Available online: http://edupediap ublications.or g/jo urnals/in dex.php /IJR/ P a g e | 344 ТАСАВ ВУ Ф ТАЪЛИМОТИ В А ТАСВ ИРИЙ САНЪАТ ФАЛСАФАСИ
Низомий номидаги ТДПУ доценти,
ф.ф.н.Эшанова Гулчехрахон Нумоновна
АННОТАЦИЯ
Суфийлар инсоннинг зоҳирий эмас, ботиний камолотига энг кўп
эътибор берганлар. Шу маънода ислом бадиий санъатида инсонни
тасвирлаш масаласида асосий гўзаллик маънавий гўзаллик бўлган.
Исломда рамзий, фалсафий белгилар, шакл ва услублар асосида
миниатюра ва
ҳаттотлик, меъморчилик ва наққошлик санъатлари кенг
ривожланди.
Мусулмон маданиятида инсон гўзаллигини тасвирлаш
масаласига Шарқнинг буюк мусаввири Камолиддин Беҳзод ўзига хос
янгича ижодий услубда ёндашади. Беҳзоднинг диний асарлари ғояси
бевосита тасаввуф ғоясидан олинган эди.
Бугунги кунда миллий ва диний қадриятларимизни асраб авайлаш,
аждодларимизнинг бебаҳо меросини ўрганиш, ҳамда улар
асосида
ёшларни комил инсон этиб тарбиялаш жамиятимиз олдида турган
муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
Ислом дини кўп асрлик
маданиятимиз ва қадриятларимизни сақлаб қолиш ва кенг ёйишда
санъат воситасига асосланганлигидир.
Тасаввуф фалсафаси аввало ислом қадриятларини бир тизим га солгани
ва санъатга ошно бўлганлигидир.
Available online: http://edupediap ublications.or g/jo urnals/in dex.php /IJR/ P a g e | 345
бўлиб, шарқ ф алсаф асида икки шаклда мавжуддир: биринчиси, “ваҳдат ул
-вужуд”, иккинчиси, “ваҳдат ул-м авжуд”. “Ваҳдат ул-вужуд”нинг асосий
там ойилига кўра, Худо ягона, ҳақиқий борлиқ бўлиб, қолган ҳамм а нарсалар
унинг шуъласи, нуридир. Аллоҳ бутун гўзаллигини, кам олотини, куч
-қудратини борлиқда нам оён этади, одамзот ҳам Аллоҳнинг нури таъсирида
жилваланади. “Ваҳдат ул-вужуд”га кўра, инсон гўзаллиги ҳам Унинг
жамолининг жилваси, деб таълим берилади. Шу боис улар ҳурмат-эҳтиром га,
қадрлашга лойиқ. Инсонга м уҳаббат А ллоҳга муҳаббатни англатади.
Сўфийларда м оддий дунё гўзаллиги инкор этилм айди, ам мо м оддий дунё
қим матли эмас. Қадрият сўфийлар назарида руҳийлик, Илоҳийлик билан
боғлиқдир. Руҳсизлик – хунуклик, ўткинчилик, фонийлик. Абадий нарса
руҳдир ва шу сабаб у қимм атлидир, гўзалдир1.
Кўпгина тасаввуф шунос м утафаккирларнинг диний ф алсаф ий
қарашлари бевосита дин ва тасвирий санъатга алоқадордир.
Ибн ал
-
Арабийнинг фикрича, инсон Худони кўришни истаса, ўзини
ўзи такомиллаштириши лозим. Бу ғоя тасаввуф назариясиниг асосини
ташкил қилган ҳурфикрлилик эди.
VIII-XI асрларда суф ийлик адабиёти ривожланиб, унда ўзига хос
образлар, тимсоллар, рамзлар ва ифода усуллари шаклланди. Тасаввуф нинг
илоҳий муҳаббат ҳақидаги концепцияси, ғоялари бадиий ижодкор аҳлини
руҳлантирди. Тасаввуфнинг бадиий ижод билан руҳан яқинлиги ислом
маданиятида адабиёт ва санъатининг ривожланишига туртки бўлди. Чунки
дин ҳам, санъат ҳам инсон руҳиятига бевосита таъсир кўрсатади.
Ислом дини қадриятларининг моҳиятини очишда энг м уҳим нарса –
инсон руҳини таком иллаштирувчи дин бўлгани учун реалистик тасвирлар
диннинг моҳиятини очиб беролмасди. Чунки, ислом м аданиятида тасвирий
1
Available online: http://edupediap ublications.or g/jo urnals/in dex.php /IJR/ P a g e | 346 санъатга м уносабат А ллоҳ қиёфаси, унинг бадиий ифодаси масаласини
ойдинлаштиришдан келиб чиқади. Айрим илоҳиётчилар Худони
антропом орфизм (одам сиф атида) руҳида талқин қилишга ва одамга хос
сиф атларни беришни инкор қилиб, уни соф , танасиз руҳ сифатида талқин
қилганлар.
М аълум ки, м уътазилийлар Қуръон оятларини далил қилиб олиб, ўз
қарашларини билдиришган. Улар антропом орф измни инкор этганлар.
Шунингдек, Муътазилийлар Худонинг моҳияти ҳақидаги илм ни “маъна” деб
атаганлар. Масаланинг бу тарзда қўйилиши илоҳий ҳодисаларни м аънавият
соҳасига кўчиришга имкон яратган.
Ўзига хос сирли, рамзий, чуқур фалсафага эга шакл ва услублар топиш
керак эди. Шунинг учун тасвирий санъатнинг миниатюра ва ҳаттотлик,
меъморчилик, наққошлик турлари рамзийлик асосида шаклланди. Унга кўра,
гўзаллик, қудрат, поклик, ҳайрат, ғайрат, шижоат ва ҳаёт нафосати ҳам –
ҳам маси А ллоҳданлигини ҳис қила олиш суф ийнинг эстетик дунёсини
бойитади. Ислом динига кўра “Кимки ўзини таниса, Раббисини танийди”,
деган ҳадис мазмунидан келиб чиқади”2.
Ислом дини инсоннинг таф аккури гўзаллиги, маънавий, руҳий
гўзаллиги ислом эстетикасининг асосини ташкил этади. Тасаввуф
таълим отида бутун дунё Аллоҳнинг ижоди, сиф атларини нам ойиш этиб
турадиган кўзгу, оламдаги барча гўзалликлар, ранглар Унинг ижодидир,
каром атидир, бутун борлиқ, дунё Аллоҳнинг кўзгусидир, деб қаралди.
А ллоҳнинг исми ва сифатлари унинг буюклиги, улуғлиги, қудратлилиги,
гўзаллигини рамзий тим соллар орқалигина тасвирлаш м умкин эди. Ибн ал
-Арабий Қуръони карим да Худонинг 99 та исми мавжудлиги ва инсон уларни
сиф атланиши орқали англаши м ум кинлиги ҳақидаги фикрни айтади. Бу ғоя
2
Available online: http://edupediap ublications.or g/jo urnals/in dex.php /IJR/ P a g e | 347 ислом нинг буюк м утафаккири А бу Ҳом ид Ғаззолийнинг қарашларида
ривожлантирилиб, шундай изоҳланади. “Аллоҳ ҳам ма учун севимлидир,
чунки Унда инсон тасаввуридаги барча эзгуликлар, инсонни ўзига тортувчи,
муҳаббатига сабаб бўлувчи жам ики сифат ва ҳислатлар мавжуд. Жумладан,
инсон ўзига яхшилик қила оладиган саховатли одам ларни, адолатли
шоҳларни, шунингдек, барча гўзал нарсалар, наф осат олам и, хушбўй,
хушсурат нарсалар ҳам севим ли бўлиб, саҳийлар сийм осида саховатни,
одиллар сийм осида адолатни, қаҳрамонлар сийм осида қаҳрам онликни
севам из”3. Барча эзгу ва яхши сифатлар эгаси Аллоҳни севиш, унга интилиш
орқали инсон ком илликка интилади. Юқоридаги диний-илоҳий қадриятлар
тизим и тарзида намоён бўлади.
Тасаввуф таълимотида инсон маънавий кам олот йўлини босиб ўтса,
ком ил бўлади, ком ил инсонгина Худога етишади, деб таълим беради.
Ибн ал-Арабий, ўзингни англасанг, Худони англайсан, м аъносида фикр
билдиради. Унинг бу ф икрлари тасаввуф назариясининг асосий ғояси бўлиб
хизмат қилди. Суфийлар инсоннинг зоҳирий эм ас, ботиний камолотига энг
кўп эътибор берганлар. Шу маънода “Илоҳиёт атроф даги барча нарсаларда
зуҳр этар экан, у инсоннинг қалбида ҳам ўз аксини топади”4, дейилади
тасаввуф таълимотида.
Ислом бадиий санъатида инсонни тасвирлаш масаласида асосий
гўзаллик маънавий гўзаллик бўлган. Ҳадисларда: “А ллоҳ сизнинг
суратларингиз ва амалларингизга эмас, балки қалбларингиз ва
ниятларингизга боқар”,5 дейилган. Жалолиддин Рум ий эса тавҳид ғоясини
жуда содда ва тушунарли тарзда ифодалайди. Яъни: “Ҳар бир қулим нинг
ичида менинг хаёлим ва суратим бордир. У мени қандай таҳайюл этса, м ен
3
Комилов Н. Тасаввуф. – Тошкент: Ёзувчи, 1996. – Б. 51.
4
Комилов Н. Тасаввуф. – Тошкент: Ёзувчи, 1996. – Б. 124. 5
Available online: http://edupediap ublications.or g/jo urnals/in dex.php /IJR/ P a g e | 348
ўша хаёлдам ан” 6, деган фикрда бўлган.
Демак, ислом динида, хусусан, тасаввуф таълимотида Аллоҳни инсон
ўз тасаввуридагина яратиши мумкин, асосий эътибор кишининг ботиний
оламига қаратилиши керак. Ком ил инсон бўлишга интилиш учун жисмни,
қалбни, руҳни тозалаш зарур. Тавҳид ғояси мафкураси бадиий ижодда ўша
диннинг моҳиятини акс эттирувчи санъат турини танлади ва уни ифодалашга
уринди. Ўрта асрлар тасаввуфшунослари, файласуф ларининг асарларидаги
ҳурфикрлилик қарашлари санъатнинг ривожига катта таъсир этди.
Шу тариқа тасаввуфдаги рамзийлик тасвирий санъат билан интеграция
қилинди.
Қуръоннинг “Нур” сурасида “Аллоҳ осмонлар ва Ернинг “Нури”дир...
Аллоҳ ўзининг бу нурига ўзи хоҳлаган кишиларни ҳидоят қилур”,7 дейилади.
Шунга кўра мусулмон санъатида ком ил инсон ғояси пайғамбарлар,
валийлар, авлиёлар, донишм андлар, султонлар ва подшоҳлар қиёф асида
рам зий тасвирланган.
Исломда Аллоҳнинг реалистик тасвири ёки ҳайкали тасвирланм айди,
ам мо сирли, рамзий, ф алсаф ий белгилар, шакл ва услублар асосида
миниатюра ва ҳаттотлик, м еъморчилик ва наққошлик санъатлари кенг
ривожланди.
Тасаввуф таълим отига кўра, м аънавият рамзий маънода инсон қалбида
акс этган илоҳий нурдир, яъни унга илоҳий тимсол сифатида қаралган. Инсон
қалби гўзаллиги асосийгўзаллик сиф атида қаралди.
М усулм он маданиятида инсон гўзаллигини тасвирлаш масаласига
Шарқнинг буюк мусаввири Камолиддин Беҳзод ўзига хос янгича ижодий
услубда ёндашади. Беҳзоднинг диний асарлари ғояси бевосита тасаввуф
6
Жалолиддин Румий. Ичингдаги ичингдадир. – Тошкент: Ёзувчи, 1997. – Б. 50. 7
Қуръоникарим маъноларининг таржима ва тафсири. / Таржима ва тафсир муаллифи: Шайх Абдулазиз Мансур. –
Available online: http://edupediap ublications.or g/jo urnals/in dex.php /IJR/ P a g e | 349 ғоясидан олинган эди. У диний руҳдаги асарларида асосан Алишер
Навоийнинг бадиий меросидан кенг фойдаланди.
Камолиддин Беҳзоднинг энг м укаммал ишланган суратларидан бири
“Лайли ва Мажнун саҳрода”8 асари бўлиб, унда инсоннинг баркам оллик
даражасига кўтарилиши яққол бадиий ифодаланган.
Юқоридагилардан хулоса қиладиган бўлсак, тасаввуф таълим отида
Қуръондаги оятлардан келиб чиқиб борлиқни ҳам Аллоҳ яратган экан
борлиқ, табиатдаги барча гўзалликлар Аллоҳдан, шунингдек, инсон
гўзаллиги ҳам Аллоҳнинг гўзаллигининг бир сиф ати деб қаралди.
М усулм он м аданиятида А ллоҳ сифатлари рамзий маънода “Нур”
тим солида пайғам барлар, валийлар, авлиёлар, донишмандлар комил инсон
қиёфасида тасвирий санъатда тасвирланган;
Камолиддин Беҳзод ўз даврининг улуғ инсонлари ҳисобланган Алишер
Навоий, Ҳусайн Бойқаро, М уҳамм ад Шайбонийхон ва бошқа кишиларни
ком ил инсон қиёфасида тасвирлаган. Хусусан, А лишер Навоийнинг: “Шоҳ
дарвешлик фазилатига эга бўлмасдан туриб, шоҳликка м уносиб эмас”, деган
фикрлари бунга мисол бўла олади. Жамиятда ком ил инсонларни илмли,
руҳий-маънавий пок кишилар тим солида тасвирлаш анъанага айланган;
ФОЙДАЛА НИЛГАН А ДА БИЁТЛА Р РЎЙҲАТИ:
1. Қаранг: Комилов Н. Тасаввуф. Ёзувчи. – Тошкент: 1996. – Б. 155-156.
2. Ком илов Н. Тасаввуф. – Тошкент: Ёзувчи, 2009. – Б. 41.
3. Ком илов Н. Тасаввуф. – Тошкент: Ёзувчи, 1996. – Б. 51.
4. Ком илов Н. Тасаввуф. – Тошкент: Ёзувчи, 1996. – Б. 124.
5. Жалолиддин Рум ий. Ичингдаги ичингдадир.– Тошкент: Ёзувчи, 1997. – Б.
8
Қаранг: Полякова Е.А. Раҳимова З.И. Лайли ва Мажнун. (расм) Шарқ миниатюраси ва адабиёти. –
Available online: http://edupediap ublications.or g/jo urnals/in dex.php /IJR/ P a g e | 350 153.
6. Жалолиддин Рум ий. Ичингдаги ичингдадир. – Тошкент: Ёзувчи, 1997. – Б.
50.
7. Қуръони карим маъноларининг таржима ва таф сири. / Таржим а ва тафсир
м уаллифи: Шайх Абдулазиз Мансур. – Тошкент: Тошкент ислом
университети нашриёт матбаа-бирлашм аси, 2007. – Б. 354.
8. Қаранг: Полякова Е.А. Раҳимова З.И. Лайли ва Мажнун. (расм ) Шарқ
м иниатюраси ва адабиёти. – Тошкент: Ғ. Ғулом ном идаги адабиёт ва
