ΡΑΙΜΑΝ- ΕΝ ΟΝΟΜΑΤΙ ΤΟΥ ΜΑΡΞ (Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΥ)

Μιχάλ Ράιμαν

Έν όνόμαχι χοΰ Μάρξ

έντεκα ντοκουμέντα

πού άλλαξαν την πορεία τού άληθινού σοσιαλισμού

(Ή γέννηση χού σχαλινισμού)

Εκδόσεις Γλάρος

Γ λά ρος 106 Π ολ ιτικ ά Ν το κ ο υ μ έν τα - 1 Michal Reiman D ie G eb u rt d e s S ta lin is m u s C opyright® γ ιά τ ή ν ελ λ η ν ικ ή γλ ώ σ σ α Ε κ δόσ εις Γλά ρος, 1983 Ε ξώ φυ λλ ο: Γ ιώ ργος Γ α λά ντη ς Τ υ π ο γ ρ α φ ικ ή έπ ιμέλεια: Ν έστορα ς Χ ο ΰ ν ο ς Φ ιλ μ ο γρ α φ ικ ή έπεξεργασία: Σ π ά ρ ος Β α σ ιλ είο υ Ε κ τ ύ π ω σ η : Ε ά α γ γ ε λ ίο υ -Κ υ π ια κ ό π ο υ λ ο ς Βιβλιοδεσία: Μ π ε τσ ώ ρ η ς-Ά γ γ ε λ ό π ο υ λ ο ς Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Γ Λ Α Ρ Ο Σ · Θ Ε Μ ΙΣ Τ Ο Κ Λ Ε Ο Υ Σ 31 · Α Θ Η Ν Α 141 Τ Η Λ . 3 6 .1 8 .4 5 7

Michal Reiman

Die Geburt des

Stalinismus

Ή σύνθεση, τούτης τής έκδοσης εγινε άπό τόν μεταφραστή, πού πήρε ύπόφη τον τά έξής êpya:

1. M ichal R eim an: Die Geburt des Stalinismus, EVA - Frankfurt 1979, Editori, Riuniti 1980.

2. Die Linke O pposition in d e r Sow jetunion 1923-1928. Bde I—VI. (Ή ’Αριστερή ’Αντιπολίτευση στη Σοβιετική Ένωση 1923-1928. Τόμοι I—VI). 3. C ontre le C o u ran t (Organ de 1’ Opposition Communiste, Paris 1927— 1929).

4. Τη γερμανική καί τή γαλλική έκδοση τοΰ INPREKOR, πού έξεδιδε ή 'Εκτελεστική Έmτpoπή τής Κ.Δ. (Internationale Presse Korrespondenz Berlin 1921-1933. Χρόνος 1927).

5. I. B. Στάλιν, 'Απαντα, τόμ. 10. 6. Τό ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τόμ. 2,1925-28.

«...Όποιος δέν καταπιαστεί μέ τή μελέτη τής ιστορίας τού Κομμουνιστι­ κού Κόμματος τής Σοβιετικής Ένωσης, δέν θά μπορέσει νά καταλάβει καί την ιστορία τού Σοβιετικού κράτους. Στή μελέτη τής ιστορίας δέν έπιτρέπε- ται νά μένουν κενά σημεία. Σέ διαφορετική περίπτωση θάρθει μιά ορισμέ­ νη στιγμή πού θά βρεθεί κανείς μπροστά σέ μιά παράλογη κατάσταση, τέ­ τοια πού θά παρουσίαζε μιά σειρά άπό άνεξήγητα κενά στήν ιστορία αύτής τής μεγάλης χώρας, ή οποία, μέσα άπό συνθήκες σάν κι αύτές πού έπικρα- τοΰσαν πρίν άπό τό 1917, έφτασε νά άναπτυχθεΐ καί νά καταλάβει τή σημε­ ρινή θέση μιας παγκόσμιας ύπερδύναμης. Όποιος δέν μελετήσει τήν ιστο­ ρία τού Στάλιν, τού Τρότσκι, τού Χρουστόφ - ονόματα πλέον παραγκωνι­ σμένα - δέ θά μπορέσει νά καταλάβει ούτε τήν ιστορική ανάπτυξη ούτε καί τίς προόδους πού συντελέστηκαν σ’ αύτή τή χώρα. Στό ζήτημα αύτό εμείς (οί ’Ιταλοί κομμουνιστές - Σ.τ.Μετφ.) παίρνουμε μιάν άλλη, άρκετά διαφο­ ρετική κριτική στάση. Ά ν κοιτάξουμε τά άλλα κόμματα θά δούμε ότι εκεί ύπερτεροΰν, συχνά, σκέψεις καιροσκοπισμού, έξαιτίας τού ότι οί ήγετικές ομάδες αύτών τών κομμάτων δέν θέλουν νά διακινδυνέψουν τό κύρος τους άπό ένα κριτικό φώτισμα τών λαθών τους». Giorgio Amendola - Μέλος τού ΠΓ τού ’Ιταλικού ΚΚ. «Ή ιστορία είναι τό μοναδικό εργαστήρι τών κοινωνικών έπιστημών. Χωρίς τή γνώση τών διδαγμάτων πού δίνει ή ιστορία, ένας μαρξιστής θά έμοιαζε σήμερα μόνο μέ τόν πρωτοετή έκείνο φοιτητάκο τής ’Ιατρικής πού φοβάται νά μπεϊ μέσα στήν αίθουσα τών εργαστηρίων τής άνατομίας». Ερνστ Μ αηέλ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. Εισαγωγικό Σημείωμα τού μεταφραστή... 11 Πρόλογος... 13 Εισαγω γή... ’Απόρρητα Ντοκουμένα τού ΚΚΣΕ (Μ π.)... Ή Πλατφόρμα τής ’Αριστερής ’Αντιπολίτευσης τού ΚΚΣΕ (Μπ.) 1927... 'Ομιλία τού Τρότσκι στήν κοινή 'Ολομέλεια τού ΚΚΣΕ (Μπ)...:... Λόγος τού Στάλιν στήν Κοινή 'Ολομέλεια τού ΚΚΣΕ (Μ π.)... 172 Μετά τήν καθαίρεση τών Τρότσκι και Ζηνόβιεφ 181 ’Απόφαση τού ΠΓ τού ΚΚΕ (1927)... 186 Σημειώσεις Εισαγωγής καί Ντοκουμέντων... 193 9

s

æ

a

s

«Ή θεωρία τού Μάρξ είναι παντοδύναμη γιατί είναι άληθινή» Λένιν «Ό Μαρξισμός-λενινισμός είναι άληθινός γιατί ήταν παντοδύναμος ό Στάλιν» Φ. Μάρεκ Δημοσιεύουμε σήμερα γιά πρώτη φορά στην Ελλάδα μερικά επίση­ μα σοβιετικά ντοκουμέντα, πού ήταν κάποτε άκρως άπόρρητα, αλλά καί σήμερα πολύ λίγο γνωστά διεθνώς. Πρόκειται γιά ντοκουμέντα του Σοβιετικού κόμματος τής πιό κρίσιμης καί καθοριστικής περιό­ δου 1927-28, πού έκριναν τίς τύχες τού σοσιαλισμού σέ μιά μεγάλη χώρα, όπως ήταν ή πρώην τσαρική Ρωσία, άλλά καί τού παγκόσμιου έπαναστατικού κινήματος γενικότερα, μιας περιόδου πού μπορεί νά θεωρηθεί ορόσημο, άφού τό Δεκέμβρη τού 1927, στό 15 Συνέδριο τού Σοβιετικού κόμματος μέ τόν άποκλεισμό όλης, σχεδόν, τής παλιάς μπολσεβίκικης φρουράς καί πρωταγωνιστών τής Όχτωβριανής έπα- νάστασης τού 1917, αρχίζει νά παίρνει σάρκα καί όστά ή διαδικασία πού θά οδηγήσει τελικά στήν παντοδυναμία τού Στάλιν. Τά άκρως άπόρρητα αυτά ντοκουμέντα πού άνακάλυψε καί χρησι­ μοποίησε ό τσέχος ιστορικός Μιχάλ Ράιμαν είχε μεταφέρει στή Γερ­ μανία ό Χέρμπερτ Ντίρξεν, πού είχε χρηματίσει πρέσβης τής Δημο­ κρατίας τής Βαϊμάρης τήν εποχή έκείνη στή Μόσχα. Όλα αύτά τά έγγραφα βρίσκονται στό Πολιτικό Αρχείο τού γερμανικού 'Υπουργείου Εξωτερικών στή Βόννη μέ τήν ένδειξη: Geheimakten 1920-1936, Abteilung IV Ru Ρο 2 Adh. I: Russische Geheimdoku- mente, Band 1-4. Τά κείμενα πού είδαν γιά πρώτη φορά τό φώς τής δημοσιότητας άνήκουν στόν Στάλιν, τόν Όρτζονικίτζε, πρόεδρο τής Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου τού Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (Μπ.), τόν Μενζίνσκι, πρόεδρο τής Ενιαίας Κρατικής Πολιτικής. Διοίκησης (O.G.P.U.), τόν Ρίκοφ, πρόεδρο τού Συμβουλίου τών Ε π ι­ τρόπων τού Λαού, τόν Τσιτσέριν, έπίτροπο τών Εξωτερικών Υποθέ­ σεων, τόν Καλίνιν, πρόεδρο τής Πανρωσικής Κεντρικής Εκτελεστι­ κής Επιτροπής, τόν Κόυίμπισεφ κ.ά. Ό άναγνώστης διαβάζοντας ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ Μ ΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

αυτά χά κείμενα μπορεί νά σχηματίσει μιά άκριβέστερη εικόνα γιά τούς παράγοντες καί τίς διαδικασίες πού οδήγησαν στη γέννηση καί έδραίώση τού σταλινισμού μέ τά τραγικά επακόλουθά του. Στά κείμενα αύτά φωτίζεται ή σοβιετική πολιτική τής «συνεργα­ σίας» μέ τόν κεφαλαιοκρατικό κόσμο στά χρόνια 1926-1928, μιά πο­ λιτική πού έπιδεκαετίες άμφισβητεϊται κατηγορηματικά άπό τήν έπί- σημη σοβιετική γραμματεία. Εικονογραφούνται οί άντιθέσεις πού υπήρξαν ατούς κόλπους τής σοβιετικής ήγεσίας στήν περίοδο 1927— 1928 καί άποδεικνύεται ότι ή διαμόρφωση τού σταλινικού καθεστώ­ τος δέν ύπήρξε άποτέλεσμα μιας θεωρητικής καί πολιτικής πάλης πάνω στή βάση ένός κάποιου δημοκρατικού διαλόγου μέσα στούς κόλπους τού κόμματος, άλλά συνδέεται άρρηκτα μέ τόν διαρκώς αύ- ξανόμενο έλεγχο πού άρχισε νά άσκεϊ ή Πολιτική ’Αστυνομία (O.G. P.U.), προκάτοχος τής σημερινής K.G.B., πάνω στό σύνολο τής δη­ μόσιας ζωής, άλλά καί στήν εσωτερική ζωή τού ίδιου τού Κόμματος. ’Απ’ αύτά τά ντοκουμέντα προκύπτει ότι οϊ άντιπολιτευόμενοι τή γραμμή τής ήγεσίας μέσα στήν Κεντρική Επιτροπή καί στό Κόμμα γενικότερα άντιμετωπίζονταν σάν κατάσκοποι καί ένοχοι έσχάτης προδοσίας. Στά ντοκουμέντα αύτά γίνεται λόγος γιά δημιουργία πυ­ ρήνων παρακολούθησης μέσα στήν ίδια τήν ήγεσία τού Κόμματος. ’Αναφέρουν άκόμα ότι τό κυριότερο έρεισμα τής έξουσίας δέν θεω­ ρούνταν οϊ έργάτες καί οί άγρότες, άλλά ό Έργατο-Άγροτικός Στρα­ τός. Ό τι ή κομματική άντιπολίτευση έτοίμαζε δήθεν πραξικόπημα γιά τήν άνατροπή τής Κυβέρνησης, ότι δέν ήταν παρά ένα «συνονθύ­ λευμα» καί έπρεπε νά έξουδετερωθούν μέ ένα καί μοναδικό χτύπημα οί ήγέτες της. Ό τι δέν έφτανε νά έξουδετερωθούν μόνο οί ήγέτες τής ’Αντιπολίτευσης, άλλά καί οί οπαδοί τους μέ μιά μεγάλη έκκαθαρι- στική επιχείρηση. Ό τι ή ’Αντιπολίτευση πρέπει νά εξουδετερωθεί όχι μόνο στήν επικράτεια τής ΕΣΣΔ, άλλά καί μέσα στούς κόλπους τής Κομμουνιστικής Διεθνούς καί πώς ή έξουδετέρωση αυτή θά βρει κάλυψη άπό τό Τύπο τών άδελφών Κομμουνιστικών Κομμάτων πού έτσι κι άλλιώς προσανατολίζει τούς κομμουνιστές άλλά καί τήν πα­ γκόσμια κοινή γνώμη στό πνεύμα τής Κεντρικής Επιτροπής τού

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αναζητώντας πηγές γύρω άπό τη σοβιετικήμετεπαναστατική Ιστορία, ανακά­ λυψα το 1969 στό Υπουργείο Εξωτερικών τής Βόνης ένα ογκώδες, άνεπεξέρ- γαστο άκόμα, υλικό τοϋ τέλους τής δεκαετίας 1920-1930, πού γιά μεγάλη τύχη έχει διατηρηθεί άνέπαφο. Πρόκειται γιά άδημοσίευτα, πρώην άπόρρητα κεί­ μενα, πού άναφέρονται τόσο στις δραστηριότητες άνώτατων άρχών τοϋ κρά­ τους καί τοϋ κόμματος, όσο καί σοβιετικών πολιτικών ηγετών, όπως οί Ρίκοφ, Κάλίνιν, Τσιτσέριν, Μενζίνσκι, Στάλιν, Λιντβίνοφ, Κουίμπταεφ, Όρτζονικί- τζε, Κρεστίνσκι, Ρουντζοντάκ κ.ά. Τά κείμενα αύτά έχουν πρωταρχική σημα­ σία γιά νά κατανοηθεϊ άκριβέστερα τό σύνολο τών παραγόντων καί διαδικα­ σιών, πού συνέτειναν στή γέννηση καί έδραίωση τοϋ σταλινισμού. Έπικουρούμενος άπό τά άπόρρητα αύτά κείμενα, τολμώ νά παρουσιάσω μιά έκτεταμένη έκθεση γεγονότων καί καταστάσεων, πού ούτε κάν θίγονται ή έστω μνημονεύονται άπό τή σχετική βιβλιογραφία. Τά κείμενα αύτά άφοροϋν, λόγου χάρη, τή σοβιετική πολιτική τής «συνεργασίας»* τών έτών 1926-1928 καί τό ζήτημα μιας ένδεχόμενης χαλάρωσης στό μονοπώλιο τοϋ έξωτερικοϋ έμπορίου (τό ôn ή σοβιετική ήγεσία είχε παρόμοια σχέδια τό άμφισβητοϋν κα­ τηγορηματικά έπί δεκαετίες τά επίσημα σοβιετικά έντυπα). Άφοροϋν έπίσης τις άντιθέσεις μέσα στήν ίδια τήν ήγεσία τοϋ Πανενωσιακοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος (Μπολσεβίκων) άπό τό καλοκαίρι τού 1927 ως τήν άνοιξη τοϋ 1928, τή δύναμη τής Αριστερής Άνηπολίτευαης, πς λεπτομέρειες τών διώ- ξεών της, άλλά καί τά βαθύτερα αίτια πού οδήγησαν στήν υπόθεση Σ ά χ τ ι - τήν πρώτη αυτή θεαματική δίκη στό ξεκίνημα τής πραγματικής σταλινικής έποχής - καθώς καί τό ôn οί υπηρεσίες τής Πολιηκής Αστυνομίας (O.G-Μέ ιίς κεφαλαιοκρατικές χώρες. ΐΣ.ι.Μ.ι.

P .U.) διαδραματίζουν ολοένα μεγαλύτερο ρόλο στή διαμόρφωση τον σταλινι­ κού καθεστώτος καί, βέβαια, στόν έλεγχο τής δημόσιας ζωής τής ΕΣΣΔ, dUa άκόμα καί στη ζωή τον κόμματος. \Αφορούν έπίσης τά καθέκαστα τής κοινω­ νικής καί οικονομικής κρίσης των ετών 1928-1929 καί θέματα πού άναφέ- ρονται στην πορεία καί τις έπιπτώσεις της. Εξίσου διεξοδικό περιγράφονται καταστάσεις πού συνέτειναν στό νά αποκρυσταλλωθεί μιά αυτοτελής πολιτική γραμμή τού Στάλιν. Tübingea (Δ. Γερμανίας), 1.9.1979 Μιχάλ Ράιμαν

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Δεν συμμερίζομαι τήν άποψη άτι ή καταγωγή τού σταλινισμού πρέπει νά άναζητηθεϊ στό σύνολο των σοσιαλιστικών ιδεών, πού συνακολουθούσαν τήν Όχτωβριανή έπανάσταση τού 1917 καί δτι ή ιστορία τής ΕΣΣΔ πρέπει εξαρχής ν’ άντιμετωπίζεται στό σύνολό της σάν μιά εύθΰγραμμη πορεία μέ κατεύθυνση τό σταλινισμό. Σίγουρα, στίς διδαχές τών Μπολσεβίκων ύπάρ- χουν πολλά, πού εύνοοϋν τόν έκφυλισμό τής πολιτικής καί κοινωνικής διαμόρφωσης τής ΕΣΣΔ. Μ’ αύτό, όμως, δέν έννοώ διόλου τήν ίδια τή σο- σιαλιστική θεωρία καί ιδεολογία - μολονότι ή ρούσικη παραλλαγή της έμ- περιέχει, άναμφίβολα, ένα σωρό στοιχεία, πού, ξεκομμένα άπό τό γενικό πλαίσιο άναφοράς τους στή δημοκρατική φύση αύτής τής θεωρίας καί ιδεο­ λογίας καί άπογυμνωμένα άπ’ τό πρωτογενές δημοκρατικό περιεχόμενό τους, μπορούν νά χρησιμεύσουν ώς δικαιολογία τού ολοκληρωτισμού. Άπό τήν άποψη αύτή, στάθηκε πολύ σημαντικό τό δτι ή μπολσεβίκικη σύλληψη τών προβλημάτων μετάβασης στό σοσιαλισμό έχανε δλο καί πιό πολύ τή σύνδεσή της μέ τό πρόβλημα ιης ώρίμανσης τών οικονομικών, κοινωνικών καί πολιτισμικών προϋποθέσεων καί έτσι τό μετέτρεπε σέ πρόβλημα χειρι­ σμού τών μηχανισμών τής κρατικής έξουσίας. Ή δικτατορία τού κόμματος πάνω στήν κοινωνία άνάγεται σέ πολιτική άρχή: ή έθνικοποίηση τής βιο­ μηχανίας, τού έμπορίου καί τών δημόσιων οικονομικών χάνει κατά μεγάλο μέρος τό άρχικό της κοινωνικό νόημα καί μετατρέπεται σέ αυτόνομο οικο­ νομικό ύπόβαθρο τής κρατικής έξουσίας. Ή ρύθμιση τών οικονομικών καί κοινωνικών διαδικασιών σέ εύρεία κλίμακα συντελείται, δπου αύτό καθί­ σταται άναγκαΐο, μέ βίαια μέσα, γίνεται τρέχουσα πρακτική. Ό λα αύτά, δμως, άπό μόνα τους δέν παίζουν άποφασιστικό ρόλο. Ή έπα­ νάσταση καί ό τρίχρονος καταστρεπτικός έμφύλιος πόλεμος, πού

συνοδεύε-ται άπό τήν ξενική επέμβαση, οδηγούν σέ μιά πρωτοφανή δξυνση τών κοι­ νωνικών άνχιθέσεων. Οϊ σκληρότατοι κοινωνικοί καί πολιτικοί άγώνες, ή βαθιά οικονομική άποδιοργάνωση τού κοινωνικού οργανισμού καί ή άκραία κοινωνική πόλωση άποτυπώνονται βαθιά καί στό χαρακτήρα τής κοινωνικής σκέψης καί συνείδησης. Έ να νέο στρώμα, πολιτικών*καί στρα­ τιωτικών, μέ λαϊκή κυρίως προέλευση, έρχεται στήν έξουσία καί άποσυνθέ- χει τά σπουδαγμένα ένδιάμεσα στρώματα τού μπολσεβικισμού. Αυτό τό στρώμα δεν διαθέτει ούτε άπαραίτητες γνώσεις, ούτε έμπειρίες καί άνώτερη παιδεία γιά τήν άντιμετώπιση τών προβλημάτων. Επιπλέον, μέ τόν «πολε­ μικό κομμουνισμό» του, αυτό τό στρώμα δέν έχει σοσιαλιστική, άλλά ούτο- πιστική-ίσοπεδωτική σύλληψη τών προβλημάτων, στήν οποία άντανακλά- ται άπλώς ή καθυστέρηση καί ή άνωριμότητα τού πρωτογενούς περιβάλ­ λοντος του. Μαζί μέ τους κανονικούς ρυθμούς τής άγοράς, παραμερίζονται καί οί όροι τής έμπορευματικής καί νομισματικής κυκλοφορίας, ή παραγω­ γή μένει στάσιμη, τό συγκοινωνιακό δίκτυο παραλύει, οί πόλεις έρημώ- νουν, οί κοινωνικές διαφοροποιήσεις άγγίζουν τά δρια τής πενίας. ’Αρχίζει νά θερίζει ή πείνα λείπουν καί τά πιό στοιχειώδη. Οί έπιδημίες παίρνουν μαζικές διαστάσεις. Ή άνθρώπινη ζωή χάνει κάθε άξία. Ή λειτουργία τής κοινωνίας διατηρείται άποκλειστικά μέ μέσα καταστολής. Ή καταστολή καί ή τρομοκρατία παίρνουν πρωτοφανή έκταση καί άγκαλιάζουν όλόκληρες ομάδες πληθυσμών. Ή ποινή, άκόμα καί γιά τά mô άσήμαντα άδικήματα καί τίς πιό έλαφρές ποινικές παραβάσεις, είναι συχνά ή ποινή τού θανάτου. Περισσότερο άπό όποιεσδήποτε έπιδράσεις τής σοσιαλιστικής θεωρίας, οί συνθήκες τού «πολεμικού κομμουνισμού» σφραγίζουν τήν άντίληψη τού νεοπαγούς ιθύνοντος στρώματος γιά τό σύστημα τής πολιτικής καί κοινωνικής ζωής. Αύτες οί συνθήκες παρέχουν στό ίθύνον στρώμα έρεθί- σματα γιά άπεριόριστη χρήση τής έξουσίας καί τής βίας καί προσδιορίζουν τήν τοποθέτησή του άπέναντι στίς άξίες τής άνθρώπινης ζωής. Μέσα στή διαδικασία αυτή θά γεννηθούν καί θά διατηρηθούν γιά χρόνια τά μικρόβια έκείνων τών έννοιών καί μεθόδων πού, παράλληλα μέ τήν ψυχική καί ήθι- κή διάθεση, δημιούργησαν δλα μαζί, τό κατ’ έξοχήν γόνιμο έδαφος γιά τόν έπερχόμενο σταλινισμό. Μολαταύτα, τό 1921 διαγράφεται μιά άλλαγή πορείας. Μετά τό τέλος τού

έμφυλίου πολέμου γίνεται πιά ολοφάνερο πόσο άνεπαρκής ήταν ή σύλλη­ ψη μιας κοινωνίας, πού είναι αύστηρά ρυθμισμένη μέ τή Βίαιη έπιβολή ενός ίσοπεδωτικού «σοσιαλισμού». Στην ύπαιθρο ξεσποΰν άγροτικές ταρα­ χές. Στήν Κρονστάνδη, οΐ ναύτες, πού στην επανάσταση καί στόν έμφύλιο πόλεμο στάθηκαν τό κύριο στήριγμα τής μπολσεβίκικης εξουσίας, στασιά­ ζουν ένάντια στό καθεστώς. Στή Μόσχα καί στήν Πετρούπολη έπικρέμεται ή άπειλή μιας μαζικής άπεργίας τών έργατών Βιομηχανίας. Τό Μάρτη τού ίδιου χρόνου, τό X συνέδριο τού ΠΚΚ(Μπ.) άποφασίζει, μέ πρωτοβουλία τού Λένιν, τή μετάβαση στή Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ), πού προβλέπει ν’ άποκατασταθοϋν καί ν’ άναπτυχθούν σέ περιορι­ σμένα πλαίσια οί έμπορευματικές σχέσεις, πράγμα πού ισοδύναμε! μέ άνα- ζωογόνηση τών μηχανισμών τής οικονομικής ζωής. Ή άνοδος τής εθνικής οικονομίας πού άκολουθεΐ, σταθεροποιεί τήν κατάσταση στό κοινωνικό καί πολιτικό πεδίο. Στό πεδίο αύτό, όπως καί στή σφαίρα τής οικονομίας, δια­ γράφεται μιά σημαντική ύποχώρηση τής Βίας, πράγμα πού έπηρεάζει καί τούς άλλους τομείς τής κοινωνικής ζωής. Μολονότι διατηρείται σέ μεγάλο Βαθμό ή καταστολή, ιδιαίτερα ή καταστολή πολιτικού χαρακτήρα, στήν πράξη εξαφανίζεται ή προληπτική μαζική τρομοκρατία. Σέ γενικές γραμμές άρχίζει νά διαγράφεται μιά νομιμότητα καί τάξη δικαίου πού έπικρατεϊ σέ καιρούς ειρήνης. Εγκαινιάζεται μιά επάνοδος στίς άστικές συνήθειες ζωής. Στά πλαίσια ένός πενιχρού, ώστόσο άνερχόμενου, Βιοτικού επιπέδου, άρ- χίζει νά συντελείται μιά διαφοροποίηση άνάμεσα στήν πενία καί στήν εύ- μάρεια. Φτάνουμε δηλαδή σ’ έκείνη τήν ίδιόρυθμη άνθηση τής «ΝΕΠ- κουλτούρας», μέ τά έστιατόρια, τά καφεζαχαροπλαστεία καί τά κέντρα δια­ σκέδασης, αλλά καί μέ μιά έντονη πνευματική καί καλλιτεχνική ζωή. Ή έπανεμφάνιση καί τό δυνάμωμα εύπορων στρωμάτων προξενεί δυσαρέ­ σκεια στά πιό φτωχά στρώματα τών σοβιετικών πολιτών, μολονότι, μέ τή μεταβολή τών συνθηκών, Βελτιώνουν τή θέση τους. ’Από τίς νέες αύτές συνθήκες στόν άγροτικό τομέα, πρώτη επωφελείται, έστω καί μερικά, ή άγροτιά. ’Αλλά καί οί εργάτες στά έργοστάσια πού ξαναλειτουργοΰν νιώ­ θουν τά πραγματικά πλεονεκτήματα τής νέας έργοστασιακής νομοθεσίας, τών συνδικαλιστικών δικαιωμάτων, τού έλεύθερου έργοστασιακού καθε­ στώτος.

’Αλλά καί ή πολιτική ζωή δέ μένει έξω άπ’ αυτές τίς μεταβολές. ’Από τό 1923 ή έξουσία αρχίζει νά συγκεντρώνεται στά χέρια τού Στάλιν. Ουσιαστι­ κό ρόλο παίζει, βέβαια, τό γεγονός ότι ή διαδικασία αυτή, μέ όλες τίς προε­ κτάσεις της, συντελεϊται μέσα σέ συνθήκες όπου άσκεϊται μιά μετριοπαθής πολιτική, στηριγμένη στή διασφάλιση καί έδραίωση τής ΝΕΠ. Ή συγκέν­ τρωση τής έξουσίας στά χέρια τού Στάλιν, δηλαδή τού Γενικού Γραμματέα τού κόμματος - παρά τήν άδίστακτη νοοτροπία του στήν επιλογή καί τή χρήση μέσων διεξαγωγής τής έσωκομματικής πάλης - δέν άποδίδει άκόμα καρπούς, στό πλαίσιο μιας γενικότερης παραίτησης άπό τή χρήση βίας καί καταστολής, πού νά μπορούν νά συγκριθοϋν μέ τόν κατοπινό «σταλινι­ σμό». Ή έξουσία τού Στάλιν συναντά άκόμα έμπόδια. Διαθέτει μεγάλη, άλ- λά όχι άπεριόριστη έξουσία. Ή εμφάνισή του στό πολιτικό προσκήνιο άντα- νακλά, κατά κάποιο τρόπο, τό νέο συσχετισμό δυνάμεων στή διαδικασία τών άναπόφευκτων άνακατατάξεων στήν κορυφή τής σοβιετικής ήγεσίας μετά τό θάνατο τού Λένιν. Ό Στάλιν είναι άκόμα δέσμιος συμβιβασμών πού θά τού εξασφαλίσουν τήν ύποστήριξη άλλων μελών τής ήγετικής ομάδας. Διατηρούνται έτσι οί όροι μιας ούσιαστικής κατανομής τής κρατικής έξου­ σίας. Ταυτόχρονα, ή διαπάλη στήν ήγετική κορυφή τού κόμματος φέρνει ένα καινούριο φαινόμενο στήν πολιτική σκηνή: έμφανίζεται μιά οργανωμέ­ νη ’Αντιπολίτευση, πού θά γίνει στόχος έχθρότητας καί διώξεων άπό τήν πλευρά τής έπίσημης κομματικής ήγεσίας, θά εξακολουθεί όμως νά ύπάρ- χει καί νά ξεφεύγει άπό τήν τσιμπίδα τής O.G.P.U., τόσο γιατί παραμένει οργανικά στό κυρίαρχο κόμμα καί είναι μεγάλο τό κύρος τών ήγετών της, όσο καί γιατί, γιά παραδοσιακούς κομματικούς λόγους, κατορθώνει νά δια­ σφαλίζει, μέσα σέ ορισμένα όρια, ένα πεδίο γόνιμης δραστηριότητας. Ή ύπαρξη αύτής τής ’Αντιπολίτευσης δέν μπορούσε νά μήν επηρεάσει τό γε­ νικότερο χαρακτήρα τού καθεστώτος. Ή νέα κατάσταση στή Σοβιετική Ένωση φαίνεται νά έχει σταθεροποιη­ θεί στά μέσα τής δεκαετίας τού ’20, όπως προκύπτει άκόμα καί άπό τίς έ- ντυπώσεις ξένων παρατηρητών. Έχει άρχίσει μιά σταθεροποιητική διαδι­ κασία, όπως φαίνεται ότι έχει συμβεί σ’ όλες τίς επαναστάσεις. Τίποτα δέν προμηνούσε τήν έπερχόμενη μεταβολή. 'Ωστόσο, πίσω άπό τά επιφαινόμε­ να, ώριμάζουν κιόλας νέες άντιθέσεις, πού θά άποκαλύψουν πόσο άπατηλή

είναι αΰχή ή εικόνα. Ή γέννηση τού σταλινισμού δεν μπορεί νά έρμηνευθεί, αν δέν ληφθεΐ ΰπόψη ή βαθιά πολιτικο-κοινωνική κρίση πού ξεσπάει στην ΕΣΣΔ στό άπό- γειο τής περιόδου τής ΝΕΠ. Γιά χήν κρίση αυτή, άμεση αιτία είναι οί έπι- πτώσεις άπό τήν έντατική έκβιομηχάνιση πού άποφασίζεται τό Δεκέμβρη τού 1925 στό XIV συνέδριο τού ΠΚΚ(Μπ.). ’Αλλά ή βαθύτερη αιτία αύτής τής κρίσης είναι πολύ πιό σύνθετη. Ή εκβιομηχάνιση άποτελοΰσε μιάν άναπόδραστη άναγκαιότητα γιά τήν ΕΣΣΔ όχι μόνο γιατί ή προεπαναστατική Ρωσία ήταν ή πιό καθυστερημένη άνάμεσα στίς μεγάλες δυνάμεις τού κόσμου, ούτε γιατί δέν μπορούσε νά εξασφαλίσει σύγχρονες συνθήκες ζωής καί ν’ άνταποκριθεϊ στά βάρη μιας σύγχρονης πολεμικής σύγκρουσης, δπως απέδειξε σαφέστατα ό παγκόσμιος πόλεμος καί ή κατάρρευση τού παλιού συστήματος τό 1917. Ή περίοδος άνόρθωσης τής σοβιετικής οικονομίας τελειώνει στά 1926/27, οπότε ή συνο­ λική άξία τού βιομηχανικού καί άγροτικού προϊόντος φτάνει τό προπολεμι­ κό επίπεδο.1 Αυτό, όμως, δέν σήμαινε διόλου ότι είχε άποκατασταθεί τό προπολεμικό έπίπεδο τής έθνικής οικονομίας. Τό κατά κεφαλήν εισόδημα ύστεροΰσε άκόμα άπό τό προπολεμικό. Δέν πρέπει, άλλωστε, ν’ άγνοούνται οί διαρθρωτικές άδυναμίες τής έθνικής οικονομίας. Δέν έχουν άνορθωθεΐ άκόμα πλήρως σημαντικοί κλάδοι τής βιομηχανίας: μεταλλευτική καί με­ ταλλουργική βιομηχανία, βιομηχανία βαμβακιού καί ζάχαρης. Τό μερίδιο συμμετοχής τής μεσαίας καί μεγάλης βιομηχανίας στό εθνικό προϊόν έχει πέσει, σέ σχέση μέ τήν προπολεμική περίοδο. Ό συσχετισμός έλαφριάς καί βαριάς βιομηχανίας κινείται πρός τό χειρότερο, ένώ έχει μειωθεί τό ποσοστό των βιομηχανικών άγαθών στό σύνολο τής κυκλοφορίας έμπορευμάτων. Ή βιομηχανική άνόρθωση παραμένει άνεπαρκής. Τά νέα ή άνανεωμένα έργοστάσια, πού λειτουργούν σέ παμπάλαια κτίρια, μέ άπαρχαιωμένο καί φθαρμένο εξοπλισμό, έχουν άμεση άνάγκη έκσυγχρονισμού. Ή ΕΣΣΔ έχει ξεκοπεϊ άπό τό παγκόσμιο σύστημα οικονομικών σχέσεων, ό κύκλος έργασιών τού εξωτερικού εμπορίου περιορίζεται άποφασιστικά, ένώ, ταυτόχρονα, μειώνεται κατά πολύ ή εισαγωγή ξένης τεχνικής, τεχνο­ λογίας καί βιομηχανικής εμπειρίας, καθώς καί πρώτων ύλών καί κατανα­ λωτικών άγαθών.2 Ή ύπανάπτυξη, ή άνεπάρκεια καί κάποτε ή πλήρης έλ­

λειψή σειράς σημαντικών κλάδων παραγωγής βγαίνουν στην έπιφάνεια. Εξάλλου, τά έπίσημα στοιχεία γιά τήν άνόρθωση τής άγροτικής οικονομίας δεν άντανακλοΰν τήν πραγματική κατάσταση. Ή πλήρης έρήμωση τών άγροτικών νοικοκυριών καί ή άριθμητική μείωση τών νοικοκυριών τών εύπορων αγροτών σημαίνει ότι χάνονται ταυτόχρονα πολλά στηρίγματα γιά μιά σύγχρονη μεγάλη γεωργία καί κτηνοτροφία. Έναντι όλων αυτών δεν προσφέρεται κανένα άντίστοιχο άντάλλαγμα. Ή προσφορά γεωργικών μη­ χανημάτων, έργαλείων καί λιπασμάτων, πού έξαρτάται πάντα άπό τίς εισα­ γωγές, έχει μειωθεί σημαντικά σέ σύγκριση μέ τήν προπολεμική περίοδο καί δέν μπορεί νά καλύψει τίς άπώλειες πού έχει ύποστεί στό χωριό στά προηγούμενα χρόνια. Ή άνάκαμψη τής άγροτικής παραγωγής δέν βασίζεται σέ μιά οργανική βελτίωση, άλλά άπλώς στήν άποκατάσταση τών καλλιεργήσιμων εκτάσεων, καί σέ κάποια άναδιάρθρωση τών καλλιεργειών, πού άποβλέπει στήν αύξη­ ση τού ειδικού βάρους τών βιομηχανικών φυτών καί τής κτηνοτροφίας.3 Δέν ύπάρχει πλήρης άποκατάσταση τού ιδιαίτερα σημαντικού κλάδου τών σιτηρών.4 Είναι ολοφάνερος ό περιορισμένος χαρακτήρας μιάς τέτοιας άνό- δου. Τά έσοδα άπό τήν έμπορευματοποίηση τών προϊόντων, πού άποτελούν τελικά καί τό ούσιαστικό στοιχείο στήν οικονομική ζωή τής χώρας, δέν ξε­ περνούν τό μισό τού προπολεμικού έπιπέδου.5 Οί άνάγκες τού πληθυσμού, ύστερα άπό δεκαπέντε χρόνια σκληρών στε­ ρήσεων, ικανοποιούνται μόνο μέ μεγάλες ελλείψεις. Συνεχής καί τεράστια «έλλειψη εμπορευμάτων» χαρακτηρίζει έκείνα τά χρόνια. Οί οικονομολό­ γοι έχουν τήν τάση νά βλέπουν τό πρόβλημα άπλώς σάν πληθωριστικό φαι­ νόμενο. 'Ωστόσο, άντικρίζοντας τά πράγματα ρεαλιστικά, θά δούμε ότι εδώ έχουμε νά κάνουμε μέ άποφασιστική έλλειψη τών πιό άναγκαίων άγαθών, τήν οποία οξύνουν άκόμα περισσότερο οί τεράστιες καταστροφές υλικών καί πνευματικών άγαθών πού έφερε ό παγκόσμιος πόλεμος, ή έπανάσταση καί ό εμφύλιος πόλεμος. Ή άναιμική άνάπτυξη τής σοβιετικής οικονομίας δέν μπορεί ν’ άπορρο- φήσει τό πλεόνασμα τής εργατικής δύναμης. Ό άγροτικός πληθυσμός αύ- ξάνεται μέ γοργό ρυθμό καί καταφεύγει στίς πόλεις, πράγμα πού δημιουρ­ γεί όλο καί μεγαλύτερη μαζική άνεργία. Στό δεύτερο μισό τής δεκαετίας

τού 1920-1930 ό άριθμός ιώ ν άνεργων πλησιάζει χά δυό έκαιομμύρια καί απειλεί νά υπερκαλύψει χόν αριθμό χών άπασχολούμενων σχήν κραχική βιομηχανία.6 Οί μεγάλες πόλεις, όπως ή Μόσχα, χό Χάρκοβο, χό Λένιν- γκρανχ καί χό Κίεβο - κένχρα στήριξης χής εξουσίας - έχουν πλημμυρίσει άπό άνεργους, πού άσκοϋν με χόν χρόπο χους βαρύνουσα έπιρροή σχίς δια­ κυμάνσεις χής πολιχικής συγκυρίας. Έπιχακχικό πρόβλημα είναι ή κάλυψη χών άναγκών χοΰ Σχραχοΰ καί χοΰ Ναυχικού. "Ως χό 1927 οί δαπάνες γιά χήν άμυνα χής χώρας δεν καλύ- πχουν ουχε χό 50% χών δαπανών χής προεπανασχαχικής περιόδου σέ καιρό ειρήνης.7 Ό ποσοχικός καί ποιοχικός εφοδιασμός σέ όπλα καί χεχνικά μέσα καί χό επίπεδο έκπαίδευσης καί ειδίκευσης χών σχελεχών καί άνχρών χοΰ Σχραχοΰ καί χοΰ Ναυχικού χής ΕΣΣΔ, ύσχεροϋν καχά πολύ οέ σύγκριση μέ χίς ένοπλες δυνάμεις χών μεγάλων βιομηχανικών κραχών. Έχσι ή ΕΣΣΔ δέν θ’ άνχεχε σέ μιά μακρόχρονη έπιβάρυνση, πού θά δημιουργούσαν ενδε­ χόμενες πολεμικές επιχειρήσεις ενός σύγχρονου πολέμου.8 Τό καίριο πρόβλημα χής ΕΣΣΔ χήν εποχή εκείνη είναι όχι βρίσκεχαι άναγκασμένη νά πραγμαχοποιήσει μιά έσπευσμένη έκβιομηχάνιση καί γε­ νική οικονομική άνοδο, δίχως νά διαθέχει χά άναγκαΐα μέσα. Ή εισροή κε­ φαλαίων, δανείων, πισχώσεων άπό χό έξωχερικό - πού άποχελοΰσε προεπα- νασχαχικά σημανχικό μοχλό βιομηχανικής προόδου - σχέρεψε σχεδόν ένχε- λώς. Ή άποδοχικόχηχα χής κραχικής βιομηχανίας, ίδιαίχερα χής βαριάς, εί­ ναι μηδαμινή δέν συμβάλλει σχή συσσώρευση καί συχνά έξαρχάχαι άπό χήν οικονομική βοήθεια χοΰ κράχους.9 Έπρεπε, λοιπόν, νά βρεθούν μέ κάθε δυ- ναχό χρόπο συμπληρωμαχικοί πόροι άπό χόν ίδιο χόν πληθυσμό (άμεσοι καί έμμεσοι φόροι, έσωχερικός δανεισμός, επιβολή μονοπωλίου σχά οίνοπνευ- μαχώδη, αύξηση χών χιμών σχά βιομηχανικά άγαθά κ.λπ.). Σύμφωνα μέ χά σχέδια χής εξουσίας, χό κύριο βάρος χής εισφοράς έπρεπε νά πέσει σχό χω­ ριό: νά έξαναγκασχοΰν οί άγρόχες νά παραδίδουν σημανχικό μέρος χής έμ- πορεύσιμης παραγωγής χους σχά κραχικά όργανα συγκένχρωσης σιχηρών σέ χαμηλές χιμές καί ν’ άγοράζουν χά βιομηχανικά προϊόνχα μέ αύξημένες χιμές. Έχσι, χό κράχος θ’ άποσποΰσε, κάχω άπό ευνοϊκούς όρους, χρόφιμα καί πρώχες ύλες γιά χόν έφοδιασμό χής χώρας καί, χαυχόχρονα, θά συγκέν- χρωνε έξαγώγιμα άγαθά, άναγκαΐα γιά χήν άγορά μηχανών, έργοσχασιακοΰ

εξοπλισμού καί βιομηχανικών πρώτων υλών άπό τό εξωτερικό. Παράλλη­ λα, θά μεγάλωνε ή οικονομική άπόδοση τής βιομηχανίας καί θά έπιταχυνό- ταν ή διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου. Σκοπός τών φόρων καί τού κρα­ τικού δανεισμού, πού έπεφταν στίς πλάτες τού χωριού, ήταν ή αύξηση τών κρατικών εσόδων γιά τή χρηματοδότηση καί περαιτέρω άνόρθωση τής βιο­ μηχανίας. Επιπλέον, έξυπηρετούσαν τήν επιδίωξη νά παροτρυνθούν οί άγρότες νά πουλήσουν τό περίσσευμα τών προϊόντων τους.10 Υπολόγιζαν άκόμα καί στό ότι οί άγρότες θά κατέθεταν τίς οικονομίες στίς κρατικές Τράπεζες καί θά ήταν πάλι στή διάθεση τού κράτους. 'Ωστόσο, αύτοί οί ύπολογιομοί έπασχαν άπό πολλά κενά. Ή χώρα, έξα- σθενημένη άπό τήν ολόπλευρη άφαίμαξη, δέν μπορεί νά συγκεντρώσει τά μέσα γιά τήν έκβιομηχάνιση. Ό πληθυσμός τών πόλεων δέν διαθέτει κανέ­ να πλεόνασμα. Ούτε τό χωριό μπορεί ν’ άνταποκριθεί στίς προσδοκίες. Στά μέσα τής δεκαετίας τού ’20, ή άνάπτυξη τής γεωργίας συντελεΐται πολύ άρ- γά καί δέν μπορεί νά συμβαδίσει μέ τίς άνάγκες μιας έκτεταμένης βιομηχα­ νικής καί πληθυσμιακής άνάπτυξης. Στήν άρχή, τό ποσοστό τών έμπορεύ- σίμων σιτηρών παρουσιάζει μιά άργή άνοδο. ’Αργότερα όμως αρχίζει νά πέ­ φτει. ’Εδώ φανερώνεται ότι μιά άγροτική οικονομία, πού στηρίζεται σέ πα­ λιές βάσεις, έχει περιορισμένες δυνατότητες γιά μιά άπότομη άνοδο. Έ να μέρος άπό τό πλεόνασμά του ό άγρότης τό πουλάει σέ ιδιώτες έμπορους ή δέν τό μετατρέπει κάν σέ χρήμα, γιατί δέν έχει καμιά έμπιστοσύνη στή στα­ θερότητα τού νομίσματος (Τσερβονέτς). Προτιμάει νά κρύβει τό πλεόνασμά του ή νά τό καταναλώνει ό ίδιος. Στά παλιά προβλήματα έρχονται νά προστεθούν καί άλλα. Τό οικονομικό σύστημα πού διαμορφώνεται μετά τήν έπανάσταση άποδείχνεται γραφειο­ κρατικό καί άναποτελεσματικό. Τίς άρνητικές πλευρές του τίς έπιτείνει τό ότι οί έργαζόμενοι στήν οικονομία καί στή διοίκηση δέν διαθέτουν πείρα καί τά άναγκαία προσόντα. Οί συνθήκες αύτές εμποδίζουν έπίσης τήν άνά­ πτυξη πρωτοβουλιών στό οικονομικό πεδίο καθώς καί τήν όσο τό δυνατόν καλύτερη άπόδοση τών πόρων. Τά έκτεταμένα ποσά πού επενδύονται στή βαριά βιομηχανία άποσβένονται πολύ άργά καί χρειάζονται πολλά χρόνια γιά νά μπορέσουν ν’ άποδώσουν καθαρά κέρδη. Επιπλέον, οί προϋπολογι­ σμοί τού παραγωγικού κόστους συχνά ύπερβαίνουν κατά πολύ τό πραγμα­

τικό κόστος, ένώ οΐ νέες επιχειρήσεις σχεδόν πάντα μπαίνουν στην παρα­ γωγή μέ μεγάλη καθυστέρηση. Ή έπιμονή τής κομματικής ήγεσίας γιά οι­ κονομική αΰτάρκεια - πού θά πρέπει νά τήν εννοήσουμε σάν άνακλαστική άντίδραση στήν περιπλοκή καί άστάθεια των εξωτερικών σχέσεων τής ΕΣΣΔ - άπαιτοΰσε σημαντικές πρόσθετες δαπάνες. Ξοδεύονται πολλά κον­ δύλια γιά άντιπαραγωγικές έφαρμογές καί ιδιαίτερα γιά νά συντηρείται ό δυσκίνητος έξουσιαστικός καί διοικητικός μηχανισμός. Μεγάλα χρηματικά ποσά δαπανοΰνται άπό τό κόμμα εξουσίας γιά νά εξυπηρετηθούν οί διεθνείς έπιδιώξεις του, κυρίως μέ τή χρηματοδότηση των κάθε λογής επαναστατι­ κών κινημάτων στό έξωτερικό.11 Ή κυβέρνηση, άναζητώντας διέξοδο άπ’ αύτές τίς δυσκολίες, θέλει ν’ αύ- ξήσει τήν κυκλοφορία τού χαρτονομίσματος καί νά φορτώσει τά βάρη στίς πλάτες τού πληθυσμού. ’Αλλά αύτός ό δρόμος οδηγεί σέ νέες, σοβαρότερες οικονομικές καί κοινωνικές δυσχέρειες. Μέ τίς προϋποθέσεις αύτές, γιά νά προχωρήσει παραπέρα ή έκβιομηχάνιση καί νά διατηρηθούν παράλληλα οΐ οικονομικοί οροί τού συστήματος τής ΝΕΠ, χρειαζόταν όλο καί περισσότε­ ρο ή οικονομική καί τεχνολογική βοήθεια τού εξωτερικού. Ή σοβιετική κυ­ βέρνηση, γιά νά έπιτύχει τήν ύποστήριξη αύτή τού εξωτερικού, προσπαθεί άπό πολύ νωρίς νά δώσει άνταλλάγματα, πού θά τήν άπάλλασσαν άπό τίς δαπάνες έπαναλειτουργίας καί έκσυγχρονισμοΰ τών επιχειρήσεων καί ερ­ γοστασίων. Τό 1926 συνάπτεται μιά σοβιετο-γερμανική εμπορική συμφω­ νία, πού στηρίζεται σέ πλέγμα συμφωνιών γενικότερου ένδιαφέροντος καί γιά τίς δύο χώρες. ’Από τό 1925 ή Γερμανία είχε άρχίσει νά εγκαταλείπει τόν μονομερή προσανατολισμό τής εξωτερικής πολιτικής της πρός τήν ’Ανατολή, συνάπτοντας δλο καί στενότερες σχέσεις μέ τή Δύση, γιά νά προσχωρήσει τελικά τό 1926 στήν Κοινωνία τών Εθνών. 'Ωστόσο, χωρίς νά παραβλέπεται τό γεγονός αύτό, στή σοβιετο-γερμανική συμφωνία άντα- νακλάται μιά κοινή άντίσταση κατά τού συστήματος τών διεθνών σχέσεων, όπως αύτό είχε διαμορφωθεί ώς άποτέλεσμα τής στρατιωτικής νίκης τής Άντάντ στόν Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο. Ή ΕΣΣΔ παίρνει δάνειο τριακο- σίων έκατομμυρίων γερμανικών Μάρκων, πού τό άκολουθοΰν άλλα μικρό­ τερα δάνεια άπό ιδιωτικές Τράπεζες. 'Ωστόσο, τό συνολικό ύψος τής έξωτε- ρικής βοήθειας παραμένει άρκετά χαμηλό. Γιά πολλούς καί διάφορους λό­

γους, ή σοβιετική κυβέρνηση δέν καταφέρνει ν’ άποκαταστήσει τίς προγε­ νέστερες σχέσεις μέ τά μεγάλα βιομηχανικά κράτη, ιδίως τίς ΗΠΑ καί τη Μεγάλη Βρετανία (τά πλουσιότερα), πού είχαν ζημιωθεί άρκετά άπ’ τήν επανάσταση. Τό κοινωνικο-πολιτικό σύστημα τής ΕΣΣΔ φοβίζει τό ξένο κε­ φάλαιο. Τό κρατικό μονοπώλιο τού εξωτερικού έμπορίου καί οί σχετικές μ’ αύτό οικονομικές καί διοικητικές ρυθμίσεις έμποδίζουν ιδιαίτερα τήν εισ­ ροή ξένων κεφαλαίων. Τά σοβαρά οικονομικά προβλήματα τής χώρας άποτελούν πηγή μακράς διαμάχης καί διαπάλης μέσα στό κόμμα πού κατέχει τήν έξουσία. Μιά ομά­ δα ήγετικών πολιτικών καί οικονομικών στελεχών, ό πυρήνας τής ’Αντιπο­ λίτευσης πού προαναφέραμε (Τρότσκι, Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ, Πρεομπραζέν- σκι, Ρακόφσκι, Ράντεκ, Σμίλγκα, Πιατακόφ καί άλλοι) προτείνει νά συγ­ κεντρωθεί τό βάρος δυνάμεων καί πόρων σέ μιά ταχύρρυθμη άνόρθωση τής βιομηχανίας, μέ ποσοτική καί ποιοτική άνοδο τής παραγωγής της καί βελ­ τίωση τών οικονομικών συντελεστών της. Κατά τή γνώμη αύτής τής ομά­ δας, θ’ άποτελοϋσε σημαντικό βήμα τό νά έγκαταλεκρθούν τά φιλόδοξα σχέ­ δια γιά αύτάρκεια καί νά ένταχθεϊ ή προστατευόμενη άπό τό κρατικό μονο­ πώλιο έξωτερικοΰ έμπορίου οικονομία στό σύστημα τού διεθνούς καταμερι­ σμού εργασίας. Θά ένισχύονταν έτσι καί τά κίνητρα γιά τήν τεχνολογική καί οικονομική πρόοδο τής χώρας καί θά βελτιωνόταν ή άνταγωνιστική ικανότητα τής σοβιετικής οικονομίας. Προβλεπόταν επίσης ότι, γιά μιά τα­ χύρρυθμη οίκονομή άνοδο, θά μπορούσε ενα μέρος τών πόρων - σύμφωνα άλλωστε καί μέ τίς άρχές τών οικονομικών σχέσεων τού κυρίαρχου συστή­ ματος - πού θά προέλθει άπό τά πλεονάσματα τού τομέα τής ιδιωτικής οικο­ νομίας, ιδιαίτερα τού χωριού, νά μεταφερθεϊ στήν κρατική βιομηχανία. ’Εκείνο πού χαρακτηρίζει τίς προτάσεις τής ’Αντιπολίτευσης είναι άτι άπο- βλέπουν στό νά πέσει τό κύριο βάρος στίς πλάτες τών εύπορων στρωμάτων τής πόλης καί τού χωριού (ύπερεκτιμούν, δμως, τήν οικονομική τους δύνα­ μη) καί νά εξαιρεθεί ή πιό φτωχή μερίδα τού πληθυσμού. Μιά τέτοια συ­ ντονισμένη οικονομική πολιτική, παράλληλα μέ τήν άνάπτυξη δημοκρατι­ κών μορφών στήν οικονομία, στήν κοινωνία καί μέσα στό κόμμα καί μέ κριτήριο τίς ταξικές άρχές, θά ήταν ίκανή νά προασπίσει τήν περαιτέρω πο­ ρεία τής ΕΣΣΔ άπό κάθε λογής κινδύνους.

Ή επίσημη ηγεσία τού ΠΚΚ(Μπ,), πού τήν αποτελούν οί Στάλιν, Μπου- χάριν καί Ρίκοφ, άνχιτίθεχαι σχίς προτάσεις αυτές τής ’Αντιπολίτευσης. Εί­ ναι βέβαια άναγκασμένη, κάτω άπό τή στυγνή οικονομική καί πολιτική πραγματικότητα, νά ένδώσει, ώς ένα βαθμό, στην οικονομική στρατηγική πού προτείνει ή ’Αντιπολίτευση, αλλά σέ ούσιώδη σημεία έπιδιώκει άλλη γραμμή πλεύσης. Υπερτονίζει τήν άνάγκη γιά οικονομική καί πολιτική άνεξαρτησία τής ΕΣΣΔ άπό τόν υπόλοιπο κόσμο, πράγμα πού σημαίνει ότι, έμμένοντας στήν αντίληψή της γιά οικονομική αύτάρκεια, άπορρίπτει τήν ένταξη τής σοβιετικής οικονομίας στό παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Κα­ τά συνέπεια, οϊ επενδύσεις στή βιομηχανία πρέπει νά διατηρηθούν σέ χαμη­ λά έπίπεδα. Μέ τή βοήθεια τών έμπορευματικών σχέσεων καί τών διευκο­ λύνσεων στούς άγρότες, ή κομματική ηγεσία ελπίζει νά επιτύχει γρήγορη άνοδο τής άγροτικής παραγωγής, γιά νά έδραιώσει έτσι τήν κοινωνική βά­ ση τής κυβέρνησης, νά έξασφαλίσει τόν άναγκαϊο έφοδιασμό τών πόλεων καί τού στρατεύματος μέ τρόφιμα καί πρώτες ύλες καί νά αύξήσει συνολικά τά πλεονάσματα στό χωριό. Ή πολιτική αύτή δέ βασίζεται σέ ένιαία άντίλη- ψη, εκφράζει όμως ενα συμβιβασμό άνάμεσα σέ δυό διαφορετικές καί άπό πολλές απόψεις άντιφατικές στρατηγικές οικονομικής άνάπτυξης, κάτω άπό τήν πίεση τών πραγματικών δεδομένων τής ώς τότε εξέλιξης τής ΕΣΣΔ.12 Στή φάση τής άνόρθωσης οί άντιφάσεις πού ύπάρχουν στήν άντίληψη τής έπίσημης ηγεσίας τού κόμματος δέν έχουν σοβαρές έπιπτώσεις πάνω στήν οικονομική καί κοινωνική ζωή. Ή γρήγορη άνασύνταξη τής βιομηχα­ νίας συντελέστηκε μέ τήν έπανένταξη τού ύπάρχοντος παραγωγικού δυνα­ μικού στό τρέχον οικονομικό σύστημα. Αύχό δέν άπαιτοΰσε ιδιαίτερες δα­ πάνες έξω άπό τίς ΰπάρχουσες δυνατότητες καί οδηγούσε σέ άμεσα χειρο­ πιαστά άποτελέσματα. Δυό άπανωτές εύνοϊκές έσοδεϊες (1924/25 καί 1925/ 26) ένισχύουν τό οικονομικό δυναμικό τού χωριού. Οί άγρότες, πού χρειά­ ζονται άμεσα ορισμένα βιομηχανικά προϊόντα, έπωφελούνται άπό τίς διευ­ κολύνσεις τού κράτους καί άντιδρούν θετικά στήν αύξανόμενη προσφορά τής βιομηχανίας, έκδηλώνοντας τή σταθερή τους πρόθεση νά πουλήσουν τά πλεονάσματα τής παραγωγής τους. Έτσι, έπικυρώνεται κατά κάποιο τρόπο ή πολιτική τής έπίσημης κομματικής ήγεσίας. Ταυτόχρονα, όμως,

άπομα-κρυνόταν μόνο προσωρινά καί όχι οριστικά ό κίνδυνος μιας κρίσης. Ή κατάσταση όξύνθηκε δραματικά στά τέλη 1926 άρχές τού 1927, όταν έγινε φανερό ότι τά προηγμένα βιομηχανικά έθνη είχαν ξεπεράσει μέ επιτυ­ χία τήν οικονομική καί κοινωνική κρίση τής μεταπολεμικής περιόδου καί πέρασαν σέ μιά νέα φάση γρήγορης ορμητικής άνόδου, πού έδειχνε μιά υψηλή άποδοτικότητα τής οικονομίας καί τεχνική, τεχνολογική καί επιστη­ μονική πρόοδο.13 Ή καθυστέρηση τής Σοβιετικής Ένωσης, τή στιγμή άκριβώς πού ήταν έτοιμη νά ολοκληρώσει τήν άνόρθωση τής έθνικής οικο­ νομίας της, έγινε σαφώς μεγαλύτερη καί αύτό ίσοδυναμοϋσε μέ σοβαρή άποδυνάμωση τής διεθνούς θέσης της. Ή οικονομική άνάπτυξη των βιομηχανικών κρατών συντελέστηκε δίχως διεθνείς έντάσεις (έν μέρει κληρονομιά παλιότερων εποχών), απαιτούσε ώστόσο ώς προϋπόθεση μεγάλη σταθερότητα τής παγκόσμιας πολιτικής καί οικονομικής κατάστασης πού είχαν καθήκον επομένως νά επιτύχουν οί πο­ λιτικοί τών κρατών αύτών. Μέ τέτοιου είδους προσπάθειες βρίσκονταν σέ κραυγαλέα άντίφαση ορισμένες τάσεις τής σοβιετικής έξωτερικής πολιτι­ κής, ή οποία δέν είχε άκόμα άπαλλαγεϊ άπό φρούδες προσδοκίες γιά σημαν­ τική εξασθένιση τών δυναμικών της άντιπάλων, πού θά έφερνε ή νίκη τών έπαναστατικών κινημάτων σέ άλλες χώρες. Ιδιαίτερα έπικίνδυνο παιχνίδι έπαιζε ή ΕΣΣΔ, έτσι όπως ύποστήριζε τήν έθνική επανάσταση στήν Κίνα, πού πλησίαζε τότε στό άπόγειό της. Δεδομέ­ νου άτι ή έπανάσταση αύτή έθιγε ζωτικά συμφέροντα μιας σειράς κρατών, ή θέση τής ΕΣΣΔ στίς σχέσεις της μέ τό εξωτερικό έπιδεινώθηκε σέ βαθμό πού ύπήρξε κίνδυνος σοβαρών διεθνών περιπλοκών. Ή σοβιετική ήγεσία δέν μπορούσε νά μήν λάβει υπόψη τής ορισμένες πλευρές τής διεθνούς κατάστασης μπροστά στήν άπειλητική προοπτική άτι, μετά τήν περίοδο τής άνόρθωσης (δηλ. τήν άποκατάσταση τού παλιού παρα­ γωγικού δυναμικού, γιά τήν οποία έγινε δη λόγος), ήταν πιθανό νά πέσει πολύ ό ρυθμός άνάπτυξης τής οικονομίας. Άπό τό Φθινόπωρο τού 1926 γί­ νονταν συζητήσεις - καί φυσικά ή πίεση τής προπαγάνδας τής Αντιπολί­ τευσης δέν ήταν ό τελευταίος λόγος γι’ αύτό - πάνω στίς μέθοδες τής βιομη­ χανικής άνάπτυξης. Ιδιαίτερα διεξοδικές ήταν οί συζητήσεις στήν Πανενω- σιακή Συνδιάσκεψη τού ΠΚΚ(Μπ.) άπό τίς 26 τού Όχτώβρη ώ ςτίς 3 τού

Νοέμβρη 1926.14 Ή Συνδιάσκεψη υπογράμμισε ότι είναι άνάγκη νά κινη­ τοποιηθούν πρόσθετοι εσωτερικοί πόροι γιά τή βιομηχανική άνόρθωση. 'Ωστόσο, ήταν σαφές πώς ό δρόμος αυτός θά ήταν έξαιρετικά πολύ δύσκο­ λος. Οί έσωτερικοί πόροι είχαν έτσι κι άλλιώς εξαντληθεί. Γιά τό λόγο αυτό, ή πλειοψηφία στήν ήγεσία έκλινε υπέρ τού ότι άναγκαίος όρος γιά μιά τα­ χύρρυθμη άνάπτυξη είναι νά διευρυνθούν οί οικονομικές σχέσεις μέ τό έξωτερικό, ν’ αόξηθεϊ ό κύκλος έργασιών τού έξωτερικοΰ εμπορίου καί νά ύπάρξουν νέες σημαντικές πιστώσεις άπό τό έξωτερικό. Πάνω σ’ αύτό έγι­ ναν ριζοσπαστικές προτάσεις. Ό Γκεόργκι Β. Τσιτσέριν, ό Λαϊκός Επίτρο­ πος έπί τών Εξωτερικών Υποθέσεων, μέ τήν ύποστήριξη τού ’Αλεξέι I. Ρί- κοφ, Προέδρου τού Συμβουλίου τών Επιτρόπων τού Λαού, προσπάθησε νά επιτύχει ένα διαχωρισμό άνάμεσα στήν κρατική πολιτική καί τήν πολιτική τής Κομιντέρν καί μιά άναθεώρηση τής γραμμής τής σοβιετικής πολιτικής άπέναντι στήν Κίνα (τά δυό νευραλγικά σημεία τών σχέσεων τής ΕΣΣΔ μέ τό έξωτερικό).15 Ό Στάλιν συνηγόρησε γιά μιά χαλάρωση στό μονοπώλιο τού εξωτερικού έμπορίου γιά νά διευκολυνθούν στό μέλλον οί οικονομικές συναλλαγές μέ τό εξωτερικό.16 Στίς 11 τού Δεκέμβρη 1926, τό Πολιτικό Γραφείο ψήφισε άπόφαση, μέ τήν οποία ή σοβιετική διπλωματία προσανατολιζόταν πρός μιά «πολιτική συνεργασία» μέ άλλα κράτη βασισμένη σέ συμφωνίες. Στό ίδιο πνεύμα ύπο- γραμμίζονταν οί δημοσιονομικές καί οικονομικές πλευρές τής άπόφασης αύτής καθώς καί ή άνάγκη νά λαμβάνονται χωρίς περιορισμούς πιστώσεις άπό τό έξωτερικό καί νά ένισχυθούν οί οικονομικές σχέσεις μέ τό έξωτερι­ κό.17 Τό Φλεβάρη τού 1927, ή 'Ολομέλεια τής Κεντρικής Επιτροπής άπο- φάσισε ούσιώδη αύξηση τών κονδυλίων γιά έπενδύσεις.18 Εξάλλου, άπό τήν άνοιξη τού 1927 έγιναν έντονες προσπάθειες ν’ άνυψωθεϊ ή μαχητική έτοιμότητα τού Στρατού καί τού Ναυτικού καί γενικά νά βελτιωθεί ή κατά­ στασή τους, πού είχε παραμεληθεϊ.19 'Ωστόσο, ή ήγεσία τού ΠΚΚ(Μπ.) δέν είχε χρήσιμες νέες ιδέες. Έπρεπε νά γίνουν οί άναγκαΐες άλλαγές στή γενι­ κή σύλληψη τής έσωτερικής πολιτικής, καθώς καί στήν ένεργή άσκηση τής έξωτερικής πολιτικής. Ή βαριά κρίση, πού γινόταν άναπόφευκτη, ξέ­ σπασε πιό νωρίς άπ’ ό,τι μπορούσε κανείς ν’ άναμένει.

Συνασπισμένη ’Αντιπολίτευση Ή ’Αριστερή ’Αντιπολίτευση δέν εμφανίστηκε γιά πρώτη φορά τό 1927 στη ζωή τής Σοβιετικής Ένωσης. ’Αρχίζει νά ώριμάζει στά χρόνια πού έχουν προηγηθεϊ στό βαθμό πού, μετά τό θάνατο τού Λένιν, ή εξουσία συγ­ κεντρώνεται όλο καί περισσότερο στά χέρια τού Στάλιν. Τήν άνοιξη καί τό καλοκαίρι τού 1926 έχει έπέλθει μιά συμφωνία άνάμεσα στίς δυό άντιπολι- τευτικές ομάδες μέ τή μεγαλύτερη έπιρροή, τούς «Τροτσκιστές» καί «Ζηνο- βιεφικούς», πού τούς έχει άπωθήσει ό Στάλιν στό περιθώριο τής πολιτικής έξουσίας. Σ’ αύτούς έρχεται νά προστεθεί ή ολιγάριθμη, άλλά άδιάλλακτη ομάδα τού «Δημοκρατικών Συγκεντρωτιστών» τού T. Β. Σαπρόνοφ. Έπρε­ πε νά άναμένεται ότι ό συνασπισμός τριών άπό τούς πιό διακεκριμένους ήγέτες τής περιόδου τοϋ Λένιν - Τρότσκι, Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ - στούς οποί­ ους προστίθεται μιά πλειάδα άπό σημαίνοντες πολιτικούς καί θεωρητικούς τού κόμματος, θά προσέδιδε στήν ’Αντιπολίτευση άρκετό βάρος γιά νά άν- ταπεξέλθει μέ έπιτυχία στόν άγώνα της εναντίον τής νέας κομματικής ήγε- σίας. Βασικός στόχος τής ’Αντιπολίτευσης στήν περίοδο αύτή είναι ή διαμαρ­ τυρία γιά τόν τρόπο καθοδήγησης τού κόμματος άπό τόν Στάλιν καί έναντίον τού έσωκομματικοΰ καθεστώτος πού αύτός είχε επιβάλει. Έ να δεύτερο σημαντικό στοιχείο σύγκρουσης άνάμεσα στήν ήγετική ομάδα καί τήν ’Αντιπολίτευση άφοροΰσε τή διάσταση άπόψεων πάνω σέ σημαντικά ζητήματα τής οικονομικής καί κοινωνικής άνάπτυξης τής ΕΣΣΔ. Ή κύρια κατεύθυν τη των επιθέσεων τής ’Αντιπολίτευσης δέν έχει ένιαϊο στόχο: όσο οί επιθέσεις αύτές στρέφονται κατά τών μετριοπαθών, τούς σπρώχνουν δλο καί περισσότερο στήν άγκαλιά τού Στάλιν κι έτσι τοΰ άφήνουν μεγαλύτερο πεδίο πολιτικών έλιγμών. Ή σημασία τής ’Αριστερής ’Αντιπολίτευσης συχνά ύποβαθμίζεται στή σχετική βιβλιογραφία. Τήν θεωρούν σημαντικό ρεύμα στήν πνευματική καί πολιτική ζωή τής ΕΣΣΔ, ενα είδος «συνωμοσίας κορυφών» στόν άγώνα γιά τήν έξουσία έναντίον τού Στάλιν, ή τήν προβάλλουν ώς δυνατότητα μιας εναλλακτικής λύσης τής σοβιετικής άνάπτυξης. 'Ωστόσο, πολλοί συγ­