' ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖšüß ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ'
¸üÖ´Ö“ÖÓ¦ü ׳ÖÃÖê ,×ÃÖ´ÖÖ ³ÖÖêÃÖ»Öê
ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖÃ¡Ö ×¾Ö³ÖÖ÷Ö ¯ÖÏ´ÖãÖ,פü÷ÖÓ²Ö¸ü¸üÖ¾Ö Ø²Ö¤æü ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ, ³ÖÖêú¸ü וÖ.−ÖÖÓ¤êü›ü.
¯ÖÏßÖÖ¾Ö−ÖÖ
³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß †ÖêôûÖ“Ö Öê›üµÖÖ“ÖÖ ¤êü¿Ö ´Æü Öæ−Ö †ÖÆêü.³ÖÖ¸üŸÖßµÖ Öê›ü¶ÖŸÖ ¾ÖÖß־µÖ ú¸ü ÖÖ¸üÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ÆüÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö ´Æü Öæ−Ö †ÖêôûÖ»ÖÖ
•ÖÖŸÖÖê.³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ Öê›ü¶Ö−ÖÖ ¯ÖÖ“Ö Æü•ÖÖ¸ü ¾ÖÂÖÖÔ“Öß ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ †ÖÆêü. ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ÷ÖÖÓ¬Öß ´Æü ÖŸÖ, '' Ö·µÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ×“Ö¡Ö ¯ÖÖÆüÖµÖ“Öê †ÃÖê»Ö, ŸÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ úÖÆüß
´ÖÖê•ÖŒµÖÖ ¿ÖÆü¸üÖŸÖ †Öœüôû ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß, ŸÖê ÃÖÖŸÖ »ÖÖÖ Öê›ü¶ÖŸÖ“Ö †Öœüôêû»Ö ''1 ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¾ÖÖß־µÖ ú¸ü ÖÖ¸üß »ÖÖêúÃÖÓµÖÖ 1941
•Ö−Ö÷Ö Ö−Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Öêü 86.14 ™üŒêú, 1951 •Ö−Ö÷Ö Ö−Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Öê 82.07, 2001 •Ö−Ö÷Ö Ö−Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Öêü 72.20 ™üŒêú †ÖÆêü.2 Öê›ü¶ÖŸÖ ¸üÖÆü ÖÖ¸üÖ“Öß ÃÖÓµÖÖ
†×¬Öú †ÖÆêü. ŸÖ¸ü ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ †Ö•Ö 5 »ÖÖÖ80 Æü•ÖÖ¸ü 779 Öê›üß †Ûß֢¾ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ.3 ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ¿ÖÆü¸ß »ÖÖêúÃÖÓµÖÖ ¯ÖêÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¾ÖÖß־µÖ
ú¸ü ÖÖ·µÖÖ“Öß »ÖÖêúÃÖÓüµÖÖ †×¬Öú ¯ÖÏ´ÖÖ ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ¿ÖÆü¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓµÖê ¯ÖêÖÖ Öê›ü¶Ö“Öß ÃÖÓµÖÖÆüß †×¬Öú †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû“Ö ×¾ÖúÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔ−Öê ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ
÷ÖÓÖ¬Öß ´Æü ÖŸÖ, ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ×¾ÖúÖÃÖÖ“Öß ÃÖÓú»¯Ö−ÖÖ Æüß Öê›ü¶Ö“µÖÖ ×¾ÖúÖÃÖÖ ×¿Ö¾ÖÖµÖ ú¸ü Öê ´Æü Ö•Öê ŸÖê ×−Ö¸ü£ÖÔú †ÖÆêü.4 ×¾ÖúÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö Ö µÖÖÃÖÖšüß Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß−ÖÓŸÖ¸ü ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖ“Öß ÃÖÓú»¯Ö−ÖֆßÖߢ¾ÖÖŸÖ †Ö Ö»Öê»Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö Ö µÖÖÃÖÖšüß ëú¦ü ¾Ö
¸üÖ•µÖ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ŸÖµÖÖ¸ü êú»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖꓵÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.
ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¯Ö¬¤üŸÖß :-
ˆ§êü¿Ö :- ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖÃÖÖšüß †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘Öê Öê.
÷ÖéÆüߟÖéúŸµÖê
1) ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖÃÖÖšüß ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ´ÖÆü¢¾Ö¯Öæ ÖÔ šü¸ü»Ö껵ÖÖ †ÖÆêüŸÖ.
2) ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖÃÖÖšüß †ÃÖ»Ö껵ÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ²ÖÆãüÃÖÓµÖ Öê›ü¶Ö¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆü“Ö»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.
3) ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö¾Öæ−Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü.
ŸÖ£µÖ ÃÖÓú»Ö−Ö ¾Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ Ö
¯ÖÏßÖãŸÖ ¿ÖÖê¬Ö ×−Ö²ÖÓ¬Ö ÆüÖ ¤ãüµµÖ´Ö ŸÖ£µÖ ÃÖÓú»Ö−ÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ †ÖÆêü. ¤ãüµµÖ´Ö ŸÖ£µÖ ÃÖÓú×»ÖŸÖ ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ‡Ó™ü¸ü−Öê™ü, ´ÖÖ×ÃÖêú,ÃÖÓ¤ü³ÖÔ÷ÖÏÓ£Ö, µÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö êú»ÖÖ †ÖÆêü. ¤ãüµµÖ´Ö ŸÖ£µÖ ÃÖÓú×»ÖŸÖ úºþ−Ö ŸµÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ Ö êú»Öê»Öê †ÖÆêü.
÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖ“Öß ÃÖÓú»¯Ö−ÖÖ
÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ Æüß ‹ú ¾µÖÖ¯Öú ÃÖÓú»¯ÖÖ−ÖÖ †ÖÆêü.÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖ “Öß ÃÖÓú»¯Ö−ÖÖ †−Öêú †³µÖÖÃÖúÖÓ−Öß Ã¯Ö™ü êú»Öê»Öß †ÖÆêü. •Öß ¯ÖÖ£ÖÔ ÃÖÖ¸ü£Öß µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, '' ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ´Æü Ö•Öê ÷ÖÏÖ´Öß Ö »ÖÖêúÖÓ“µÖÖ •Öß¾Ö−Ö ´ÖÖ−ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö Ö Öê ÆüÖêµÖ.''5 ŸÖ¸ü Mahatma Gandhi , '' Just as the universe is contained in the self, so is India contained in the villages''6 µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü †ÃÖê“Ö
»ÖÖÖŸÖ µÖêŸÖê úß, ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖ¾Ö¸ü“Ö ÃÖÓ¯Öæ ÖÔ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“ÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö ×¤üÃÖŸÖÖê. ÷ÖÏÖ´Öß Ö ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö Ö Öê Æêü“Ö ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖŸÖæ−Ö †¯Öê×ÖŸÖ †ÖÆêü.÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö Ö µÖÖÃÖÖšüß Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ¯ÖÏÖ¯ŸÖß −ÖÓŸÖ¸ü ¯Öϵ֟−Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.15 †Öò÷ÖÙü 1947
¸üÖê•Öß ÷ÖÏÖ´Öß Ö Öê¡Ö ×¾ÖúÖÃÖ ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ´ÖÓ¡ÖÖ»ÖµÖÖ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ŸÖ¸ü 1 ‹×¯ÖÏ»Ö 1999 ŸµÖÖ“Öê ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ´ÖÓ¡ÖÖ»ÖµÖ †ÃÖê −ÖÖ´Öú¸ü Ö
ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öê.7 ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖ“Öß ÃÖÓú»¯Ö−ÖÖ †×¬Öú ïÖ™ü ¯Ö Öê ´ÖÖÓ›ü µÖÖ“Öê úÖ´Ö IBRD µÖÖÓ−Öß Æüß êú»Öê»Öê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê, ''÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ Æüß
÷ÖÏÖ´Öß Ö ¾µÖŒŸÖßÓ“µÖÖ †ÖÙ£Öú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖוÖú •Öß¾Ö−ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö Ö µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö Ö»Öê»Öß ¾µÖãÆü¸ü“Ö−ÖÖ †ÖÆêü, ŸµÖÖŸÖ »Ö‘Öã¿ÖêŸÖú¸üß,
²Ö™üÖ‡ÔŸÖ¤üÖ¸ü ŸÖÃÖê“Ö ³Öæ´Öß×Æü−Ö ¿ÖêŸÖ´Ö•Öæ¸üÖÓ“µÖÖ •Öß¾Ö−ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö ÖŸÖÖŸÖ.''8 ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö ÖŸÖÖ−ÖÖ ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ êú¾Öôû †ÖÙ£Öú ßָü ˆÓ“ÖÖ¾Ö Öê ‹¾Öœü¶Ö¯Öæ¸üŸÖê ŸÖê ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ −ÖÃÖæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ¾µÖŒŸÖß“Öê ÃÖ¾ÖÖÔ÷Öß Ö •Öß¾Ö−Ößָü ˆÓ“ÖÖ¾Ö Öê ÆüÖ“Ö ÆêüŸÖæ †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ¿ÖÆü¸üß- ÷ÖÏÖ´Öß Ö
³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †Ö•Ö 60.5 ™üŒêú »ÖÖêú ¤ü¸ü פü¾Ö¿Öß 20 ºþ¯ÖµÖê ´Ö¬µÖê †Ö¯Ö»ÖÖ ˆ¤ü¸ü ×−Ö¾ÖÖÔÆü ú¸üŸÖ †ÖÆêüŸÖ.9 ŸµÖÖÓ“ÖÖ †ÖÙ£Öúßָü ¾Ö •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−Ö ˆÓ“ÖÖ¾Ö µÖÖÃÖÖšüß ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ´ÖÖ ÖæÃÖ ×¾ÖúÖÃÖÖ“µÖÖ ëú¦ü ز֤æü ´ÖÖ−Öæ−Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ŸÖµÖÖ¸ü ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Ö껵ÖÖ †ÖÆêüŸÖ.
÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ
þÖÖŸÖÓ¡µÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß−ÖÓŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖ“Öê ¯Ö×Æü»Öê ¯ÖÓŸÖ¯ÖϬÖÖ−Ö ¯ÖÓ×›üŸÖ •Ö¾ÖÖÆü¸ü»ÖÖ»Ö −ÖêÆüº ¯Ö×Æü»µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖú µÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ †´ÖÓ»Ö ²Ö•ÖÖ¾Ö Öß êú»Öß.10 ŸµÖÖ†Ö¬ÖÖ¸êü ¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ´ÖÖ ÖÃÖÖ“ÖÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ¯Öæ¾ÖÔú ×¾ÖúÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö Ö µÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö êú»ÖÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“ÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ ¯Ö¸ÓüŸÖæ ŸµÖÖ´Ö¬Öæ−Ö
¯ÖÏÖ´ÖãµÖÖ−Öê ¿ÖÆü¸üß - ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖŸÖᯙ Æüß †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»Öß. ŸÖß †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ú´Öß ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß µÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö †¯Öê×ÖŸÖ µÖ¿Ö ×´ÖôûÖ»Öê −ÖÖÆüß. ´ÖÖ−Ö¾Ö ×¾ÖúÖÃÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Ö ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓú ÆüÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ »ÖÖêúÖÓ“ÖÖ ú´Öß ¸üÖÆüß»ÖÖ.÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Ö
÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ´ÖÓ¡ÖÖ»ÖµÖÖ ´ÖÖ±ÔúŸÖ ŸÖÖêê ¸üÖ²Ö¾Ö»Öê •ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Ö¬Öᯙ ëú¦ü ÃÖ¸üúÖ¸üú›æü−Ö ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ²Ö¾Ö»Ö껵ÖÖ úÖÆüß µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“ÖÖ
†ÖœüÖ¾ÖÖ ¯ÖÏßÖãŸÖ ¿ÖÖê¬Ö ×−Ö²ÖÓ¬ÖÖŸÖæ−Ö ¯Öãœüᯙ ¯ÖÏ´ÖÖ Öê ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü .
÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖ“µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ÊÖ ¯ÖÏÖ´ÖãµÖÖ−Öê ëú¦üßµÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ¾Ö ¸üÖ•µÖ ßָüÖ¾Ö¸ü ŸÖµÖÖ¸ü úêú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖ“µÖÖ ŸµÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ
÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ´ÖÓ¡ÖÖ»ÖµÖÖ ´ÖÖ±ÔúŸÖ ¸üÖ²Ö¾Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. µÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ Ö ×¡ÖßָüßµÖ ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 1) ×¾Ö³ÖÖ÷Ö :- 1) ×¯Ö µÖÖ“Öê ¯ÖÖ Öß
¯Öã¸ü¾ÖšüÖ ú¸ü ÖÖ¸üÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö (DWS)
2) •Ö×´Ö−Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−Ö ×¾Ö³ÖÖ÷Ö (DLR) 3) ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö ( DRD)
2) þÖÖµÖŸÖ ÃÖÓãÖÖ :- 1) ú¯ÖÖ™Ôü (CAPART ), 2) ¸üÖ™ÒüßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ÃÖÓãÖÖ (NIRD )
3) ‡ŸÖ¸ü µÖÖê•Ö−ÖÖ :- 1) ¸üÖ™ÒüßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü Æü´Öß úÖµÖ¤üÖ (NREGA) 2) ¯ÖϬÖÖ−Ö´ÖÓ¡Öß ÷ÖÏÖ´Ö ÃÖ›üú µÖÖê•Ö−ÖÖ (pmgsy) µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ŸÖµÖÖ¸ü
úºþ−Ö †Ö× Ö ŸµÖÖ ¯ÖϳÖÖ×¾Ö¯Ö Öê ¸üÖ²Ö¾Öæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö Ö µÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.
1) ¯ÖÖ Öß ¯Öæ¸ü¾ÖšüÖ ú¸ü ÖÖ¸üÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö (DDWS ) :- ×¯Ö µÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖ µÖÖ“Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¾ÆüÖ¾Öß µÖÖÃÖÖšüß ëú¦ü¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ¾ÖŸÖß−Öê þ֟ÖÓ¡Ö ¯Ö Öê ÆüÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö úÖµÖÔ¸üŸÖ †ÖÆêü. ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ“µÖÖ ¾ÖŸÖß−Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö¾Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.
1) ÷ÖÏÖ´Öß Ö ¯ÖêµÖ•Ö»Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ :- '¯ÖϬÖÖ−Ö´ÖÓ¡Öß ÷ÖÏÖ´Öß Ö ¯ÖêµÖ•Ö»Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ 'Æüß ëú¦ü¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öê ‹×¯ÖÏ»Ö 2000 ´Ö¬µÖê ÃÖãºþ êú»Öß.11 ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ
¸üÖÆü ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß−ÖÖ ×¯Ö µÖÖ“Öê ¯ÖÖ Öß ´Öã²Ö»Öú ¾Ö ¿Öã¨ü ¯ÖÖ Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ¤êü µÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖæ−Öê Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ úÖµÖÖÔ−¾ÖßŸÖ êú»Öß †ÖÆêü.
2) þֻ֕֬ÖÖ¸üÖ úÖµÖÔÎú´Ö :- ¯ÖÖ µÖÖ“Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ¤êü µÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖæ−Öê ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü−Öê ×›üÃÖë²Ö¸ü 2002 ´Ö¬µÖê ÃÖÖ´Öæ×Æüú ¯ÖÖ Ö߯Öã¸ü¾ÖšüÖ
úÖµÖÔÎú´Ö ÃÖãºþ êú»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏŸµÖêú ÷ÖÖ¾ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Öú ×¾ÖÆü߸üß, −ÖôûµÖÖê•Ö−ÖÖ ¾Ö ÆüÖŸÖ ¯ÖÓ¯ÖÖ“µÖÖ «üÖ¸êü ¯ÖÖ µÖÖ“Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ×¤ü»Öß
†ÖÆêü.Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ¤êüÖᯙ ¤üÖê−Ö ¯ÖÖŸÖóµÖÖ¾Ö¸ü ¸üÖ²Ö¾Ö µÖÖŸÖ †Ö»Öß.
þֻ֕֬ÖÖ¸üÖ - I : þ֟ÖÓ¡Ö ‹úÖ ÷ÖÖ¾ÖÖÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öß ÷ÖÏÖ´Ö¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖ Øú¾ÖÖ ÷Ö™ü ÷ÖÏÖ´Ö¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖ µÖÖÓ“µÖÖ úÖµÖÔÖê¡ÖÖŸÖ Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö¾Öæ−Ö ÷ÖÖ¾ÖÖŸÖ
¯ÖÖ µÖÖ“Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ×¤ü»Öß.¯ÖÖ µÖÖ“Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ¯Öãœüᯙ ¤êüÖ³ÖÖ»ÖßÃÖÖšüß ÷ÖÏÖ´Ö¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖú›êü ÆüßÖÖŸÖ¸üߟÖ
ú¸ü µÖÖŸÖ µÖêŸÖ ÆüÖêŸÖß.
þֻ֕֬ÖÖ¸üÖ II :
ŸÖÖ»ÖãúÖßָüÖŸÖᯙ ÷ÖÖ¾ÖÖ´Ö¬µÖê ŸÖÃÖê“Ö •Öß ÃÖÔú»Ö“Öß ÷ÖÖ¾Öê †ÖÆêüŸÖ.ŸµÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ÷ÖÖ¾ÖÖÃÖÖšüß Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ úÖµÖÖÔ−¾ÖßŸÖ êú»Öß †ÖÆêü.
3) •Ö»ÖþָüÖ•µÖ ¯ÖÏú»¯Ö :-
÷ÖÖ¾ÖÖŸÖ ¯ÖÖ Öß ¯Öã¸ü¾ÖšüÖ ¾ÆÖü¾ÖÖ ÆüÖ ÆêüŸÖæ µÖÖ´ÖÖ÷Öê ÆüÖêŸÖÖ.'¿Öã¨ü ¯ÖÖ Öß ¾Ö þ֓”û ÷ÖÖ¾Ö' Æüß µÖÖ ¯ÖÏú»¯ÖÖ“Öß ¯ÖÏ´ÖãÖ ÃÖÓú»¯Ö−ÖÖ †ÃÖæ−Ö •Ö»ÖÃÖÖÖ¸üŸÖÖ
†Ö× Ö •Ö»Öþ֓”ûŸÖꓵÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö †Ö¤ü¿ÖÔ ÷ÖÖ¾ÖÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ú¸ü Öê ÆüÖ ´ÖãµÖ ÆêüŸÖæ †ÖÆêü.12 ×¯Ö µÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖ µÖÖ“Öê áÖÖêŸÖ ²Öôûüú™ü ú¸ü Öê, •Ö»Ö áÖÖêŸÖ
¯Öã−Ö³ÖÔ¸ü Ö, •Öã−µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“Öê ¯Öã−Öºþ•Öß¾Ö−Ö,áÖÖêŸÖ ×¾ÖúÖÃÖ, •Öã−µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öã¸êü¯Öæ¸ü ¾ÖÖ¯Ö¸ü ¾Ö ŸµÖÖŸÖæ−Ö ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ×ú´ÖÖ−Ö Ö“ÖÖÔü“Öß −Ö×¾Ö−Ö
ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß
‡. úÖµÖÔÎú´Ö ‘Öê µÖÖŸÖ †Ö»Öê.µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß Öþ֓”ûŸÖÖ, ´Ö×Æü»ÖÖ ÃÖ²Ö»Ößú¸ü Ö ‡.ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ. µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖêÃÖÖšüß ¯ÖÏÖ´ÖãµÖÖ−Öê ¯ÖÖ Ö߯Öæ¸ü¾ÖšüÖ ˆ¯ÖÎú´ÖÖŸÖ 10 ™üŒêú, ŸÖ¸ü þ֓”ûŸÖêÃÖÖšüß 20 ™üŒêú •Ö−ÖŸÖê“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö ¾ÖÖ™üÖ, ¯ÖÏú»¯ÖÖ“ÖÖ ×−Ö¬Öß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ»Öúß“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö ¾ÖÖ™üÖ, ¯ÖÏú»¯ÖÖ“ÖÖ
×−Ö¬Öß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ»Öúß“ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ×−Ö¬Öß“ÖÖ úÖ™üúÃÖ¸üß−Öê ¾Ö ¯ÖÖ¸ü¤ü¿ÖÔú ¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü, ÃÖÖêµÖß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“Öê ²ÖÖÓ¬ÖúÖ´Ö ¯Öæ ÖÔ —ÖÖ»µÖÖ¾Ö¸ü 100 ™üŒêú
¤êüÖ³ÖÖ»Ö ¾Ö ¤ãüºþßÖß ÷ÖÖ¾ÖÖ“µÖÖ“Ö ŸÖÖ²µÖÖŸÖ Æüß •Ö»Ö þָüÖ•µÖ ¯ÖÏú»¯ÖÖ“Öß ¾Öî׿Ö™êü †ÖÆêüŸÖ. •Ö»ÖþָüÖ•µÖ“ÖÖ ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¸üÖ•µÖÖŸÖᯙ ¤ãüÃÖ¸üÖ ™ü¯¯ÖÖ 2010 ŸÖê 2015 †ÃÖÖ ¸üÖÆüᯙ µÖÖÃÖÖšüß 1200 úÖê™üß“Öß ŸÖ¸üŸÖæ¤ü êú»Öß †ÖÆêü. ×¯Ö µÖÖ“Öê ¯ÖÖ Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¾ÆüÖ¾Öê µÖÖÃÖÖšüß 2010-11 ´Ö¬µÖê ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê 9000
úÖê™üß“Öß ŸÖ¸üŸÖã¤ü êú»Öß †ÖÆêü.13 ŸÖ¸ü ¯ÖÖ Öß ¯Öã¸ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖª:Ûã֟Öß †¿Öß ×¤üÃÖŸÖê úß, †Ö•Ö 90 ™üŒêú ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¯Ö µÖÖ“Öê ¯ÖÖ Öß †Ö× Ö 40 ™üŒêú
•Ö×´Ö−ÖßÃÖÖšüß ²ÖÖ÷ÖÖµÖŸÖß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.14 '•Ö»ÖþָüÖ•µÖ ' '†Ö¯Ö»Öê ¯ÖÖ Öß ' ' þֻ֕֬ÖÖ¸üÖ' ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ µÖÖ ¯ÖÖ Öß ¯Öã¸ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ' ëú¦ü
¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•Ö−ÖÖÓŸÖæ−Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ 35,233 ÷ÖÖ¾ÖÖÓ´Ö¬µÖê ¯ÖÖ µÖÖ“Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.
4) ÃÖÓ¯Öæ ÖÔ Ã¾Ö“”ûŸÖÖ úÖµÖÔÎú´Ö :-
÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ †Ö¸üÖê÷µÖ ×¾ÖÂÖµÖú ÃÖ´ÖõÖÖ •µÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ.ŸµÖÖ´ÖÖ÷Ö“Öê ´ÖãµÖ úÖ¸ü Ö ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê»Öß †ÖÆêü,
†Ã¾Ö“”û ¯ÖÖ Öß ¾Ö †Ã¾Ö“”û ¯Ö׸üÃÖ¸üÖ´Öãôêû 80 % †Ö•ÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ëú¦üßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö Ã¾Ö“”ûŸÖÖ úÖµÖÔÎú´ÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾ÖîµÖ׌ŸÖú þ֓”ûŸÖÖ ü×−Ö¾ÖÖÃÖ Ã¾Ö“”ûŸÖÖ, ¯ÖÖ Öß Ã¾Ö“”ûŸÖÖ, ´Ö»Ö×−Ö:ÃÃÖÖ¸ü Ö ‡. ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê µÖÖÃÖÖšüß ëú¦ü ÃÖ¸üúÖ¸üÖú›æü−Ö ¿ÖÖî“ÖÖ»ÖµÖ ²ÖÖÓ¬Ö µÖÖÃÖ †−Öã¤üÖ−Ö ¤êü µÖÖŸÖ µÖêŸÖê.µÖÖ´Ö¬µÖê“Ö 'ÃÖÓÓ¯Öæ ÖÔ Ã¾Ö“”ûŸÖÖ úÖµÖÔÎú´Ö' ‡.ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÖÆêü.
×−Ö´ÖÔ»Ö ÷ÖÏÖ´Ö ¯Öã¸üÃúÖ¸ü (ÆüÖÓ÷Ö Ö¤üÖ¸üß´ÖãŒŸÖ ÷ÖÖ¾Ö) Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê ÃÖÓ¯Öæ ÖÔ Ã¾Ö“”ûŸÖÖ †×³ÖµÖÖ−ÖÖ“µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ 2003 ¯ÖÖÃÖæ−Ö
¸üÖ²Ö×¾Ö µÖÖŸÖ µÖêŸÖ †ÖÆêü.
×−Ö´ÖÔ»Ö ÷ÖÏÖ´Ö ¯Öã¸üÃúÖ¸üÖÃÖÖšüß ºþ.50,000 ŸÖê 50 »ÖÖÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖ׸üŸÖÖê×ÂÖú ¤êü µÖÖŸÖ µÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ.15 ³ÖÖ¸üŸÖ ¤êü¿Ö ÆüÖ 2012 ¯ÖµÖÕŸÖ ×−Ö´ÖÔ»Ö
ú¸ü µÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö †ÖÆêü.ŸµÖÖ ¥ü™üß−Öê µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖêÃÖÖšüß ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê ´ÖÖêšüß ŸÖ¸üŸÖã¤ü êú»Öß †ÖÆêü.ÃÖ−Ö 2007-08 µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔÃÖÖšüß 1060 úÖê™üß
¹ý¯ÖµÖÖ“Öß ŸÖ¸üŸÖã¤ü êú»Öß †ÖÆêü.
´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ×−Ö´ÖÔ»Ö ÷ÖÏÖ´Ö µÖÖê•Ö−ÖêÃÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ¯ÖÏןÖÃÖÖ¤ü ×´ÖôûÖ»ÖÖ †ÖÆêü.×›üÃÖë²Ö¸ü 2008 †Öê¸ü 6,665 ÷ÖÏÖ´Ö¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖß ×−Ö´ÖÔ»Ö —ÖÖ»µÖÖ
†ÖÆêüŸÖ.2009 †Öê¸ü 1884 ÷ÖÏÖ´Ö¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖ ×¿Ö±úÖ¸üÃÖ êú»ÖÖ ÷Öê»Öß.ŸÖÃÖê“Ö µÖꟵÖÖ ¤üÖê−Ö ¾ÖÂÖÖÔŸÖ 17 Æü•ÖÖ¸ü ÷ÖÏÖ´Ö¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖ ×−Ö´ÖÔ»Ö ú¸ü µÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö ¿ÖÖÃÖ−Ö
ú¸ü ÖÖ¸ü †ÖÆêü.
2. ¤üÖ׸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖãÔ»Ö−Ö úÖµÖÔÎú´Ö :-
³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê ÖÖ·µÖÖ ÃÖ´ÖõÖÖÓ“Öê ´Öãôû Æêü ¤üÖ׸ü¦üµÖ †ÖÆêü.¤üÖ׸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖãÔ»Ö−ÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê †−Öêú úÖµÖÔÎú´ÖÖ“Öß
†ÖÖ Öß ŸÖµÖÖ¸ü úºþ−Ö ŸµÖÖ“Öß †Ó´Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö Öß êú»Öß •ÖÖŸÖê. ¤üÖ׸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖãÔ»Ö−ÖÖÃÖÖšßü −Ö¾Ö¾µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖú µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ 9,42,874 úÖê™üß“Öß †ÖÙ£Öú ŸÖ¸üŸÖæ¤ü êú»Öß ÆüÖêŸÖß.ü ŸÖÃÖê“Ö ¤üÆüÖ¾µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖú µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö Ö µÖÖÃÖÖšüß 76,774 úÖê™üß“Öß †ÖÙ£Öú ŸÖ¸üŸÖæ¤ü êú»Öß †ÖÆêü.
16 †ÖÙ£Öú ŸÖ¸üŸÖã¤üß−ÖãÃÖÖ¸ü ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖÃÖÖšüß ëú¦ü ÃÖ¸üúÖ¸ü−Öê ¯Öãœüᯙ úÖÆüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö¾Ö»Ö껵ÖÖ †ÖÆêüŸÖ.
1. Ã¾Ö ÖÔ •ÖµÖÓŸÖß ÷ÖÏÖ´Öß Ö Ã¾ÖÓµÖ¸Öê•Ö÷ÖÖ¸ü µÖÖê•Ö−ÖÖ :-
ëú¦ü ¾Ö ¸üÖ•µÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüúÖµÖÖÔŸÖæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß Ö ¤üÖ׸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖãÔ»Ö−ÖÖÃÖÖšüß ‹×¯ÖÏ»Ö 1999 ´Ö¬µÖê Ã¾Ö ÖÔ •ÖµÖÓŸÖß ÷ÖÏÖ´Öß Ö Ã¾ÖÓµÖ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü µÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖãºþ êú»Öß.ëú¦ü ¾Ö ¸üÖ•µÖ 75:25 µÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖ Öê µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ Ö“ÖÔ êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.×›üÃÖë²Ö¸ü 2002 ¯ÖµÖÕŸÖ ‹æú Ö ¹ý. 4,33,570 úÖê™üß Ö“ÖÔ ú¸ü µÖÖŸÖ
†Ö»ÖÖ †ÖÆêü. 3,248 »ÖÖÖ Ã¾ÖÓµÖ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÓ−ÖÖ »ÖÖ³Ö —ÖÖ»ÖÖ.17 ‡.ÃÖ. 2014-2015 ¯ÖµÖÕŸÖ ÆüÖ úÖ»Ö²Ö§ü úÖµÖÔÎú´Ö ¸üÖ²Ö¾Ö µÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö †ÖÆêü.
†ÖŸÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ µÖÖê•Ö−ÖÖŸÖæ−Ö 2,984 úÖê™üß ¾µÖŒŸÖֵ߯ÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆü“Ö»Öß †ÖÆêü.
2. ÃÖÓ¯Öæ ÖÔ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü µÖÖê•Ö−ÖÖ :
ÃÖÓ¯Öæ ÖÔ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 2001 ´Ö¬µÖê ÃÖãºþ —ÖÖ»Öß.•Ö¾ÖÖÆü¸ü ÷ÖÏÖ´Ö ÃÖ´Ö鬤üß µÖÖê•Ö−ÖÖ †Ö× Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü Æü´Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ µÖÖ ¤üÖê−Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ
‹ú×¡ÖŸÖ ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»µÖÖ.÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †®Ö ÃÖã¸üÖÖ ¾Ö ãÖÖµÖß ÃÖÖ´Öã¤üÖ×µÖú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖוÖú ×¾ÖúÖÃÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Ö Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö×¾Ö µÖÖŸÖ µÖêŸÖê.‹úÖ
¾ÖÂÖÖÔŸÖ 100 úÖê™üß ¾µÖŒŸÖßÃÖÖšüß ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öê »ÖÖ µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê“Öê †ÖÆêü.
3. ¸üÖ™ÒüßµÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü Æü´Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ :
÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ †ãú¿Ö»Ö úÖ´Ö ú¸ü µÖÖÃÖ ‡“”æûú †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖßÓ−ÖÖ ¾ÖÂÖÔ³Ö¸üÖŸÖ 100 פü¾ÖÃÖÖ“ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¤êü µÖÖ“Öß Æü´Öß ¸üÖ™ÒüßµÖ
¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü Æü´Öß µÖÖê•Ö−Öê−Öê פü»Öß †ÖÆêü. ¤êü¿Ö³Ö¸üÖŸÖᯙ 200 וֻÊÖ´Ö¬µÖê Æüß »ÖÖ÷Öæ —ÖÖ»Öß. µÖÖê•Ö−Öê†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ úÖ´Ö ú¸ü ÖÖ·µÖÖ ´Ö•Öã¸üÖÓ−ÖÖ úÖê ÖŸµÖÖÆüß Ûã֟ÖßŸÖ ºþ.60 ¯ÖêÖÖ ú´Öß ´Ö•Öæ¸üß ×´Öôû ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß.‹ÖÖªÖ ãú™æÓü²ÖÖ−Öê ´ÖÖ÷Ö Öß êú»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü 15 פü¾ÖÃÖÖ“µÖÖ†ÖŸÖ úÖ´Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ªÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê.
ãú™æÓü²ÖÖ»ÖÖ ÷ÖÖ¾ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖ“Ö ×ú.´Öß “µÖÖ ¯Ö׸ü‘ÖÖŸÖ úÖ´Ö ¤êü Öê †ŸµÖÖ¾Ö¿µÖú †ÖÆêü. µÖÖ ¯Ö׸ü‘ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖÆêü¸ü úÖ´Ö ×¤ü»µÖÖÃÖ ¤îü−ÖÓפü−Ö ´Ö•Öã¸ü߯ÖêÖÖ 10 ™üŒêú •ÖÖ¤üÖ ¤ü¸üÖ−Öê ´Ö•Öã¸üß ªÖ¾Öß »ÖÖ÷Öê»Ö. ¸üÖ™ÒüßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü Æü´Öß úÖµÖ¤üÖ 2005 (NREGA) “ÖÖ úÖµÖ¤üÖ ´Ö•Öã¸ü ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.
µÖÖ úÖµÖªÖ†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ÷ÖÖÓ¬Öß ¸üÖ™ÒüßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü Æü´Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö×¾Ö µÖÖŸÖ µÖêŸÖ †ÖÆêü.
I) ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ÷ÖÖÓ¬Öß ¸üÖ™ÒüßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü Æü´Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ :
¤êü¿Ö³Ö¸üÖŸÖᯙ ÃÖ¾ÖÔ ×•Ö»ÊÖŸÖ Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖãºþ ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü. †ÖŸÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ 4.5 úÖê™ß ‘Ö¸üÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆü“Ö»Öß †ÖÆêü. ŸÖ¸ü 2010-11 ´Ö¬µÖê 40,100 úÖê™üß“Öß ŸÖ¸üŸÖæ¤ü ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü.18
´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖêÃÖÖšüß ëú¦ü¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ×−Ö¬Öß ¾µÖŒŸÖß׸üŒŸÖ ¸üÖ•µÖ ×−Ö¬ÖߟÖæ−Ö 3 % †×ŸÖ׸üŒŸÖ ×−Ö¬Öß“Öß µÖÓ¡Ö ÖÖ ²Öôûú™üßú¸ü ÖÖÃÖÖšüß
¤êü µÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê.µÖÖê•Ö−ÖÖ ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤üßÃÖÖšüß 5 úÖê™üß“Öß ŸÖ¸üŸÖæ¤ü êú»Öß †ÖÆêü.´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ 2009-10 ´Ö¬µÖê 1 úÖê™üß 22 »ÖÖÖ 71 Æü•ÖÖ¸ü 629 ÷Ö¸ü•Öæ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ
¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ŸÖ¸ü 29 »ÖÖÖ 11 Æü•ÖÖ¸ü 525 ãú™æÓü²ÖÖ−ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯Ö¡Öú ¾ÖÖ™ü¯Ö פü»ÖÖ †ÖÆêü.
4. ¾Æüß•Ö−Ö 2020 ±úÖò¸ü ‡Ó×›üµÖÖ :-
¤üÖ׸ü¦üµÖ ¸êüÂÖêÖÖ»Öß †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ãú™æÓü²ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖæ¬ÖÖ¸ü ÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö µÖê µÖÖÃÖÖšüß ¾Æüß•Ö−Ö 2020 Æüß ‹ú ´ÖÆü¢¾ÖúÖÓÖß µÖÖê•Ö−ÖÖ ëú¦ü ÃÖ¸üúÖ¸ü“Öß
†ÖÆêü.¾Æüß•Ö−Ö 2020 µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖÃÖÖšüß ‹ú ÃÖ×´ÖŸÖß Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß ÆüÖêŸÖß.µÖÖ ÃÖ×´ÖŸÖß“ÖꆬµÖÖ ›üÖò.‹ÃÖ.¯Öß ÷Ö㯟ÖÖ ÆüÖêŸÖê.µÖÖ´Ö¬µÖê ¤üÖ׸ü¦üµÖ
×−Ö´ÖãÔ»Ö−ÖÖÃÖÖšüß †−Öêú µÖÖê•Ö−ÖÖ †ÖÆêüŸÖ.‡.ÃÖ.2020 ¯ÖµÖÕŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ¤üÖ׸ü¦üµÖ ú´Öß ú¸ü Öê ÆüÖ ˆ§êü¿Ö †ÖÆêü.19 5. ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖªãŸÖßú¸ü Ö ¾Ö ¤æü¸üÃÖÓ“ÖÖ¸ü :
÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾ÖªãŸÖßú¸ü Ö ¾ÆüÖ¾Öê µÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•Öß¾Ö ÷ÖÖÓ¬Öß ×¾ÖªãŸÖßú¸ü Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ŸÖµÖÖ¸ü ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü.÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ¤üÖ׸ü¦üµÖ
¸êüÂÖêÖÖ»Öᯙ ãú™æÓü²ÖÖÓ−ÖÖ 15 ºþ¯ÖµÖÖŸÖ ×¾ÖªæŸÖ ¯Öæ¸ü¾ÖšüÖ ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ †ÖÆêü.ÃÖ−Ö 2009 ŸÖê 2010 µÖÖ ¾ÖÂÖÖÕ´Ö¬µÖê 7000 úÖê™üß“Öß ŸÖ¸üŸÖæ¤ü µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖêÃÖÖšüß ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü.
´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ÷ÖÖëפüµÖÖ, ÃÖÖê»ÖÖ¯Öæ¸ü, ¬Öæôêû −ÖÖÓÓ¤êü›ü µÖÖ “ÖÖ¸ü וֻÊÖŸÖ ¤üÆüÖ¾µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖú µÖÖê•Ö−Öê†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¸üÖ•Öß¾Ö ÷ÖÖÓ¬Öß ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖªãŸÖßú¸ü Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ´ÖÓ•Öæ¸ü ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß.µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê¾Ö¸ü ‹æú Ö 1832, 70 »ÖÖÖ ºþ¯ÖµÖê Ö“ÖÔ —ÖÖ»ÖÖ. 50 Æü•ÖÖ¸ü 792 ¤üÖ׸ü¦üµÖ¸êüÂÖêÖÖ»Öᯙ »ÖÖ³ÖÖ£µÖÖÕ−ÖÖ
¾Öß•Ö¯Öæ¸ü¾ÖšüÖ ¤êü µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ.20 ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ 2,30,2,44 »ÖÖÖ ™êü»Öß±úÖê−Ö“Öê ú−ÖꌿÖ−Ö †ÖÆêüŸÖ. ŸÖ¸ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Öú ™êü×»Ö±úÖê−Ö “Öß ÃÖÓµÖÖ 17 »ÖÖÖ
‹¾Öœüß †ÖÆêü.
3. »Ö×ÖŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Öú ×¾ÖŸÖ¸ü Ö ¯ÖÏ ÖÖ»Öß :-
‡.ÃÖ.1997 ´Ö¬µÖê ¤üÖ׸ü¦üµÖ ¸êüÂÖêÖÖ»Öᯙ »ÖÖêúÖÃÖÖšüß ÃÖãºþ ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß.•µÖÖ ãú™ãÓü²ÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ºþ.1500 ¯ÖêÖÖ ú´Öß †ÖÆêü.ŸÖê ãú™ãÓü²Ö
¤üÖ׸ü¦üµÖ ¸êüÂÖêÖÖ»Öᯙ †ÖÆêü.ëú¦ü¿ÖÖ−ÖÖú›æü−Ö Ã¾ÖÃŸÖ ¤ü¸üÖŸÖ ¬ÖÖ−µÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê.
1. †ÓŸµÖÖê¤üµÖ †®Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ :-
25 ×›üÃÖë²Ö¸ü 2001 ¯ÖÖÃÖæ−Ö '†ÓŸµÖÖê¤üµÖ †®Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ' ÃÖãºþ ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß.ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Öú ×¾ÖŸÖ¸ü Ö ¯ÖÏ ÖÖ»Öß †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖÖ´Öᯙ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ
ãú™ãÓü²ÖÖ−ÖÖ ¯ÖÏŸµÖêúß 2 ºþ.¯ÖÏ×ŸÖ ×ú»ÖÖê ÷ÖÆæü ¾Ö ºþ.3 ¯ÖÏ×ŸÖ ×ú»ÖÖê ŸÖÖÓ¤æüôû †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖ ÖÖŸÖ †−Öã¤üÖ−ÖßŸÖ ¤ü¸üÖ−Öê 25 ×ú»ÖÖê †®Ö פü»Öê •ÖÖŸÖê.´ÖÖ“ÖÔ 2003 ¯ÖÖÃÖæ−Ö 25 ¾Öºþ−Ö 35 ×ú»ÖÖê.¬ÖÖ−µÖ ¤êü µÖÖŸÖ µÖêŸÖ †ÖÆêü.¤êü¿ÖÖŸÖ •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ 1 úÖê™üß †ÓŸµÖÖê¤üµÖ ãú™ãÓü²Ö †ÖÆêüŸÖ.21
2. †®Ö¯Öæ ÖÖÔ µÖÖê•Ö−ÖÖ :
'†®Ö¯Öæ ÖÖÔ ' Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ 100% ëú¦üÖ−Öê ¯ÖÏÖµÖÖê×•ÖŸÖ êú»Öê»Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ †ÖÆêü. ‹×¯ÖÏ»Ö 2000 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ÃÖãºþ —ÖÖ»Öß. µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê“ÖÖ »ÖÖ³Ö •Öêšü
−ÖÖ÷Ö׸üúÖÓ−ÖÖ ÆüÖêŸÖÖê, •Öê ¸üÖ™ÒüßµÖ ¾Ö鬤üÖ¾ÖãÖÖ ¯Öê−¿Ö−Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¯Öê−ÃÖ−Ö ¯ÖÖ¡Ö †ÖÆêüŸÖ.¯Ö¸ÓüŸÖã •µÖÖÓ−ÖÖ ¯Öê−ÃÖ−Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß.†¿ÖÖ »ÖÖêúÖÓ“µÖÖ
†®ÖÃÖã¸üÖê“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖÖê›ü×¾Ö µÖÖÃÖÖšüß Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ †ÖÆêü.¯ÖÏן־µÖŒŸÖß ¯ÖÏןִÖÖÆü 10 ×ú.÷ÖÏÖ '†®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“ÖÖ ¯Öæ¸ü¾ÖšüÖ' µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê«üÖ¸êü ú¸ü µÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê.
3. †®Ö ÃÖã¸üÖÖ :-
'†®Ö ÃÖã¸üÖÖ' µÖÖê•Ö−ÖÖ ëú¦ü¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ¾ÖŸÖß−Öê ¸üÖ²Ö¾Ö µÖÖŸÖ µÖêŸÖê.‡.ÃÖ. 2009-10 ´Ö¬µÖê Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ 37 % ™üŒêú Öê¡ÖÖŸÖᯙ •Ö−ÖŸÖêÃÖÖšüß
¸üÖ²Ö¾Ö»Öß †ÖÆêü.22 µÖÖÃÖÖšüß 1,37,674 úÖê™üß ºþ¯ÖµÖÖ“Öß ŸÖ¸üŸÖæ¤ü ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü.
4. ¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖÖ´ÖÖוÖú ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ úÖµÖÔÎú´Ö :
¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖÖ´ÖÖוÖú ÃÖÆüÖµµÖ µÖÖê•Ö−Öê †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ¾ÖŸÖß−Öê ¸üÖ™ÒüßµÖ ¾Ö鬤üÖ¾ÖãÖÖ ¯Öê−ÃÖ−Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ, ¸üÖ™ÒüßµÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü µÖÖê•Ö−ÖÖ, ¸üÖ™ÒüßµÖ
´ÖÖŸÖé¢¾Ö »ÖÖ³Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ‡.µÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ ÃÖÖ´ÖÖוÖú ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ úÖµÖÔÎú´Ö ¸üÖ²Ö¾Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖê.
A ) ¸üÖ™ÒüßµÖ ¾Ö鬤üÖ¾ÖãÖÖ ¯Öê−¿Ö−Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ :-
¤üÖ׸ü¦üµÖ ¸êüÂÖêÖÖ»Öᯙ 65 ¾ÖÂÖÖÔÆæü−Ö †×¬Öú ¾ÖµÖÖÓ“µÖÖ ¾Ö鬤üÖÃÖÖšüß 75 ºþ.¯ÖÏןִÖ×Æü−ÖÖ ¾Ö鬤üÖ¾ÖãÖÖ ¯Öê−ÃÖ−Ö ¤êü µÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖãÖÖ †ÖÆêü.
B) ¸üÖ™ÒüßµÖ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü »ÖÖ³Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ :-
ãú™ãÓü²Ö¯ÖÏ´ÖãÖÖ“ÖÖ †ÖúÛôÖú ´Ö韵Öã —ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ ãú™Óü²ÖÖÃÖ ¯ÖÖ“Ö Æü•ÖÖ¸ü ºþ¯ÖµÖê »ÖÖ³Ö ¤êü µÖÖ“Öß ŸÖ¸üŸÖæ¤ü †ÖÆêü.
C) ¸üÖ™ÒüüßµÖ ´ÖÖŸÖéŸ¾Ö »ÖÖ³Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ :
×−Ö¬ÖÔ−Ö ãú™ãÓü²ÖÖŸÖᯙ ÛáֵÖÖÃÖÖšüß Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ †ÖÆêü.¯Ö×Æü»µÖÖ ¤üÖê−Ö ´Öã»ÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖêôûÖ ²ÖÖôÓûŸÖ¯Ö ÖÖ †÷ÖÖê¤ü¸ü ×ú¾ÖÖ −ÖÓŸÖ¸ü ¯ÖÖêÂÖ Ö †ÖÆüÖ¸ü פü»ÖÖ
•ÖÖŸÖÖê.µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê¾Ö¸ü 2000-01 ´Ö¬µÖê 715 úÖê™üß ºþ.Ö“ÖÔ ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ.
D) ¿ÖêŸÖ´Ö•Öæ¸ü ÃÖÖ´ÖÖוÖú ÃÖã¸üÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ :
•Öæ»Öî 2001 ¯ÖÖÃÖæ−Ö Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ 18 ŸÖê 60 ¾ÖÂÖì ¾ÖµÖÖ“µÖÖ ¿ÖêŸÖ´Ö•Öæ¸üÖÃÖÖšüß ÃÖæ¹ý ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü.
5. ¯ÖϬÖÖ−Ö´ÖÓ¡Öß ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü µÖÖê•Ö−ÖÖ :-
ÃÖã׿Ö×ÖŸÖ ²Öê¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÓÃÖÖšüß ŸÖµÖÖ¸ü ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü. 2 †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü 1993 ´Ö¬µÖê Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖãºþ —ÖÖ»Öß. µÖÖê•Ö−Öê´Ö¬µÖê 18 ŸÖê 35 ¾ÖÂÖÔ
¾ÖµÖÖ“µÖÖ ¾µÖŒŸÖß ¯ÖÖ¡Ö šü¸ü¾Ö µÖÖŸÖ µÖêŸÖÖŸÖ.µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê−Öê 2001-02 ´Ö¬µÖê 1.5 »ÖÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ×¤ü»ÖÖ †ÖÆêü.
6) ÷ÖÏÖ´Öß Ö †Ö¸üÖê÷µÖ úÖµÖÔÎú´Ö :-
÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖ´Ö¬µÖê †Ö¸üÖê÷µÖ ×¾ÖÂÖµÖú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¾ÆüÖê µÖÖÃÖÖšüß †Ö¸üÖê÷µÖ “Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆ¯ÖÎú´Ö ¸üÖ²Ö¾Ö»Öê ÷Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.‡.ÃÖ.1985 ´Ö¬µÖê
ãú™æÓü²Ö ú»µÖÖ Ö úÖµÖÔÎú´Ö ¸üÖ²Ö¾Ö µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ¸üÖ™ÒüßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö †Ö¸üÖê÷µÖ ×´Ö¿Ö−Ö ¾Ö ãÓú™æü²Ö ú»µÖÖ Ö úÖµÖÔÎú´ÖÖÃÖÖšüß 2010 -11 ÃÖÖšüß ¹ý¯ÖµÖê 19,534 ŸÖê ºþ.22,300 úÖê™üß ŸÖ¸üŸÖã¤ü ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü. ¤êü¿ÖÖŸÖ †Ö•Ö 28,000 †Ö¸üÖê÷µÖ ëú¦ü,ˆ¯Öëú¦ü 20,855 ¯ÖÏÖ£Ö×´Öú †Ö¸üÖê÷µÖ ëú¦ü 4,233, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Öú
†Ö¸üÖê÷µÖ ëú¦ü 2,525 ŸÖ¸ü ¸üÖ™ÒüßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö †Ö¸üÖê÷µÖ ×´Ö¿Ö−Ö †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ 84,852 ›üÖòŒ™ü¸üÖÓ“Öß −Öê´Ö Öæú ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. 23
µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖꓵÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ¤êü¾Öæ−Ö ¾µÖŒŸÖß“Öê †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü µÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ
†ÖÆêü.
7) ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ :-
¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¸üÖÆü ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ“Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¾ÆüÖ¾Öß ÆüÖ ÆêüŸÖæ ÃÖ´ÖÖê¸ü šêü¾Öæ−Ö ëú¦ü¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê 1985-86 ´Ö¬µÖê
'‡Ó¤ü߸üÖ †Ö¾ÖÖÃÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ 'ÃÖãºþ êú»Öß.24 ‡Ó¤ü߸üÖ †Ö¾ÖÖÃÖ µÖÖê•Ö−Öêê †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ
†−ÖãÃÖæ×“ÖŸÖ •ÖÖŸÖß,•Ö´ÖÖŸÖß ,³Ö™üêú ×¾Ö´ÖãŒŸÖ »ÖÖêúÖÓÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“Ö ¤üÖ׸ü¦ü¶¸êüÂÖêÖÖ»Öᯙ ¾µÖŒŸÖßÃÖÖšüß ÃÖãºþ êú»Öê»Öß †ÖÆêü.
‡Óפü¸üÖ †Ö¾ÖÖÃÖ µÖÖê•Ö−Öê†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¤êü¿Ö³Ö¸üÖŸÖ 2009-10 ´Ö¬µÖê †Öšü Æü•ÖÖ¸ü úÖê™üß “Öß ŸÖ¸üŸÖã¤ü êú»Öß .µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ 98,500 ‘Ö¸êü ²ÖÖÓ¬Ö µÖÖ“Öê ˆ×§ü™ü¶ê ÃÖ´ÖÖê¸ü šêü¾Ö»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ»Ö ³ÖÖ÷ÖÖ´Ö¬µÖê 45 Æü•ÖÖ¸ü ŸÖ¸ü 48,500 ›üÖë÷Ö¸üÖôû ³ÖÖ÷ÖÖÃÖÖšüß ²ÖÖÓ¬Ö µÖÖŸÖ µÖê ÖÖ¸ü †ÖÆêüŸÖ.
8. ׿ÖÖ Ö :-
ëú¦ü ÃÖ¸üúÖ¸ü ú›æü−Ö 2001-02 ¯ÖÖÃÖæ−Ö 'ÃÖ¾ÖÔ ×¿ÖÖÖ †×³ÖµÖÖ−Ö' ¸üÖ²Ö×¾Ö µÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêü.ÃÖ¾ÖÖÔ¯ÖµÖÕŸÖ ×¿ÖÖ Ö ¯ÖÖêÆü“Ö¾Ö µÖÖÃÖÖšüß ‡.ÃÖ. 2009
´Ö¬µÖê ׿ÖÖ ÖÖ“µÖÖ †×¬ÖúÖ¸üÖ“ÖÖ úÖµÖ¤üÖ ´ÖÓ•Öæ¸ü ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ 100% ¯Ö™ü −ÖÖë¤ü Öß ¾Ö ¿ÖÖôûÖ²ÖÖÊ ´Öã»ÖÖÓ−ÖÖ ×¿ÖÖ Ö,
׿ÖÖúÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏ׿ÖÖŸÖ ú¸ü Öê, Æêü ¬µÖêµÖ šêü¾Ö»Öê †ÖÆêü.
ÃÖ¾ÖÔ ×¿ÖÖÖ †×³ÖµÖÖ−ÖÖ¾Ö¸ü 2009-10 ´Ö¬µÖê ¹ý 26,800 ú¸üÖê›ü ŸÖ¸ü 2010-11 ´Ö¬µÖê ¹ý.31,036 ú¸üÖê›ü ŸÖÃÖê“Ö ¸üÖ•µÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê ¹ý.3,675
ú¸üÖê›ü“Öß ŸÖ¸üŸÖæ¤ü êú»Öß †ÖÆêü.25 ¯ÖÏŸµÖêúÖ¯ÖµÖÕŸÖ ×¿ÖÖ Ö ¯ÖÖêÆü“Ö µÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö 'ÃÖ¾ÖÔ ×¿ÖÖÖ †×³ÖµÖÖ−ÖÖ ´ÖÖ±ÔúŸÖ ¸üÖ²Ö¾Ö»Öß •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.
' ÃÖ¾ÖÔ ×¿ÖÖÖ †×³ÖµÖÖ−ÖÖŸÖ ' ÃÖ−Ö 2009 ´Ö¬µÖê ¤êü¿Ö³Ö¸üÖŸÖ ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ÆüÖ ×ŸÖÃÖ·µÖÖ Îú´ÖÖÓúÖ¾Ö¸ü †ÖÆêü.
ÃÖ−Ö 2008-09 ´Ö¬Öᯙ †Öú›êü¾ÖÖ¸üß ¯ÖÖ×Æü»µÖÖÃÖ 72, Æü•ÖÖ¸ü ¯ÖêÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Öú ¿ÖÖôûÖŸÖæ−Ö 1 úÖê™üß 14 »ÖÖÖ ×¾ÖªÖ£Öá, ŸÖ¸ü ´ÖÖ¬µÖ×´Öú ¿ÖÖôûÖŸÖæ−Ö 60 »ÖÖÖ ×¾ÖªÖ£Öá ׿ÖÖ Ö ‘ÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ.´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ 'ÃÖ¾ÖÔ ×¿ÖÖÖ †×³ÖµÖÖ−ÖÖ“Öß' †ŸµÖÓŸÖ ¯ÖϳÖÖ¾Öß¯Ö Öê †´ÖÓ»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö Öß ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ †ÖœüôûŸÖê.
¸üÖ•µÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ˆ““Ö ¾Ö ŸÖÓ¡Ö ×¿ÖÖ ÖÖú׸üŸÖÖ 3246.78 úÖê™ß ºþ¯ÖµÖÖ“Öß ŸÖ¸üŸÖæ¤ü êú»Öß †ÖÆêü.µÖÖ ¯Öϵ֟−ÖÖ´Öãôêû“Ö ˆ““Ö ×¿ÖÖ ÖÖ“µÖÖ Öê¡ÖÖŸÖ Æüß ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü †Ö‘ÖÖ›üß¾Ö¸ü †ÖÆêü.
9) ¯ÖϬÖÖ−Ö´ÖÓ¡Öß ÷ÖÏÖ´ÖÃÖ›üú µÖÖê•Ö−ÖÖ :-
þÖÖŸÖÓ¡µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü †Ö•Ö Æüß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ 72.22 ™üŒêú ÷ÖÏÖ´Öß Ö •Ö−ÖŸÖÖ Æüß ¾ÖÖÆüŸÖãúß“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÓ×“ÖŸÖ †ÖÆêü ¸üßµÖÖ“Öß ¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¤üôû Ö¾Öôû ÖÖÃÖÖšüß µÖê ÖÖ·µÖÖ †›ü“Ö Öß, ¿ÖÆü¸üÖŸÖᯙ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšüÖ¿Öß −ÖÃÖ»Öê»ÖÖ ÃÖÓ¯ÖúÖÔ´Öãôêû †−Öêú ¯ÖÏúÖ¸ü“µÖÖ †›ü“Ö ÖßŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö
³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ¿ÖêŸÖú¸üß ÃÖÖ¯Ö›üŸÖÖê. ¿ÖÆü¸üÖ¿Öß ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ¿ÖêŸÖú·µÖÖ»ÖÖ ÃÖÓ¯ÖÔú ú¸ü Öê ÃÖã»Ö³Ö ¾ÆüÖ¾Öê ¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¾ÆüÖ¾Öß µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü−Öê 15 †Öò÷ÖÙü 2000 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ' ¯ÖϬÖÖ−Ö´ÖÓ¡Öß ÷ÖÏÖ´Ö ÃÖ›üú µÖÖê•Ö−ÖÖ '' ÃÖæ¹ý êú»Öß 26 . µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ÆÓü÷ÖÖ´ÖÖŸÖ,²ÖÖ¸ü´ÖÖÆüß ˆ¯ÖµÖÖê÷Öß ¯Ö›êü»Ö †ÃÖê
¸üßÖê ŸÖµÖÖ¸ü úºþ−Ö Öê›êü ¿ÖÆü¸üÖ¿Öß •ÖÖê›ü µÖÖÃÖüÖšüß Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö¾Ö»Öß. 2008-09 ¯ÖµÖÕŸÖ µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ17,337 ×ú.´Öß. ¸üßÖÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ ÆêüŸÖæ ÃÖ´ÖÖê¸ü šêü¾Ö»ÖÖ ¯ÖÓŸÖ¯ÖϬÖÖ−Ö´ÖÓ¡Öß ÷ÖÏÖ´Ö ÃÖ›üú µÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖÖšüß •ÖÖ÷ÖןÖú ²ÖÑú ¾Ö †Ö׿ֵÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ
²ÖÑêú“Öê †ÖÙ£Öú ÃÖÆüÖµµÖ »ÖÖ³Ö»Öê †ÖÆêü. ¯ÖϬÖÖ−Ö´ÖÓ¡Öß ÷ÖÏÖ´ÖÃÖ›üú µÖÖê•Ö−ÖÖÃÖÖšüß 2009-10 µÖÖ †ÖÙ£Öú ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ºþ.12000 úÖê™üß“Öß ŸÖ¸üŸÖæ¤ü ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ êú»Öß †ÖÆêü.
³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ÷ÖÏÖ´Öß Ö •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ ¤üôû Ö¾Öôû ÖÖ“Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ¤êü µÖÖÃÖÖšüß“Ö ¯ÖϬÖÖ−Ö´ÖÓ¡Öß ÷ÖÏÖ´ÖÃÖ›üú µÖÖê•Ö−ÖÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ šü¸üŸÖÖ−ÖÖ
פüÃÖŸÖ †ÖÆêü.´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ 3801 Öê›ü¶ÖÓ−ÖÖ ¸üßµÖÖÓ“Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.
×−ÖÂúÂÖÔ :-
ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖ“ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ ú¸ü µÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.
÷ÖÏÖ´Öß Ö •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ µÖÖ ¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ³ÖÖîןÖú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ¤êü Öê,ŸµÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Öú ßָü ÃÖã¬ÖÖ¸ü Öê, ŸµÖÖ“Öê ÃÖÖ´ÖÖוÖú •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−Ö ˆÓ“ÖÖ¾Ö Öê, µÖÖÃÖÖšüß µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ šü¸üŸÖÖ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖÓÃÖÖšüß ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ †ú¸üÖÆüß ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖú µÖÖê•Ö−ÖêŸÖæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖšß ³Ö¸üß¾Ö ŸÖ¸üŸÖæ¤ü êú»Öß †ÖÆêü. ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖ ÆüÖ ±úŒŸÖ †ÖÙ£Öúßָü ˆÓ“ÖÖ¾Ö Öê ‹¾ÖœüÖ“Ö ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ −Ö ÆüÖêŸÖÖ ¯ÖÏŸµÖêú ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Ö ×¾ÖúÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓú ˆÓ“ÖÖ¾Ö µÖÖÃÖÖšüß Æüß µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ´ÖÆü¢¾Ö¯Öæ ÖÔ šü¸üŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ׿ÖÖ Ö †Ö¸üÖê÷µÖ; ¯ÖÖµÖÖ³ÖãŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ¤êü µÖÖŸÖ ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖꓵÖÖ
´Ö¤üŸÖß−Öê ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¸üÖ•µÖ ‡ŸÖ¸ü ¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ †Ö‘ÖÖ›üß¾Ö¸ü †ÖÆêü. ÷ÖÏÖ´Öß Ö ×¾ÖúÖÃÖÖ“Öê ¯Öϵ֟−Ö µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö µÖ¿ÖþÖß ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêŸÖü.
ÃÖÓ¤ü³ÖÔ :
1. ÃÖÓ¯ÖÖ¤ü−Ö , ›üÖò. ¯ÖÓ•ÖÖ²Ö “Ö¾ÆüÖ Ö, ¯ÖÏÖ.׳ÖÃÖê ¸üÖ´Ö“ÖÓ¦ü, ¯ÖÏÖ. Æü−Öã´ÖÓŸÖ •Ö¾Öôû÷Öê (•ÖÖ−Öê¾ÖÖ¸üß 2011): '´Ö㻵־µÖ¾ÖãÖÖ †Ö× Ö ÷ÖÖÓ¬Öß ×¾Ö“ÖÖ¸ü', ×−Ö´ÖÔ»Ö
¯ÖÏúÖ¿Ö−Ö, −ÖÖÓ¤êü›ü ¯Öé.416
2. ›üÖò. Ø¿Ö¤ê ÃÖã×−Ö»Ö (•Öæ−Ö 2010): '÷ÖÏÖ´Öß Ö ´Ö×Æü»ÖÖÓ“µÖÖ ×¾ÖúÖÃÖÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü ³Öæ×´ÖúÖ †Ö× Ö ´ÖÆüŸ¾Ö' µÖÖê•Ö−ÖÖ, ´ÖãÓ²Ö‡Ô ¯Öé. 38 3. ¯Öæ¾ÖÖìŒŸÖ (•ÖÖ−Öê¾ÖÖ¸üß 2011) ¯Öé.273.
4. ›üÖò. ¤ü߯Öú ¯ÖÖ»Öß¾ÖÖ»Ö ¾Ö ÃÖ¸üÖê•Ö ¯ÖÖ»Öß¾ÖÖ»Ö (†ÖòŒ™üÖê.2010) '÷ÖÖ¾ÖÖê êú ÃÖ¾ÖÖÕ×÷Ö Ö ×¾ÖúÖÃÖ ´Öê ¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖ¸üÖ•Ö úß ³Öæ×´ÖúÖ' æúºþÖê¡Ö, פü»»Öß
¯Öé.51
5. ¯Öæ¾ÖÖìŒŸÖ (•ÖÖ−Öê¾ÖÖ¸üß 2011) ¯Öé.274
6. W.W.W Rural, nic, in (Minitry of rural Development)
7. ãúºþÖê¡Ö (2005), פü»»Öß.
8. ¤êüÃÖÖ‡Ô †Ö× Ö •ÖÖê¿Öß : '³ÖÖ¸üŸÖÖ“ÖÖ †Ù£Öú ×¾ÖúÖÃÖ, ÁÖß »ÖêÖ−Ö ³ÖÖÓ›üÖ¸ü, ¯Öã Öê.
9. W.W.W Rural, nic, in / drda.htm.
10. ãúºþÖê¡Ö (†Öò÷ÖÙü 2010) ¯Öé.02
11. ×´ÖÁÖÖ •Öê.¯Öß. (2008): ¯ÖÏןֵÖÖê×÷ÖŸÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ×ÃÖ׸ü•Ö, †Ö÷Ö¸üÖ ¯Öé.562.
12. WW.W. Rural, nabard.org.
13. WW.W. Rural, nic.in
14. ´ÖÖê¤üß †×´ÖŸÖÖ (†ÖòŒ™üÖê 2010) : '÷ÖÖ¾ÖÖë ´Öê •Ö»ÖÖ ¯ÖæŸÖá: ÃÖ¸üúÖ¸üß ¯ÖϵÖÖÃÖ ‹¾ÖÓ •Ö−ÖÃÖÆüÖµÖ×÷ÖŸÖÖ' ¯Öé.11
ãúºþÖê¡Ö, פü»»Öß.
15. ×ú¢ÖÖ :¯Öé.41,42
16. Ibid
17. ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú - ÁÖß. ×¾Ö.²Öã. ŸÖÖµÖ›êü (2006): '¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖ¸üÖ•Ö' −ÖêÆüºþ µÖã¾ÖÖ ëú¦ü. ´ÖãÓ²Ö‡Ô
18. WW.W. Rural, nic.in
19. Ibid
21. Ibid
22. ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú ¾Ö´ÖÖÔ-»Ö¾ÖÓ÷ÖÖ¸êü ¯ÖÏÖ•ÖŒŸÖÖ (‹×¯ÖÏ»Ö 1 ´Öê 2010): »ÖÖêú¸üÖ•µÖ, ´ÖãÓ²Ö‡Ô ¯Öé.65,66,93,111.
23. WW.W. Rural, nic.in
24. ¯ÖÖ™üᯙ ´Ö−ÖÖê•Ö (2007) : ¯Öæ¾ÖÖìŒŸÖ ¯Öé.43
25. Ibid
26. ¯ÖÖ™üᯙ ´Ö−ÖÖê•Ö (2007): '−ÖÖ÷Ö׸üúÖÃÖÖšüß ëú¦ü ¾Ö ¸üÖ•µÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ' “ÖÖî¬Ö¸üß »ÖÖò. ¯ÖÏúÖ¿Ö−Ö, ¯Öã Öê ¯Öé.25
