro_} feet als een _{pedofiel zou moeten wo¡den gekwalificeerd.}

_Zi¡

haå

dit

hoogstens gesuggereerd als hypothese,

"ls een te bediscussiëren

punt

tijdens de bijeenkomst.

_Nieitemin

_{zulren we zien dat}

de rechte;rijke

autoriteiten, inclusief het Europese

Hof

in

Straatsburg,

min

of meer

uitgaan

van

een categorische bewering

van

de

kant van mevïourr

Sabaditsch-Wolff.

Een tweede punt dat aandacht verdient, is dat het leeftijdsverschil op zichzelf geen punt van discussie is, ook niet

in

de islarqitische leer.

Natuurlijk valt

over de

historiciteit

van het leven van iemand die

in

de zevende eeuw leefde (circa 570-632) weinig met zekerheid

te

zeg-gen.

Maar

dat

is

in dit

geval

niet belangrijk.

Waar het

om

gaat, is dat

in

de islamitische overlevering het leeftijdsverschil geen punt van

discussie is.

wanneer

mevrouw

Sabaditsch-wolf

dan ook tijdens de

gewraaktebijeenkomstniet meerzou hebben gedaan dan de feitelijke

informatie

_{over het leeftijdsverschil zou hebben overgedragen, zou}

zij niet hebben kunnen worden veroordeeld. Waar het om ging, zoals nog zal

blijken

in

het vervolg van

dit

betoog, was dat

zij

daaraan de

kwalificatie van þedofiel'verbond,

althans de

waag

opwierp of het

niet verantwo ord, zoa zijn om deze

kwalificatie

te gebruiken. Toen

dat

eenmaal het geval was,

werd

zij

aangegeven

door

een aanwezige

journalist

_bij

de

politie

en dat leidde

tot

haar vervolging

en veroordeling door de oostenrijkse instanties, een _{veroordeling die} doo¡ het Europees

Hof

niet

in strijd

werd geoordeeld met het

EVRM.

Het behoeft geen betoog dat sinds de fatwa over Rushdie (19g9),3s

de

Deense

cartoonafaire

(2005F6

_{en de}

_Franse

_{cartoonaffaire}

Q0l5)3?

kritielç

satirische

kritiek,

dan

wel een op meer historische gronden georiënteerde

kritiek3s

een delicate zaak is geworden,

Ook

35 zijn eigen verslag van _{de gebeurtenissen geeft de schrijver in} s. Rustrdie, /osqptl

Anton: A Mefioir Londen: JonathanCape2}l2.

36 De man die de opdracht gaftot het maken van de cartoons geeft zijn visie in: F. Rose, TheTyranny ofsilcnce: How one cartoon igniteitaGlobnlDebate on the Futute ofpree

Speecfr, Washington D.C.: Ceto lBstitute 2014. Zie ook zijn inleiding tot p. _{Cliæur &} T. Herrenberg (red), The Pall and Rire of Blasphemy Law (met een voorwoord van

F. Rose), Leiden: Leiden Univerúty P¡ess 2016.

37 Ph. VaL CÉtøit Charlie, Parijs: Grasset 2015; _J. Attali e.a., Nozr somnes

Char-lìe: 60 É,crivaíns unìs pout la libefié d'expressiott, parijs: Les Livre de poche 2015;

D. Benhabib, Aptès Chailie: laTques ìle tous les pays, mobilisez-vous!, parijs: H&O éditiors 2016t W. Laes, Een jaar na Charlie Hebdo: een pdøfet (rneteen voorwoord

van P. Cliteur), AntwelpeD/Utrecht: Houteki€t 2016 (20t5).

38 ZiebijvoorbeeldH..{bdel-sam¿d,Mohamed:EineAbtechnungMünchen:Droemer

Verlag 2015; A.M. Delc¿mbre , Mahomet: La parole ilÃttøh, parijs: Éditions Galli_

33 E.S. vs. á,usrria (20t8), par. 3.

34 E.S. vs. Austria (201E), par. 13.

162

voor het recht heeft dat grote _{consequenties. De vraag die zich aan_}

dient

is deze: welke

lijn

ten aanzien

van

de

juridische

bescherming

van religiekritiek

zou

het

beste weerwerk

kunnen

leveren aan een

verdergaande verslechtering

vlg

de Europese _{veiligheidssituatie die} sinds de

liquidatie

van de redactie

van

charlie

Hebdo zo

nijpend

is geworden? Is de

voortzetting van

de

lijn

Handyside gewenst, of die van

Otto

Preminger en E.S. vs. Austria?

voorstanders van de

Handyside-lijn

wijzen _{op een steeds verdere}

uitholling

van

het _{Europees mensenrechtenregime,3e tegenstanders} zien het beschermen

_{van uitingen die kunnen}

_{schokken, aanstoot_} gevend

zijn

en yerontrusten als gebrek aan respect

voor

(de wereld_

beschouwing

van) 'vulnerable

minorities'.ao Europese maar

ook

de

nationale

rechterlijke instanties

staan

voor

een

belangrijke

keuzer moeten zij de redenering zoals uiteengezet

in

otto

premingervervol-gen, of inzetten op het versterken van de Handyside-lijn? Het zal dui_

delijk

zijn

dat deze vraag

nooit

doo¡ een interpretatie van

juridische

concepten alleen

kan

worden beantwoord.

Aan

de

beantwoording

van die vraag zitten ook belangrijke _{strategische aspecten.}

mard 2009; R. spencer, Did Mohammød Exist? An Inquby into Islam's abscure

oúg-irs, Delaware: Wilmi¡gton 2012.

39 T. Nasreen

&

C. Fourest, L¡brcs de

le

ilire: Conversøtions mécréantes, ptrljs:

Flammarion 2010; c. Fourest, .Éroge du blasphème, parijs: Bernard Grasset zois;

Ch. Þjarrann, Comñent lutter efrcøcement contre t'idéolngíe islamìque, parijs;

Bernard Grasset 2016; J. Bougrab , l¿ttre d.'exil: La barbarie et nous, parifs: fe

Édiii

ons du Cerf2017; Benhabib 2016.

40 Zie I' Buruma, Mwder in Amst*dam: The Deøth of Theo'vøn Gogh and the Límits of

loleranc¿, New Yorlc Penguin 2006; I. Bu¡uma, .D"' Dogmatismirs der Auftlärung', in: Th' chervel & Ä. seeliger (teð,.), Islam in Earopa: Eine ifternationale Debøtie,

Frankfurt am Main: Suhrkamp Yerlag2007, p. 126-I2t I. Buruma, .Charlie and

theo', Project STnilicøte: the Wortd\ Opiníon pøge ₁₅ januari 2015. In deze lijn ook:

M. Nussbaum, The New Religious Intoletance: Olercoming the politics of Fear in an Anxíous Age, cambridge, Mass./Lo¡den: The Belknap press _{ofHarvard university} Press 2012. wat Nussbaum als 'tole¡antie'verdedigt, is nadrukkeliik ¡¡iet de

voltairi-aanse tolerantie zoals hiervoor gepresenteerd.

H et' vre edz øam genot' van go dsdienstv r iiheid

Ik

zal nu verder inzoomen op het concept 'peaceful

enjoyment'van

de godsdienstvrijheid en met name de vergaande consequenties die

dit

concept heeft voor de veiligheidssituatie

in

Europa.

We hebben gezien dat het Europees

Hof

spreekt

van

_de

þeace-ful

enjoyment'van

het recht op godsdienstvrijheid, een 'vreedzaam

genieten' dat beperkingen zou opleggen aan de

vrijheid

van

expres-sie

en

aan

religiekritiek

in

het

bijzonder.

In

de

tijd

dat het

arrest

Otto

Preminger werd gewezen (1994),

klonk

de

formule ireedzaam

genot'

van

godsdienstvrijheid

betrekkelijk

onschuldig.

Maar

is dat nog steeds het geval?

Of

moeten we constateren dat de omstandig-heden drastisch

zijn

gewijzigd en

het

hanteren

van

de

ireedzaam

genot'-formule perverse o{, iets omfloerster geformuleerd, averechtse gevolgen heeft? Om maar meteen het dilemma op tafel te leggen: hoe

moet

men

die

'peaceful

enjoyment' zien

in licht

van

de aanval op

religiekritiek

zoals deze naar voren

komt in

de Rushdie-affaire en de cartoonaffaires?aI

In

E.S. vs.

Austria komt

het

Hof

verschillende keren terug op de

doctrine van

het vreedzaam genot van het recht op

godsdienstvrij-heid, een punt dat, zoals

ikhiervoor

al heb gesteld, een geheel nieuwe

actualiteit heeft gekregen

in

het kader

van

de werkelijke verstoring van de rechtsvrede,

namelìjk

de terroristische aanslagen op de

vrij-heid van

kritiek.

Nadat het

Hof

de gebruikelijke

zin

heeft

uitgespro-ken dat gelovigen moeten accepteren dat

kritiek komt

op hun geloof,

vervolgt het met de woorden:

'However, the manner

in

which religious views were attacked could invoke the State's responsibility in order to guarantee the peaceful exer-cise of the rights under Article 9.' (par. 13)

4l

Zie ook M. van Schaik,'Religious Freedom and Blasphemy Law in a Global Context',

in: P. Cliteur & T.Herrenberg, The Fall and Rise oJ Blasphemy Law (met een voor-woord va¡ Fteming), Leiden: Leiden University Press 2016, p. 177-209; Herrenberg

201s, I, p:. l-19.

En verder:

'The court concluded that the interference with the applicant,s freedom of expression in the form

ofcçriminar

_{conviction had been justiûed}

as

it had been based in law and h"ã

b...,

,r...rraryin

a democratic society,

nameþ in order to protect religious peace _{in Austria., (par. 15)}

Wiede

hierr¡oor geciteerde zinnen _{leest, zou bijna de}

_indruk

_krijgen

dat de _{belangr$kste bed'reiging van de}

Terigieuze vrede'

in

oostenii;t

het feit is dar mevrouw

Sabaditsch_Wolffiaarschuwt

_ægen

_raigi;s

fr¿natisme.

_Haar

_waarschuwen

_wordt

_haar

aangerekend als een ver, storing van de rechtsvrede.

_Maar

_{is het}

_niet

_{veeleer omgekeerd?}

De

grote _{bedreiging voor de religieuze vrede}

wordt gevormd door de ter-roristen. _{En het is dáártegen dat mevrouw sabaditsch-worffen}

ande-1n

die haar

perspectief deleru waarschuwen.

Haar wagen

b$

het

leeftijdsverschil _{tussen deprofeet en het meisje}

_zþ

in datlrchtgezien

een _{bijzaalc zij zijn}

een onderdeer van een bredere discussie

diel¡

wir

openen over de aard van de

islam.

Zoahetniet

tot

de

primaire

ver-antwoordelijkheid van de staat behoren dat men het mogeliik maakt

dat kritische _{burg€rs deze discussie kunnen}

voeren?

In

het bijzonder

wanneer men zich bedenkt dat de staat niet bepaald

_{su.r.rroi i,}

_io

_d"

beteugeling van het religieus _{gemotiveerd terrorisme?}

De

verwijzing naar 'religious

peace,, _{zoals deze}

_{door het Hof}

gemaakt

wordt'

zou men onder de huidige omstandigheden

ironisch

kunnen noemen.

In

de

tijd

van

de zaak

Otto preminger

(1994) ver_ wees _{de 'religieuze vrede' naar het}

_feit

_{dat de ironische}

kritiek

yan

filmmaker Otto

Preminger op het katholicisme wel eens de

gemoeds-rust

_{van katholieken 29u}

_krrn¡s¡

_verstoren.

_'vrede'

was toen ,rust,.

Maar anno

2018 heeft

het begrip 'vrede'

een

minder

metaforische

dimensie gekregen. Het betekent werkelijk de afwezigheid van gewa_

pend

conflict.

In 200542 en 20156 hebben bedreigingen met

_þiek

geweld plaats-gevonden

van

de zijde

van

religieus terroristenaa en

zijn ook

daad-werkelijk

slachtoffers gevallen.

In

1989, met de fatwa over Rushdie,a5

is

dit

soort dreiging voor

de

vrijheid

van

expressie begonnen, een

situatie

die

in

Nederland twee

jaar

eerder werd voorafschaduwd

in

de Carrell-affaire.a6 Sindsdien is deze dreiging

niet

meer verdwenen

of

zelfs

maar verminderd

in

de wereld.

Integendeel het

lijkt

niet

overdreven

te

stellen

dat

hedendaagse

religiecritici het

slachtoffer

zijn

geworden

van

een

nieuwe gijzelingstechniek

de

gijzelnemer spreeh een doodsvonnis

uit

over de criticus van de religie (Rushd.ie,

cartoonisten) en de

criticus 'verdwijnt'

_in

een bewakingsregime

of

wordt een andere identiteit aangeboden omdat de staat nauwelijks

bij

machte is bescherming te bieden,aT

Van

deze situatie

lijken

de Oostenrijkse rechterlijke autoriteiten

zich niet bewust, net

zomin

als het Europese

Hof

in

Straatsburg met

een enkel woord daarover rept. Valt

dit

te kwalificeren als een

bevre-diçnde

situatie?

Er zijn twee reacties te geven op deze taxatie van de situatie.

¡l2

Rose 2014.

43 M. Swan, 'Charlie Hebdo "part of the situation" that led to attaclç says Charles

Taylor', The Cøtholic Register2l januari 2015; Val 2015; Attali e.a 2015; Be¡habib

2016; P. Cliteur, 'Vrijheid van expressie na Cha¡lie', Nederlands lurístenbln¿2Ttítí, p. 306-31i; T. Herrenberg,'Charlíe Hebdo: cartoons en godslastering', NJB blog

16 januari 2015; L4est2016 (2015); P. Ory, Ce Que ilit Charlle: treize leçons d'histoire,

Le débat,Panjs: Gallimard 2016.

44 Voor religieus terroristen hanteer ik zelf de term 'theoterroristeu', een verwijzing naar het feit dat deze categori€ tenoristen op basis vao een bepaald godsbeeld

('theos') bereid is terroristisch geweld aan te wenden. Zie hierover Cliteur 2019.

45

O. Pamuk 'Pour Rushdie', in: 4,. Abdallah e.2., Pour Rushdie: Cent intellecnels

arabes et mvsulmans pow lø líbert¿ ilÞxprcssion, Parijs: La Decouverte, Car¡éfour

des littératures, Colib¡i 1993, p. 244-245; D, Pipes, 'Two Decades of the Rushdie

kules', Commentarl oktober 2010, p. 30-35; M. Ruthven,,,l Søtønic Afair: Sø\møn Rushîlie ønil the Rage oJ Islam,Londen: Chatto & Windus 1990; Cliteu¡ 2019.

46 P. Cliteu¡, 'The Rudi Ca¡reli Âfair and its Significance fo¡ the Tension between

Theo-terrorism and Religious Satire',,4,øcilla luris 2013, 15, p. 15-41.

47

P. Cliteur, 'Mode¡a hostage-taking: a serious problem fur religÍous liberty toda¡ in:

A. Meauge (red) , Religious Liberty and the Lau,Lonðen/New YorL Routle dge 2017,

p.175-190.

166

De twee reacties op de terreurdreiging

De

eerste

_{is dat rechterlijke}

_instanties

ook

_{heremaal geen rekening} behoeven te _{houden met de}

_hi*.çr"t

_.trt

_poiiti"t"

rito"tie. Zij

moe_ ten gewoon _{het recht to€passen,}

wat daar ook de

"oor"qu.o,á,

*o

zijn.

Dit

lijkt

bij

nader

inzien

_{echter een enigszins}

naïeve

opvatting

over _{rechterl¡ke interpretatie. Het}

zijn

d.

wi"n

ook het

verdr agzerf

die verwijzingen _{maken naar doelstellingen}

die verder reiken dan de

black

letter

_{law. De}

_in

_het

_{EVRM g.rroã_ì;-grondrechten}

worden

volgens de tekst van het _{verdrag zélf.onderworpen}

aan bepaalde for_

maliteiten, yoorwaarden, beperkingen of sancties, die

bij

de wet

zijn

voorzien en die

in

een democratische

_samenlwing

_noodzakelijk

zijn

in

het belang

van

de nationale

veiligheid,

_territoriale

_integriteit

_of

openbare _{veiligheid, het voorkomen}

van wanorderijkheden _{en straf_}

bare feiten, de _{bescherming vau de gezondheid}

of de goede zed.en, de

bescherming van _{de goede naarn}

_oi

_de

_re.hten

van anderen,

om

de

verspreiding van vertrouwerijke mededelingen.te voorkomen

_of

_om

1.,

g.r"g

en de

onparrijdigheid van

de

,."îr.rti¡t"

_{macht te waar_} borge¡"na De

rechter

zar zich dus

ook

een _{oordeel moeteu vormen}

over de 'territoriare

_integriteit'

_in

_een

land

(hoogst rerevant

voor

de kwestie die

_{hier ter}

beoordeling _staat),

_o"o

_¿.

_bpenbare

veilig_

heid'

_{(waarvoor hetzelfde gerdt),}

_het

_'toorto-.r,

van

wanordelijk-heden' (waartoe

_{we terroristische}

aansragen

met

een

sterk

gevoer

voor understatement toch _{zekere mogen}

_..k*arr¡,

_et

cetera.

D"]trroo,

de rechter geen taak

_{ligt in}

_{het bestuderen van}

de maatschappelijke

context waarin de grondrechten _tot

_çlding

_gebracht

mo.a"n

_*o.áo,

ligt

niet voor de hand.

Maar misschien is nog een tweede

antwoord

_{mogelijk. Men zou}

ook kunnen

_{aanvoeren.dl zlwel}

de Oostenrijkse als de Europese rechter wel degerijk aandacht heeft besteed

""o

L

.theoterroristische

dreiging' die

kan

ontstaan

op het moment dat

discussies over het leeftijdsverschil _{tussen de profeet en het meisje}

_{wijelijkkunnen}

wor-den gevoerd.

Zij

hebben alleen gemeend dat die dreiging zo serieus is dat het opschorten van de grondrechten noodzakelijk is om de

staats-veiligheid æ waarborgen.

Kritiek

op de profeet, zelfs uitçsp.roken

bij

een kleinschalige bijeenkomst van

twintig

mensen, is

zoh

gevoelige zaak dat het opnieuw een terroristische aanval kan uitlokken. precies zoals gebeurd is

in

januari

2015 met de aanslag op Charlie Hebdo.

Hoewel het

niet

expliciet

wordt

uitgesproken, maar misschien

ver-keert het

Hofin

de veronderstelling dat we verkeren

in

een

noodtoe-stand.

Wanneer we de zaak op de aangegeven manier interpreteren,

da¡

moeten we zeggen

dat

de Oostenrijkse rechters en de rechters van

het Europees

Hof

zich wel degelijk bewust

zijn

geweest van de

peni-bele veiligheidssituatie en is

dit

juist

de reden waarom

zij

mevrouw Sabaditsch-Wolff veroordelen.

Dus

omdat

zij de

fysieke

vrede

in

gevaar

brengt,

omdat

zij

de geweldplegers een aanleiding geeft om

een democratische rechtsorde te 'bestraffen'.

Door

haar vrijmoedige

kritiek

op het leeftijdsverschil tussen de profeet en het meisje Aisha

lokt

zi¡ een gewapende terroristische aanval

uit.

Met andere woorden, mevrouw Sabaditsch-Wolff moet zwiigen omdat

zij

een

veiligheids-risico

schept

voor Oostenrijlc

een veiligheidsrisico dat de statelijke autoriteiten niet beheersbaar achten. Het Europees

Hof

op zijn

beurt

erkent dat risico en erkent daarmee

in

feite (zonder

dit orpliciet

uit te spreken) dat Oostenrijk wordt gechanteerd door terrorismedreiging,

Is

dit wellicht

de

verklaring

voor het wonderlijke oordeel van het EHRM?

Het antwoord kunnen we niet met zekerheid vaststellen, want het

Hof

blijft

vaag over de ware reden van zijn oordeel. Onder verw$zing naar

Otto

Preminger en andere uitspraken

waarin

de

daarin

inge-zette l$n wordt versterkt, vat het

Hof

de

eiçn

positie samen met:

'it

held that the aim of the i¡terference had been to protect religious

peace _{and the religious feelings of others and} was therefore legitimate'. (par.2r)

48

Dit _{is de.formurering die na ate groadrechten}

iu Iid 2 van het artikel waa¡in het grondrecht wordt ge6rmuleeld, _J""a,

_puJgt.

_;"

_ñpu.liog

op.o

grondrccht

is dus moçlijk,mits: (1) _{r¡oorzie¡-bü}

_¿.Lt,

Gi

*¿-isilL¿.**,.,ische

srmen-leving, {3) in hetlicht van

bcpaald.,*."J"ñdrit_iän".

168

Tegen de achtergrond van het hier gestelde roept

dit,

zoals

gezeg{

de

T1g_op

om wiens 'religìous feelings' het hier gaat. Doelt het

Hof

op

de 'religieuz.e gevoelens'rn"o

_*"o.uo

_{als saÍd}

itsso¿ors)

en

chérif

Kouachi _{(1982-2015), de twçg broers}

_die

de aanslag pleegden op de

cartoonisten van Charlie Hebdo op 9

januari

2015?

De ûlm begint

in

mei

1940,

wanneer de Britse Labour Party

het

vertrek eist

van

de

conservatieve

prime

minister

Neville

Chamberlain (1869-1914). Chamberlain werd als zwakbeoordeeld en

hij

was

in

diskrediet

geraakt vanwege

zijn

concessies aan

Hitler in

1936. Chamberlain probeert Lord

Halifax

(1831-1959) als.zijn

opvol-ger naar voren te schuiven, net als Chamberlain een voorstander van vredesonderhandelingen met Duitsland.

Winston

Churchill

de

First

Lord of the

Admiraþ

is echter tegenstander van onderhandelingen met

Duitsland, want

Hitler

is

notoir

onbetrouvñaar

gebleken.

Met

een dergelijke man kan men geen afspraken maken.

Twee strategieên staan tegenover elkaar:

1.

Proberen afspraken te maken, maar dat kan met zich brengen

ver-nederende voorwaarden te moeten accePteren en

toch

uiteinde-lijk

het risico te

_þen

dat

Hitler

de afspraken zal schenden.

2. Geen afspraken maken, maar

met het risico oorlog

en

ook

het

verlies van een oorlog.

Churchill

is

tot

het tweede geneigd en bereid.

Halifax

gaat voor het

eerste.

De

beide

opvattingen strijden om

de Yoorrang

in

het War

Cabinet dat

geleid

wordt door

Churchill

als

prime minister,

maar

met daarin ook

Chamberlain

en Halifax als 'interne

oppositie'. Geconfronteerd

met

het deprimerende nieuws over de

Duitse

suc-cessen

op het

Europese vasteland

verliest

zelfs

Churchill

bijna

de

moed, maar

in

zijn

darkest

hour

krijgt hij

bijval van

twee _Partiien.

Allereerst van de

koning, namelijk

George

VI

(1895-1952),

die

aan-vankelijk Churchill

een onbetrouwbare _{Persoon achtte,} maar

in

het

diepst van de crisis zich toch achter

zijn prime minister

schaart.

Als

tweede van het Britse

volk

Churchill

beweegt zich voor het eerst van

zijn

leven

in

de Britse

underground

om het oordeel van het

volk

æ

vernemen (een toevoeging

in

de

film

die

niet

correspondeert met

de

historische

werkelijkheid).

Hij

gaat

in

gesprek

met

de'gewone

Britten'

en

legt

de

waag voor of

men zou moeten toegeven aan de

Duitsers. 'Neveq never', zegt een meisje

in

de tube. Het'never give

in

Darkest

Hour

Wie

de

gang

vaü

zaken interpreteert

_op

_{de hierboven}

_geschetste

wljze, zal ongetwijfeld

met

een ougemakkelijk

gerrcel

_bIi¡ven

zit-ten.

Immers,

_{als de staat ons}

_{kennelijk niet}

_meer

_kan

beschermen t_een _{het religieus gemotiveerde terrorisme, is het hooghouden van} de vrijheden

van

het

EVRM

den

niet

een verloren zaak ger,rorden?

Iq

zonder dat

dit

eerlijk wordt

_{uitgesproken, het}

_[Iof

_{begonnetr m€t} een

'herijkingsoperatid van

_die

_wijheden

_in

de _{r¡erwacbting het op} een _{akkoo¡d met de terroristen te}

_kunnen

gooien?s

Maar

als dat de strategie is, moeten we dan

niet

expliciet en rationeel overwegen

of

die stratçgie wel kans van slagen heeft

(in

plaats van het te

veronder-stellen)?

Ik

maak nu een kleine excursie die

niettemin

relevant is voor ons

onderwerp.

_Ik

_wil

_{de aandacht}

_wagen

_voor

_de

_ûlm

Darkest

_Hour

(2017) _{van regisæur}

)oe

Wright,

op basis van een script van

Anthony

McCarten. Deze

frlm

behandelt

een

van de

meest speclaculaire

periodes

uit

her leven van

Winston

_Churchill

(1g74-1965), _namel$k

het begin van

zþ

periode als

prime minister

toen de belangrijkste

beslissing moest worden _{genomen ten aanzien van het}

_opreãen

_van Adolf

Hitler

en de _{Duitse dreiging voor de wererdvrede. De waag}

was

eenvoudigwq

_{deze: moesten de}

_Britten

_{proberen een}

vredesverdrag

met Duitsland te sluiten of de oorlog ingaan?

49 Mm wo¡dt ook herinnerd aan de magistrale roman van de Fr¡nse schrijwr

Michel Houellebecç die de aaopassingen beschrijfr in _{het ¡aar} 2020, ,'âûneer het isl¡mismc een fsctor van bctekenis is gewordcn in rrankri¡lq en de securiere

staats-instellingen, inclusiefde uoiversiteit, meebuigeu met de nieuwe machthebbers. zie

M. Houellebecq, Sonmíssion, parijs: Flammarion 2015.