Een stad vol criminele vrouwen?
Een stad vol criminele vrouwen?
Vragen die
Comparative Urban History
kan beantwoorden
Oratie uitgesproken door
Prof.dr. Manon van der Heijden
bij aanvaarding van het ambt van hoogleraar op het
gebied van Comparative Urban history
Mijnheer de Rector Magnificus, zeer gewaardeerde aanwezigen.
Op recente spectaculaire Amerikaanse satellietfoto’s is het uitbreidende stedennetwerk van Europa vanuit de ruimte te zien.1 Het
bevolkings-fonds van de Verenigde Naties (UNFPA) voorspelde in 2007 dat er bin-nenkort meer wereldburgers in de stad wonen dan op het platteland. Iedere week komt er een miljoen nieuwe stadsbewoners bij. De snelle stedelijke groei vindt op dit moment vooral plaats in Afrika, Azië en La-tijns-Amerika, maar begon al eerder als gevolg van de industrialisatie en economische groei in Europa. China was daarentegen de eerste plek op aarde waar metropolen ontstonden, zoals de Chinese stad Hanghzou die in de twaalfde en dertiende eeuw al 1,4 miljoen inwoners telde. Op dit moment woont ongeveer 70 procent van de Europese bevolking in
den, maar de verwachting is dat dit binnen enkele decennia voor de hele wereld geldt. Kortom, de mens van de 21e eeuw is een stadsmens.2
Een korte blik op de satellietfoto laat zien dat vooral Nederland vanuit de ruimte oplicht. Dat klopt, want Nederland is met een urbanisatie-graad van 89 procent één van de meest verstedelijkte regio’s in de we-reld.3 Opvallender is dat Nederland al vanaf de zeventiende eeuw voorop
liep in de stedelijke groei. Die urbanisatie betrof niet zozeer de omvang van de Nederlandse steden (zoals in China), want die waren middelgroot of zelfs klein, maar het percentage van het aantal mensen dat in steden woonde en werkte. Rond 1700 woonde ongeveer 30 tot 40 procent van de Nederlandse bevolking in de stad (>10.000 inwoners), terwijl de om-ringende landen in deze periode veel minder verstedelijkt waren. Enge-land kende een urbanisatiegraad van 13 procent, Frankrijk 9 procent en Duitsland slechts 5 procent (zie tabel). De mate van verstedelijking was nog veel groter in de regio Holland, waar tegen het einde van de zeven-tiende eeuw 60 tot 70 procent van de mensen in steden (>2.500 inwo-ners) leefden.4 Die sterke verstedelijking was gerelateerd aan het
han-2 United Nation Population Fund (NFPA), State of World Population 2007: http://www. unric.org/nl/nieuwsoverzicht/11118; http://www.citypopulation.de/world/Agglome-rations.html; Peter Clarke, European Cities and Towns, 400-2000 (Oxford 2009) 236; Peter Clarke, “Introduction” in: Peter Clark (ed.), The Oxford Handbook of Cities in World History (Oxford 2013) 1-30;Paolo Malanima, Pre-modern European Economy. One thousand years (10th-19th centuries) (Leiden 2009). Er bestaat een debat onder stadshistorici of deze ontwikkeling positief is te noemen. In zijn boek Triumph of the City. How Our Greatest Invention Makes Us Richer, Smarter, Healthier, and Happier (New York 2011) stelt econoom Edward Glaeser dat mensen over het algemeen veel beter af zijn in steden dan op het platteland. Op zijn veronderstellingen is veel kri-tiek gekomen, omdat Glaeser te weinig rekening zou houden met de sociale en insti-tutionele context van steden en de samenhang tussen stedelijke ontwikkeling en het omliggende platteland en processen op wereldniveau. Zie voor dit debat het discus-siedossier Triumph of the City in het tijdschrift Stadsgeschiededenis 7 (2012) 206-247. Met bijdragen van Maarten van Dijck, Bert de Munck, Leo Lucassen en Wim Wil-lems, Robert C. Kloosterman en Gijsbert Oonk.
3 Henri de Groot, Gerard Marlet, Coen Teulings, Wouter Vermeulen, Stad en land (publicatie Centraal Planbureau Den Haag, 2010).
delssucces en de economische groei van Hollandse steden na 1580. In verhouding tot andere landen in Europa lag in de Republiek veel macht bij de steden en kenden zij grote zelfstandigheid. De bewoners van deze steden beschikten over relatief veel vrijheid en bescherming door instel-lingen op het gebied van rechtspraak, religie en sociale zorg. Door de vroege verstedelijking, de grote macht en zelfstandigheid van steden en de overheersing van een stedelijke cultuur waren de bewoners van Hol-land al vóór 1800 vooral stadsmensen. 5
Verstedelijking in verschillende landen van Europa rond 1700, percen-tage van de totale bevolking in steden van 10.000 of meer inwoners.
1700 >10.000
Frankrijk 9
Italië 13
Duitsland 5
Engeland 13
Nederland 33
Holland 54
Bron: Paolo Malanima, Pre-modern European Economy. One thousand years (10th-19th centuries) (Leiden 2009), 246; Jan de Vries, European urbanization 1500-1800 (Londen 1984)39; De Vries en Van der Woude, Nederland 1500-1815, 87.
Nederlands is dus bij uitstek geschikt om de ontwikkeling van steden op langere termijn te bestuderen. Maar waar stadsgeschiedenis – in het
vakgebied Urban History genoemd – in en buiten Europa als weten-schappelijke discipline werd ontwikkeld, bleef Nederland achter. Niet dat Nederlandse historici geen stadsgeschiedenis bedreven. Integendeel, er bestaan talloze belangrijke publicaties en sociaaleconomisch histori-ci hebben de Nederlandse casus succesvol vergeleken met andere regio’s binnen en buiten Europa. Ook zijn Nederlandse historici actief op inter-nationale congressen in het vakgebied van de Urban History en nemen zij deel aan grote internationale onderzoeksprojecten over urbanisatie en stedelijke cultuur. Nederlandse historici dragen actief bij aan internatio-nale debatten over staatsvorming en stedelijke autonomie, stedelijke eli-tes en burgerschap, en de werking van de zogenaamde civil society.6
Deze activiteiten leidden tot nu jammer genoeg niet tot institutione-le inbedding. Waar er in andere Europese landen internationainstitutione-le onder-zoekscentra, tijdschriften, leerstoelen en masteropleidingen werden op-gezet, gebeurde er in de laatste decennia op dit gebied in Nederland heel weinig.7 Het recent opgerichte Centre for Urban Studies aan de
Univer-siteit van Amsterdam is misschien een teken dat het tij gaat keren.8 Ik
hoop met de leerstoel Comparative Urban History het vakgebied in Ne-derland een nieuwe impuls te geven en samen met andere stadshistorici de Nederlandse casus in vergelijkend perspectief wat meer op de kaart te zetten.
In wil in deze oratie laten zien waarom Urban History als vakgebied waardevol is voor het sociaaleconomische onderzoek, maar ook in welke opzichten het misschien minder geschikt of beperkt is. Ik wil eerst in het
6 Nederlandse historici zijn bijvoorbeeld zeer actief in de European Association of Ur-ban History en het tweejaarlijkse congres dat dit wetenschappelijke netwerk organi-seert, zij publiceren veelvuldig in tijdschriften zoals het Journal of Urban History en Urban History, maken deel uit van Europese onderzoeksprojecten zoals het IUAP City and Society, het Urban Agency Network, van de redactie vanhet tijdschrift Stadsge-schiedenis en er bestaat een werkgroep stedengeschiedenis (http://www.jvdn.nl/pages/ stedengeschiedenis.html). Zie ook: Paul van de Laar en Arie van der Schoor, “Nieu-we stadsstudies besproken”, Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis 3 (2006) 143-148.
7 Prof.dr. Paul van de Laar bezet op dit moment aan de Erasmus Universiteit Rotter-dam de bijzondere leerstoel stadsgeschiedenis, maar de leeropdracht beperkt zich tot Rotterdam.
algemeen maar daarna specifiek aan de hand van het thema criminali-teit in vergelijkend perspectief aantonen op welk type historische vragen Urban History antwoorden kan geven. Ik zal het in het bijzonder over recht en criminaliteit hebben omdat ik wil betogen dat dit een terrein is waarop Nederland een waardevolle bijdrage kan leveren, maar dit tot nu toe nog weinig heeft gedaan. In de jaren ’70 en ’80 was Nederland in het internationale netwerk van Urban History een belangrijke trekker in het onderzoek naar rechtspraak en criminaliteit, maar die rol verdween helaas door een combinatie van factoren. Het is naar mijn idee tijd om die rol weer op te pakken. De sterke urbanisatie – criminele rechtspraak vond vroeger vooral in steden plaats – en ruime beschikbaarheid van lan-ge reeksen rechterlijke bronnen maakt Nederland een uitstekende casus voor de ontwikkeling van recht en criminaliteit op langere termijn. Er is nog een aantal andere typisch Nederlandse – of misschien beter Hol-landse – kenmerken waardoor het zinvol is om te vergelijken met andere regio’s binnen en buiten Europa. Maar daarover later.
Waarom Comparative Urban History?
Laat ik beginnen met de vraag waarom Urban History als discipline zin-vol is. In 1996 hield Charles Tilly – een van de meest gezaghebbende historici in de sociaaleconomische geschiedenis – in zijn artikel “What Good is Urban History?” in het Journal of Urban History een vurig be-toog voor de stadsgeschiedenis. 9 Tilly was een groot voorstander van de
interdisciplinaire benadering en dan vooral van het gebruik van sociale theorieën en concepten in historisch onderzoek. In zijn artikel betoogde hij dat stadshistorici hun blikveld moesten verruimen, want zij hielden zich te weinig bezig met de grote vragen in het vakgebied van de sociaal-economische geschiedenis. Stadshistorici zouden zich teveel richtten op de unieke kenmerken van de stad die zij bestudeerden en waren te wei-nig gericht op de processen die in steden plaatsvonden en die inzicht ge-ven in meer algemene ontwikkelingen en patronen. Tilly vond dat het
tijd werd dat stadshistorici hun bijdrage gingen leveren aan grote vragen, of zoals hij het noemde “Big or Huge Questions”.10 Tot grote vragen
re-kende hij: 1. Waarom werd het kapitalisme de dominante economische organisatievorm in Westerse landen? 2. Heeft het politieke systeem daad-werkelijk invloed op de kwaliteit van het leven? Wie zich niet aan dit soort grote vragen durfde te wagen, kon volgens Tilly grote problemen op een nationale schaal onderzoeken. Hij zou daar bijvoorbeeld de vol-gende vraag onder scharen: leidde de tolerantie in de Gouden Eeuw tot betere sociaaleconomische kansen van migranten?
Het ging hem om de interactie tussen grote sociale processen en de uit-werking daarvan op het dagelijkse leven. Urban History zou dit soort vragen bij uitstek kunnen beantwoorden omdat stadshistorici onderzoek doen op de plekken waar “het gebeurt”, zij de bronnen hebben voor het onderzoek naar processen plus een beter inzicht dan andere historici in variëteit van bepaalde processen in tijd en ruimte. De stad was in zijn ogen dus een laboratorium, waarin sociologen en historici veronderstel-lingen over grote veranderingen en processen konden toetsen aan de da-gelijkse praktijk. In de conclusie van zijn artikel riep Tilly stadshistorici op om de mouwen op te stropen, risico’s te nemen en de moed te tonen om Urban History in te zetten voor grote historische vragen. Hoe is het sindsdien met het huwelijk tussen Urban History en grote vragen verlo-pen?
Dat huwelijk verliep niet helemaal vlekkeloos. Tilly had grote verwach-tingen van de stadsgeschiedenis voor het oplossen van grote vragen, maar het is de vraag hoe groot de verklarende kracht van stadsgeschiedenis precies is. Om grote vragen – zoals de verklaring voor economische groei of sociale en juridische ongelijkheid – te kunnen beantwoorden is het onderzoek naar ontwikkelingen in steden op langere termijn niet vol-doende. Tilly heeft zelf, bijvoorbeeld in zijn onderzoek met Wim Block-mans, helder aangetoond dat steden geen geïsoleerde eenheden waren, maar dat zij voor hun economische groei en politieke autonomie sterk afhankelijk waren van het zogenaamde achterland en andere overheden,
zoals vorsten, provincies of kerkelijke autoriteiten.11 Steden zijn voor hun
voedselvoorziening en energiebronnen afhankelijk van het platteland, hun politieke en militaire macht is afhankelijk van hogere overheden en hun economische positie wordt mede bepaald door hun plaats binnen het stedelijke netwerk. Steden waren en zijn in constante onderhande-ling voor hun autonomie, macht en economische ontwikkeonderhande-ling. Zoals Marjolein ’t Hart onlangs nog in haar oratie liet zien, was het de con-tinue onderhandeling tussen stad en staat (vorst) die in het westelijk deel van Europa kon leiden tot succesvolle staten met bevorderlijke fis-cale constructies en gunstige economische ontwikkelingen.12 De stad
al-leen verklaart dus weinig en voor grote vragen is dat een probleem, want stadshistorici hebben de neiging om zich te richten op dat ene specifieke geval en de lange termijn processen en structuren die sociale verhoudin-gen verklaren uit het oog te verliezen.13
Is het proces van urbanisatie zelf dan een verklarende factor voor we-reldwijde en lange termijn sociaaleconomische ontwikkelingen? Dat is een relevante vraag omdat de stad of het proces van verstedelijking in West Europa sinds socioloog Max Weber een belangrijk onderdeel is van de grote vraag die centraal staat in de sociaaleconomische wetenschap: The Great Divergence en Little Divergence.14 Oftewel de vraag waarom het
westen vanaf ongeveer 1800 zo snel tot economische groei en industria-lisatie kon komen en Azië – met name China – en Zuid-Europa niet of in mindere mate. Historici en economen gaan er immers vanuit dat Chi-na en de landen in het noordwesten van Europa tot die tijd ongeveer de-zelfde kansen hadden om een grote sprong te maken naar economische
11 Charles Tilly and Wim P. Blockmans (eds), Cities and the Rise of States in Europe, A.D. 1000 to 1800 (Oxford: Westview Press, 1994). Zie ook: Bert de Munck, “De tri-omf van steden: een keerzijde”, Stadsgeschiedenis 7 (2012) 211-221.
12 Marjolein ‘t Hart, Waarom belastingen goed zijn voor de democratie. Staatsvorming en politieke cultuur in wereldhistorische perspectief (Oratie Vrije Universiteit Amsterdam 2014).
13 Tilly, Big Structures, Large Processes, Huge Comparisons.
groei en welvaart. Volgens Weber speelde het typisch stedelijke patroon en het daarmee samenhangende burgerschap (waardoor burgers aan de stad verbonden waren) een belangrijke rol in de uitzonderlijke economi-sche ontwikkeling van het westen van Europa.15 Waar er in andere regio’s
in de wereld grotendeels een stedelijke cultuur en stadsburgerschap ont-brak, waren er – in tegenstelling tot West-Europa – veel minder moge-lijkheden voor commercialisering en sociale diversiteit.16 Als gevolg
daar-van kon er in West-Europa wel industrialisatie en snelle economische groei plaatsvinden en elders in de wereld niet of in mindere mate. Weber’s uitgangspunten zijn nog steeds een belangrijke bron van inspi-ratie voor historici en economen, maar ook een bron van debat. Ori-entalist Edward Said vond namelijk dat vergelijkingen vooral uitgingen van westerse modellen en informatie en niet van toepassing waren op de reële sociaaleconomische situatie in het oosten.17 Historici spreken
daar-om nu veel liever over verschillende trajecten die het westen en het oos-ten doorliepen. In dat kader hebben recentelijk Jean-Laurent Rosenthal en Roy Bin Wong gegevens van zowel China als West-Europa vergeleken op basis waarvan zij stelden dat de stedelijke omgeving in het westen van Europa een doorslaggevende rol speelde in het proces van industrialisa-tie en stedelijke groei. Technologische innovaindustrialisa-tie en industriële produc-tie zou namelijk tot stand zijn gekomen in westerse stedelijke centra. We kunnen er hier niet uitgebreid op in gaan, maar hun these komt er in het kort op neer dat de vele oorlogen in Europa handelaren en ondernemers stimuleerden om bescherming achter de veilige muren van de steden te zoeken waar zij vervolgens hun kapitaal investeerden in nieuwe technie-ken.18 Op deze these is veel kritiek geuit. In zijn recente overzicht van de
15 Max Weber, Wirtschaft und Gesellschaft: Grundriss der verstehende Soziologie, deel twee, hoofdstuk 9 (Tübingen 2002) 5e editie, door Johannes Winckelman; Max We-ber, Wirtschaft und Gesellschaft. Die Stadt (Tübingen 1999), Band I/22,5, ed. Wilfried Nippel. Zie voor een recente discussie hierover: Peer Vries, Escaping poverty. The ori-gins of modern economic growth (Wenen 2013) 184-189.
16 Zie ook: Anne Winter, “Population and Migration: European and Chinese Experi-ences Compared”, in: Clark (ed.), Cities in World History, 403-420.
17 Edward Said, Orientalism and the Postcolonial Predicament (Philadelphia 1993). 18 J-L. Rosenthal and R.B. Wong, Before and Beyond Divergence. The Politics of
argumenten rond het Great Divergence debat wijst Peer Vries er fijntes op dat de meeste industriële productie in het westen niet plaatsvond in de stad maar op het platteland en dat gold ook voor Engeland waar de in-dustrialisatie startte.19
Er is dus geen overtuigend bewijs voor de veronderstelling dat steden in het westen van Europa van doorslaggevend belang waren als locaties van productie of dat urbanisatie de motor was achter het proces van indus-trialisatie en economische groei. Dat betekent niet dat steden geen rol hadden in dit proces. De openheid en toegankelijkheid van steden en de instituties die zich daar bevonden, waren waarschijnlijk belangrijke randvoorwaarden voor economische ontwikkeling, sociale mobiliteit en rechtsbescherming.20 In het westen van Europa werden steden vanaf de
middeleeuwen plaatsen met relatief open instituties die kennisuitwisse-ling, migratie, economische ontwikkeling en sociale mobiliteit bevorder-den.21 De vraag in hoeverre hierin fundamentele verschillen bestonden
tussen de regio’s in de wereld, met name tussen de steden in het westen van Europa en China, is nog lang niet beantwoord. China experts Wil-liam T. Rowe en Philip C. Huang menen beiden dat de Chinese bevol-king tijdens de vroegmoderne periode (Qing-dynastie 1644-1912) net zo goed toegang had tot verschillende sociale instituties die individuele be-langen behartigden en rechtsbescherming gaven.22 Daarnaast bestond er
in Europa – tussen steden maar ook tussen regio’s – veel grotere diversi-teit in zowel de toegankelijkheid van sociaaleconomische en juridische instituties als het gebruik ervan door stadsbewoners.23 Voor stadshistorici
19 Peer Vries, Escaping poverty. The origins of modern economic growth (Wenen 2013) 184-189, m.n. 185.
20 Vries, Escaping poverty, 188-189; Douglas North en John Joseph Wallis, Violence and Social Orders (Cambridge 2009).
21 Bas van Bavel, Maarten Bosker, Eltjo Buringh, Jan Luiten van Zanden, “Economy”, in: Clark (ed.), The Oxford Handbook of Cities in World History, 386-402.
22 William T. Rowe, “The Problem of “Civil Society” in Late Imperial China”, Modern China 19:2 (1993) 139-157; idem, “China: 1300-1900”, in: Clark (ed.), Cities in World History, 310-327; Philip Huang, Code, Custom and Legal Practice in China. The Qing and the Republic Compared (Stanford 2001); idem, “Women’s Choices under the Law: Marriage, Divorce, and Illicit Sex in the Qing and the Republic”, Modern Chi-na 27:1 (2001) 3-58.
“Po-ligt in de komende jaren de uitdaging om dit soort vragen op te lossen door comparatief onderzoek te doen naar de dagelijkse praktijken van toegankelijkheid en openheid in steden, zowel binnen Europa als daar-buiten.
Vragen die Comparative Urban History kan beantwoorden
In het vorig jaar verschenen Oxford Handbook of Cities in World Histo-ry werden de eerste serieuze pogingen gedaan om dit soort grote vragen te beantwoorden door middel van vergelijkingen tussen steden in ver-schillende regio’s in de wereld. Een goed voorbeeld van een succesvolle vergelijking in deze bundel is het onderzoek van Leo Lucassen naar de vestigingspatronen van migranten in steden.24 Het type vergelijking dat
Lucassen in zijn migratieonderzoek toepast zou Tilly “variation finding” hebben genoemd, oftewel de zoektocht naar verklaringen voor verschil-lende ontwikkelingen in verschilverschil-lende regio’s binnen en buiten Europa.25
In dit geval gaat het om de vraag waarom migranten zich in steden ves-tigden, in welke type steden zij zich permanent vestigden en in welke ge-vallen migranten bleven terugge-vallen op de banden met de familie en de oude gemeenschap. In de literatuur wordt namelijk vaak verondersteld dat vestigingspatronen van migranten grotendeels bepaald worden door culturele en religieuze factoren en het belang van familie- en verwant-schapsbanden. Door systematisch te kijken naar het migratie- en vesti-gingspatroon van migranten in steden in verschillende regio’s in de we-reld komt Lucassen tot een heel andere conclusie. Niet religie en cultuur waren doorslaggevend, maar migratiepatronen werden eerder bepaald door de toegankelijkheid en openheid van instituties in steden, zoals de arbeidsmarkt, sociale voorzieningen en de rechtspraak.
In West-Europese steden waren instituties vanaf de late middeleeuwen sterk ontwikkeld en breed toegankelijk voor nieuwkomers (en vanaf de negentiende eeuw gold dat ook voor Noord-Amerika en Japan), zodat
wer”, in: Peter Clark (ed.), Cities in World History, 421-437.
24 Leo Lucassen, “Population and migration”, in: Clark (ed.), Cities in World History, 664-682.
veel immigranten zich er permanent vestigden. Aan de andere kant van het spectrum bevinden zich Subhara Afrika en delen van Azië, zoals In-dia, waar de familie- en gemeenschapsbanden van migranten sterk ble-ven, onder andere omdat in de Afrikaanse en Aziatische steden nieuw-komers geen of slechts beperkte toegang hadden tot voorzieningen. Uiteraard zijn dit geen statische modellen, want de mate van toegang en openheid in steden kan per periode sterk verschillen, maar de model-matige opzet van Lucassen laat goed zien dat comparatieve stadsgeschie-denis door de focus op variatie in tijd en ruimte en met aandacht voor praktijken in steden antwoord kan geven op belangrijke sociaalhistori-sche vragen.
Welke bijdrage wil ik zelf leveren aan grote vragen in de sociale geschie-denis en hoe kan de methode van comparatieve stadsgeschiegeschie-denis daarbij helpen? In het onderzoeksproject Crime and Gender 1600-1900: A Com-parative Perspective dat in 2012 is gestart aan de Universiteit van Leiden beoog ik met een groep onderzoekers de vraag te beantwoorden waarom vrouwen in sommige perioden en regio’s tussen 1600 en 1900 een groter aandeel hadden in de criminaliteit dan nu het geval is.26 Net als
Lucas-sen kijk ik naar variatie in tijd en ruimte, maar dan op het gebied van criminaliteitspatronen van mannen en vrouwen. Het project heeft twee onderzoeksdoelen 1. Het criminaliteitspatroon van mannen en vrouwen in Europa tussen 1600 en 1900 achterhalen 2. Verklaren waarom het aan-deel van mannen en vrouwen in de criminaliteit zo sterk kan variëren. Laat ik beginnen met de vraag waarom het relevant is om de variatie in vrouwen- en mannencriminaliteit in verschillende regio’s op de lange ter-mijn te onderzoeken. Onder biologen en criminologen bestaat er name-lijk consensus dat mannen overal en altijd meer criminaliteit plegen dan vrouwen en dat het aandeel van vrouwen in de geregistreerde crimina-liteit zeer klein is.27 Zij gaan uit van continuïteit en ze lijken het bewijs
26 Zie hiervoor: www.crimeandgender.nl; Manon van der Heijden, “Research project Crime and Gender 1600-1900: A Comparative Perspective”, Law, Crime & History 1 (2013) 136-14. Online raadpleegbaar: (http://www.pbs.plymouth.ac.uk/solon/journal/ vol.1%20issue3%202013/van%20heiderjen.pdf (Juli 2014).
aan hun kant te hebben als er wordt gekeken naar de criminaliteitscijfers over Europa vanaf de twintigste eeuw, want daaruit blijkt dat het per-centage vrouwen in de geregistreerde criminaliteit meer dan een eeuw overal in Europa ca. 10 procent of nog minder was. Dat geldt zowel voor het percentage gearresteerde vrouwen als het aandeel van vrouwen in het aantal vervolgingen en veroordelingen.28
De conclusie dat het lage aandeel van vrouwen in de criminaliteit een constante is, ligt voor de hand, maar is onjuist. Onlangs toonden crimi-nologen van de Vrije Universiteit van Amsterdam onder leiding van An-nemarie Slotboom aan dat vrouwen de laatste twintig jaar een iets pro-minentere rol zijn gaan spelen in de misdaad; een stijging van 10 naar 15 tot 20 procent van de totale vervolgde criminaliteit.29 Cijfers van het
Centraal Bureau voor Statistiek over de periode tussen 1960 en 2007 be-vestigen deze trend; sinds de jaren ’80 van de twintigste eeuw was er een absolute en relatieve groei te zien in de criminaliteit van vrouwen. Daar-naast valt op dat deze groei delicten betreft die meestal worden geassoci-eerd met mannelijke criminaliteit: geweld en vernieling (zie de grafiek).30
De verklaring voor deze trend zocht het CBS in het emancipatieproces dat vanaf de jaren ‘60 inzette en vanaf de jaren ’80 leidde tot een veel grotere gelijkheid van mannen en vrouwen met als gevolg een grotere participatie van vrouwen in het publieke leven. Meisjes en vrouwen zou-den bezig zijn met een inhaalslag op alle terreinen in de samenleving en dus ook in criminaliteit.
& Chris Crowther-Dowey, Gender & Crime. Key Approaches to Criminology (Los An-gelos, 2008) 26, 191; Shani DÇruze en Louise A. Jackson, Women, crime and justice in England since 1660 (Basingstoke/New York 2009) 15-29.
28 European sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics 2010, 195. Online raad-pleegbaar: http://www3.unil.ch/wpmu/europeansourcebook/printed-editions-2/prin-ted-editions/ (Juli 2014).
29 Annemarie Slotboom e.a., Delinquente meisjes: achtergronden, risicofactoren en in-terventie (Den Haag 2011); Annemarie Slotboom e.a., Criminele meisjes en vrouwen. Achtergronden en aanpak (Den Haag 2012); Tessa Wong, Girl delinquency: a study on sex differences in (risk factors for) delinquency (Dissertatie Vrije Universiteit Amster-dam, 2012).
Percentage vrouwelijke criminaliteit in Nederland, 1960-2003
Historici weten al veel langer dat er geen sprake is van continuïteit als het gaat om het aandeel van vrouwen en mannen in de vervolgde crimi-naliteit. Uit uitgebreide registraties van criminaliteit in Londen en Am-sterdam in de zeventiende en achttiende eeuw blijkt dat toen ongeveer de helft van de verdachten uit vrouwen bestond.31 In Leiden in de
acht-tiende eeuw waren vrouwen in sommige decennia zelfs verantwoorde-lijk voor 60 procent van de misdrijven en ook in de andere Hollandse steden zijn hoge percentages vrouwelijke veroordeelden te vinden. Aan-gezien tijdens de vroegmoderne periode (1500-1800) overspel, prostitu-tie en voorechtelijke seksualiteit (vleselijke conversaprostitu-tie) verboden waren en er door tijdgenoten extra op de seksuele eer van vrouwen werd ge-let, ligt het voor de hand om daar de oorzaak voor de hoge percentages te zoeken. Vrouwen werden inderdaad iets vaker voor dit soort delicten vervolgd dan mannen, maar net als mannen pleegden zij vooral
gensdelicten zoals diefstal en heling.32 Niemand zal beweren dat deze
vrouwen voor de rechtbank kwamen omdat ze geëmancipeerd waren – ongeacht de sociaaleconomische groep waartoe zij behoorden waren mannen en vrouwen tijdens de vroegmoderne periode namelijk principi-eel ongelijk – maar de variatie in het vrouwelijke aandprincipi-eel in de crimina-liteit kan wel degelijk samenhangen met hun publieke rollen en activitei-ten in verschillende periodes en regio’s.
Criminologen en historici relateren de verschillen in mannen- en vrou-wencriminaliteit vaak aan de mate waarin vrouwen publieke levens lei-den, maar het probleem is dat er weinig bekend is over de factoren en omstandigheden die daarin bepalend zijn geweest.33 Daarnaast is er geen
lange termijn en regionaal vergelijkend onderzoek gedaan naar de sa-menhang tussen de aard van de publieke activiteiten van mannen en vrouwen en de mate waarin zij geneigd zijn om het criminele pad op te gaan. In dit project heb ik een verklaringsmodel opgezet voor de variatie in mannen- en vrouwencriminaliteit dat wordt getest door verschillende steden in Engeland, Duitsland, Frankrijk, Italië en Nederland met elkaar te vergelijken. De vergelijking van steden is cruciaal om verschillende re-denen: 1. De meeste rechtspraak vond plaats in stedelijke rechtbanken 2. De urbanisatiegraad en het type stad waarin mensen wonen is een be-langrijke verklaringsfactor voor de variatie in het percentage mannen- en vrouwencriminaliteit in verschillende regio’s en periodes.
De volgende factoren waren waarschijnlijk bepalend voor de mate waar-in mannen en vrouwen waar-in de dagelijkse praktijk een publiek leven leid-den en als gevolg daarvan hun aandeel in de criminaliteit: 1. Morele en juridische normen 2. Urbanisatie 3. Familiesysteem 4. Arbeidsparticipa-tie. In het onderstaande zal ik uitleggen waarom deze factoren bepalende waren voor de variatie in mannen en vrouwencriminaliteit.
32 Van der Heijden, Misdadige vrouwen, 42, 92-93.
Determinanten Invloed op
publieke rollen Invloed op criminaliteit Morele en juridische
normen Mannen leiden een meer publiek leven dan vrou-wen
1. Mannen plegen vaker criminaliteit.
2. Mannen worden vaker veroordeeld. 3. Mannen en vrouwen
worden voor specifieke delicten veroordeeld.
Urbanisatie Hoog > meer publieke activiteiten
Laag: < minder publieke activiteiten
> Hoger aandeel vrou-wen in criminaliteit < Lager aandeel vrouwen in criminaliteit
Familiesysteem Sterk: > meer publieke activiteiten
Zwak: < minder publie-ke activiteiten
> Hoger aandeel vrou-wen in criminaliteit < Lager aandeel vrouwen in criminaliteit
Arbeidsparticipatie Hoog: > meer publieke activiteiten
Laag: < minder publieke activiteiten
> Hoger aandeel vrou-wen in criminaliteit < Lager aandeel vrouwen in criminaliteit
De meest voor de hand liggende verklaring voor fluctuaties in vrouwen- en mannencriminaliteit zijn de morele normen en rechtsnormen die per regio en periode kunnen verschillen. De geregistreerde criminaliteit zegt immers alleen iets over strafbaar en vervolgd gedrag en wat als crimineel of afwijkend wordt gezien is afhankelijk van tijd en cultuur. Criminolo-gen en historici zien normen over het gedrag van mannen en vrouwen vaak als de belangrijkste verklaring voor lage percentages vrouwencrimi-naliteit: vrouwen zouden door morele normen minder vaak crimineel gedrag vertonen en als ze dat al deden, werden ze niet serieus genomen door officieren van justitie en rechters.34
ei-Morele en juridische normen kunnen ook tot gevolg hebben dat man-nen en vrouwen voor specifieke vergrijpen werden vervolgd: zo werden in verschillende gebieden in Europa vóór 1800 vrouwen vaker vervolgd voor hekserij en soms ook voor seksuele delicten, terwijl zedendelicten vanaf de jaren ’70 van de twintigste eeuw als typische mannendelicten worden gezien. De typische kenmerken van een stad bepaalde het aan-deel van vrouwen en mannen in de criminaliteit eveneens. In de Hol-landse havensteden waren er veel alleenstaande zeemansvrouwen die na tien jaar tevergeefs wachten op hun man een overspelige relatie aangin-gen. In een VOC stad als Rotterdam stond daarom 60 procent van de veroordelingen van overspel op het conto van vrouwen.35
ner frühneizeitlichen Stadt (Bonn/Berlin, 1991); Ulinka Rublack ed., Gender in Early Modern German History (Cambridge, 2002); Deidre Palk, Gender, Crime and Judi-cial Discretion, 1780–1830 (Suffolk: 2006); Peter King, Crime and the Law in Eng-land, 1750-1840 (Cambridge, 2006, reprinted 2008); Pieter Spierenburg, A History of Murder. Personal Violence in Europe from the Middle Ages to the Present (Cambridge, 2008).
Naast morele normen bestond er tussen 1600 en 1900 in West-Europa een duidelijke samenhang tussen de urbanisatiegraad van een regio en het aandeel van vrouwen in de geregistreerde criminaliteit. Op basis van een systematische vergelijking van stad en platteland in achttiende-eeuws Engeland constateerde J.M. Beattie al in 1975 dat het percentage misda-dige vrouwen veel hoger was in grote steden dan op het platteland of in kleinere steden. Hij bood voor dit verschil een logische verklaring: op het platteland was tijdens de vroegmoderne periode de sociale controle op afwijkend gedrag groter dan in de stad, waar de bescherming en on-dersteuning van familieleden en gemeenschap wegvielen. In de stad leid-den vrouwen een onafhankelijker en meer publiek leven, maar waren zij ook kwetsbaarder en als gevolg daarvan liepen zij een groter risico om het criminele pad op te gaan.36
De urbanisatiegraad kan daarmee een belangrijke verklaring bieden voor verschillen in het percentage vrouwencriminaliteit tussen regio’s in Eu-ropa. In een gebied met sterke verstedelijking – zoals Nederland en som-mige regio’s in Engeland – waren de cijfers van veroordeelde vrouwen in de zeventiende en achttiende eeuw inderdaad hoog (variërend van ca. 30 tot 60 procent). De Duitse en Franse gebieden waren tot 1900 in be-perkte mate verstedelijkt en als gevolg daarvan waren daar de cijfers lager (ca. 15 tot 25 procent). In Italië vond er tijdens de vroegmoderne perio-de een interessante ontwikkeling plaats, omdat perio-deze regio tijperio-dens perio-de late middeleeuwen als het meest verstedelijkte gebied gold, maar door econo-mische achteruitgang nam de urbanisatiegraad vanaf de zestiende eeuw
af. Er zijn nog onvoldoende resultaten om tot definitieve conclusies te komen, maar het onderzoek in het project lijkt er op te wijzen dat vanaf die periode de criminaliteitscijfers van vrouwen laag waren. 37
Sterke verstedelijking ging in Europa vaak gepaard met andere factoren die eveneens een belangrijke rol speelden in de mate waarin vrouwen een publiek leven leidden en daarmee hun aandeel in de criminaliteit. Zo bestonden er tussen regio’s grote verschillen in familiestructuur en juri-dische bevoegdheden van mannen en vrouwen. In Engeland en Neder-land was er tijdens de vroegmoderne periode grotere vrijheid in partner-keuze en trouwden mensen laat, bestond er in het erfrecht een grotere gelijkheid tussen mannen en vrouwen en waren de familiebanden min-der hecht. In de Duitse regio’s waren de familiebanden vaak sterker, was het erfrecht minder gunstig voor vrouwen, hadden zij minder vrijheid en waren er minder alleenstaanden dan in Engeland of Nederland. Im-migranten in Duitse steden – zoals vele dienstmeisjes – konden in de zeventiende en achttiende eeuw vaak rekenen op steun en bescherming van het huishouden waarin zij woonden, terwijl in Holland de meeste geïmmigreerde dienstmeisjes er alleen voor stonden.38
Verstedelijking en een relatief sterke positie van vrouwen ging gepaard met een vierde factor die bepalend was voor hun publieke levensstijl, na-melijk de graad van arbeidsparticipatie. Er is nog niet veel vergelijkend onderzoek gedaan, maar er zijn aanwijzingen dat door de economische voorspoed tussen ca. 1580 en 1750 de arbeidsparticipatie van vrouwen in Holland hoog was in vergelijking met omringende landen. Het recente
37 Het onderzoek van Sanne Muurling naar criminaliteit en gender in vroegmodern Bologna zal moeten uitwijzen of deze veronderstelling klopt. Zie voor Italië ook: De-nis Romano, “Gender and the Urban Geography of Renaissance Venice”, Journal of Social History 23 (1989) 339-350; Samuel Cohn, Women in the streets. Essays on sex and power in Renaissance Italy (Baltimore/Londen 1996); Trevor Dean, “Theft and Gen-der in Late Medieval Bologna”, Gender & History 20:2 (2008) 399-415.
onderzoek naar vrouwenarbeid toont aan dat vrouwen een prominente-re rol hadden in de industriële productie, de handel en diensten dan tot nu toe werd aangenomen, vooral in steden.39 Zo werden de vismarkten
in Leiden tijdens de zeventiende en achttiende eeuw grotendeels (ca. 50 tot 90% van alle vishandelaren waren vrouwelijk) door vrouwen gerund en waren in Rotterdam de ronselaars van matrozen voor de schepen van de Oost Indische Compagnie voornamelijk vrouwelijk. De vrouwen die in de Hollandse steden tijdens de Gouden Eeuw voor de rechtbank kwa-men, leidden een opvallend mobiel, onafhankelijk en publiekelijk le-ven.40
De factoren in het verklaringsmodel laten zien waarom in Nederland het percentage vrouwencriminaliteit zo hoog was tijdens de vroegmoder-ne periode. Nergens was tijdens de vroegmodervroegmoder-ne periode de urbanisa-tiegraad zo hoog als in Nederland en in Holland was deze nog veel ho-ger. Net als in andere regio’s in Europa bestond een belangrijk deel van deze steden uit migranten, afkomstig van het platteland of uit andere ste-den binnen en buiten Holland, die vaak niet konste-den terugvallen op fami-lie of andere netwerken. In combinatie met de juridische mogelijkheden en hoge arbeidsparticipatie in Holland leidde een aanzienlijk deel van de vrouwen tijdens de zeventiende en achttiende eeuw een opmerkelijk pu-bliek leven dat hen vrij en onafhankelijk maar ook kwetsbaar maakte. Het gevolg daarvan was dat zij een groter risico liepen om in aanraking te ko-men met criminaliteit; zij opereerden als dievegges om de kost te winnen,
39 Elise van Nederveen Meerkerk, De draad in eigen handen. Vrouwen en loonarbeid in de Nederlandse textielnijverheid, 1581-1810 (Amsterdam 2007); D. van den Heuvel, Women and entrepeneurship. Female traders in the Northern Netherlands, c. 1580-1815 (Amsterdam 2007); A. Schmidt, “Vrouwenarbeid in de vroegmoderne tijd in Neder-land”, Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis 2:3 (2005) 2-21; Manon van der Heijden, Elise Nederveen van Meerkerk en Ariadne Schmidt, “Terugkeer van het Patriarchaat? Vrije Vrouwen in de Republiek”, Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis 6:3 (2009) 26-52.
ze werden vervolgd voor overspel omdat zij hun man al jaren niet hadden gezien en ze kwamen ook in aanraking met justitie omdat ze vochten op straat en in de buurt.41 Het is opmerkelijk dat in de zogenaamde
Rotter-damse vechtboeken – waarin vechtpartijen stonden geregistreerd – bijna 40 procent van de verdachten een vrouw was. Kortom, de Hollandse stad tussen 1600 en 1800 een stad was vol criminele vrouwen.42
Het lijkt erop dat we een goede verklaring hebben gevonden voor fluc-tuaties in vrouwen en mannencriminaliteit tussen 1600 en 1800, maar de vraag wanneer en waarom het percentage vrouwencriminaliteit zo sterk ging dalen, is nog niet beantwoord.43 In de komende jaren hoop ik
sa-men met criminologen en historici hierop een antwoord te kunnen ge-ven.44 Daarnaast wil ik het verklaringsmodel voor verschillen in mannen-
en vrouwen criminaliteit toetsen aan andere werelddelen om te zien of de factoren die voor West Europa vóór 1800 doorslaggevend waren ook van belang waren in andere regio’s in de wereld. Ten slotte wil ik bin-nen deze leerstoel aansluiten bij het sociaalhistorische debat over de toe-gankelijkheid en openheid van instituties in steden door toekomstig on-derzoek te richten op de toegang van het recht en het gebruik van recht door verschillende groepen in verschillende regio’s in de wereld.45
Het is niet voor niets dat ik in deze oratie veel aandacht besteed aan cri-minaliteit in historisch perspectief. Dat heeft ten eerste te maken met
41 Het typische Hollandse criminaliteitspatroon wordt in het onderzoek van Ariadne Schmidt vergeleken met Engeland en andere regio’s binnen de Republiek. 42 Van der Heijden, Misdadige vrouwen, 110-135.
43 Voor het debat daarover zie: Peter King, Crime and law, 196-226; Manon van der Heijden en Valentijn Koningsberger, “Continuity or Change? The prosecution of fe-male crime in the eighteenth and nineteenth centuries”, Crime, History & Societies 17:1 (2013) 101-127.
44 Marion Pluskota onderzoekt de criminaliteitspatronen van mannen en vrouwen in verschillende Europese steden in de negentiende eeuw waarbij ze in het bijzonder kijkt naar het effect van morele en juridische veranderingen.
mijn huidige onderzoeksproject, maar daarnaast wil ik het vakgebied van de Historische Criminologie als nieuw thema binnen de Urban Histo-ry de komende jaren verder ontwikkelen. Met Catrien Bijleveld – hoog-leraar criminologie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam – heb ik plannen om binnen enkele jaren een minor historische criminologie op te zetten; een interdisciplinair samenwerkingsverband tussen de Univer-siteit Leiden en de VU. Mijn uiteindelijke doel is om historische crimi-nologie en comparatieve stadsgeschiedenis te verbinden aan de sociaal-economische geschiedenis en zo een bijdrage te leveren aan verklaringen voor grote en kleine vragen. Ik keer daarmee terug naar de satellietfoto van het begin, want met de snelle mondiale verstedelijking is de com-paratieve stadsgeschiedenis niet alleen relevant voor het verleden, maar heeft zij als discipline ook toekomst.
Dankwoord
Ik ben mij ervan bewust dat een positie als deze niet alleen is verdiend, maar ook is gegund. Ik wil daarom een aantal mensen bedanken die een belangrijke inspiratiebron zijn geweest of een belangrijke bijdrage heb-ben geleverd aan mijn wetenschappelijke loopbaan.
Als student koos ik er in 1987 bewust voor om geschiedenis aan de Eras-mus Universiteit van Rotterdam te studeren, omdat ik daar leerde his-torische processen te verklaren met theorieën en inzichten uit andere disciplines, zoals de sociologie, economie, psychologie en antropologie. Deze benadering is nu gemeengoed geworden in de sociaaleconomische geschiedenis, maar ik ben blij dat ik toen al leerde het raakvlak te zoe-ken van het recht en de sociale geschiedenis. Blijkbaar deed ik dat zo sterk dat Maarten Prak zich tijdens de verdediging van mijn proefschrift in 1998 afvroeg of mijn benadering historisch of rechtswetenschappelijk was. Ik vrees dat ik het antwoord nog steeds schuldig ben.
bij-drage te leveren aan het vakgebied. Spierenburg was ook een voorbeeld omdat hij als een van de weinigen in Nederland zich bezighield met recht en criminaliteit en zijn onderzoek zeer vroeg internationaal publi-ceerde. Ten slotte introduceerde hij mij in het internationale Criminal Justice Network waarvan ik nog steeds profijt heb. Van mijn tweede pro-motor Willem Frijhoff leerde ik dat het in de wetenschap niet gaat om “gelijk hebben, maar gelijk krijgen”. Ik hoop dat ik daar af en toe in ben geslaagd.
Na mijn promotie gaf Karel Davids mij in 1999 een fantastische onder-zoekopdracht, die van de stedelijke financiën en ik ben hem erkentelijk dat hij mij de niet voor de hand liggende kans gaf om mijn onderzoeks-terrein te verleggen van het huwelijksrecht naar de financiën. Hij blijft voor mij een voorbeeld, omdat niemand anders ingewikkelde zaken zo helder en eenvoudig weet te verwoorden. Zelfs zo bedrieglijk eenvoudig, dat studenten denken dat zij het handboek De wereld & Nederland dat wij onder zijn redactie schreven een beetje te snel denken te begrijpen. Ik wil ook al mijn collega’s in Leiden bedanken. Leo Lucassen en Marlou Schrover hebben mij in 2006 de kans gegeven om met mijn vorige pro-ject naar Leiden te komen en mij hier verder te ontwikkelen. Leo Lucas-sen in het bijzonder heeft mij de afgelopen jaren alle kanLucas-sen gegeven en hij is een voorbeeld door de uitzonderlijke combinatie van geleerdheid, leiderschap en toegankelijkheid.
Ten slotte wil ik van deze gelegenheid gebruikmaken om de Faculteit der Letteren en het Instituut voor Geschiedenis te bedanken voor deze mooie leerstoel, met name de decaan Wim van den Doel.
Maar dit alles is eigenlijk niet belangrijk zonder de twee belangrijkste mannen in mijn leven: Edward en Mees.
