• No results found

ΣΕΝΕΚΑΣ- ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΗ ΖΩΗ

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "ΣΕΝΕΚΑΣ- ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΗ ΖΩΗ"

Copied!
128
0
0

Loading.... (view fulltext now)

Full text

(1)
(2)
(3)

ΣΕΝΕΚΑΣ

ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΎΤΤΧΙΣΜΕΝΗ ΖΩΗ

Μετάφραση, εLσαγωγ'ή, σχόλLα ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΣ

(4)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ ΤΑ ΜIΚΡλ / ΛΑΤΙΝΟΙ ΣVITPλΦEIΣ [1] .ΥΠΕΥθΥΝΟΣ ΣΕΙΡΑΣ: ΝΙΚΟΣ ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΣ8

Σενέκας, Για μια ευτυχισμένη ζωή [Seneca, De υίΙa beata]

Μετάφραση, εισαγω-Υή, σχόλια Νίκος Πετρόχειλος 8 Επιμέλεια εξωφύλλου Μαρία KωσταντακάΚ7J 8 Τυπογραφικές διορθώσεις Κώστας AστρακιανάΚ7Jς • ΣελιδοποΙηση-φιλμ Π. Καπένης 8 Μοντάζ Ράνια ΑμολοχΙτου 8 CopyrightC για τη μετάφρα­ ση, Στέφ. Αλ. ΠατάΚ7Jς 1996 8 Πρώτη έκδοση από τη Σ. Πατά­ Κ7Jς Α.Ε. Αθήνα, Νοέμβριος 1996 8 Αριθμός έκδοσης 1184 • κ.Ε.Π. 896/96 8 ISBN 960-360-879-3

8

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠAT.AΚJI ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ 14. 106 ΗΟ λθΗΝΑ, ΤΗΛ: 36.38.362 -36.45.236 Fax: 36.2Η.'5Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔIΑθΕΣΗ: ΕΜΜ. Mnl!NAΚH 16, I~ 78 ΑθΗΝΑ, ΤΗΛ.: 3χ.3 Ι .07Η YΠOΚJMA: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ Ι 22, 563 34, θΕΣ!ΝIΚΗ, ΊΉΛ.: (03 Ι) 70.63.54·5

(5)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος

5 Εισαγωγή

(6)
(7)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Θα ήθελα με λίγα μόνο λόγια να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον Στέφανο Πατάκη, παλιό φί­ λο και συνεργάτη στα χρόνια της νιότης μας, για τη χαρά που μου έκανε να μου ζητήσει να μετα­ φέρω στο νεοελληνικό μας λόγο κάποια από τα α­ θάνατα έργα της λατινικής σκέψης και διανόησης. Εύχομαι και ελπίζω το αναγνωστικό κοινό να εκτι­ μήσει το κλασικό δημιούργημα αυτής της έκδοσης και να απολαύσει τη φιλοσοφική σκέψη του συγ­ γραφέα σ' ένα από τα χαρακτηριστικότερα δείγ­ ματα της γραφής του, το

De

υίΙα beαtα

(=

Για μια ευτυχισμένη ζωή). Ένα είναι βέβαιο' ότι, αν τελικά αυτό δεν συμβεί, δεν είναι οι αρχαίοι δημιουργοί ε­ κείνοι που θα πρέπει να κατηγορηθούν. Ούτε, φυ­ σικά, και ο νεοελληνικός μας λόγος, που ο πλούτος του έχει απέραντες δυνατότητες να αποδώσει, α­ κόμη και στις λεπτότερες αποχρώσεις της, τη λιτό­ τητα της λατινικής έκφρασης. [ 5 ]

(8)

Η μετάφρασ~ μου έγLνε με βάση το λαΤLνLκό κείμενο των εκδόσεων Herrnes (ΛLψία,

1905).

Ση­ μεLώσεLς πρόσθεσα μόνο όπου το θεώρησα απολύ-' τως απαραίτητο γLα την πληρέστερη κατανόηση του έργου από τον αναγνώστη. Έχω γράψεL καL αλλού όΤL η μετάφραση ενός κλασLκού έργου οεν είναL καθόλου εύκολη υπόθε­ ση. ΑΠαLτείταL χρόνος πολύς, εργασία συνεχ~ς ΚαL εuαLσθησία απέραντη. Όπου κάπο ως από αυτούς τους παράγοντες οεν προσφέρεταL στην απαLτού­ μενη αναλογία από το μεταφραστ~, το αποτέλε­ σμα είναL επόμενο να αποβαίνεL λεLψό ΚαL η ε:κτί­ μηση του αρχαίου έργου από το αναγνωσΤLκό

XOL-νό ασφαλώς περωΡLσμένη, πολύ συχνά μάλLστα ε­ ΠLκίνουνα αλλΟLωμένη. Με ένα τέτοLO αρνηΤLκό α­ ποτέλεσμα οεν τψωΡOύνΤαL, βέβαLα,

OL

αρχαίΟL. Αυτοί βρίσκονταL ΚαL θα παραμείνουν στο βάθρο τους σ~μερα ΚαL στους αLώνες που θα έρθουν. Εμείς τψωρούμαστε, με αυστηρότατη ΠΟLν~ μας την ελλL~ γνώση του αρχαίου κόσμου ΚαL τον α­ ποκλεLσμό του κόσμου αυτού από ης ανάγκες της σύγχρονης ζω~ς ΚαL το σχεΟLασμό του μέλλοντος. ΥπάρχεL μ~πως χεφότερη τψωρία από αυτ~; Ν.Π. [6 ]

(9)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο φιλόσοφος Λεύκιος Ανναίος Σενέκας γεννή­ θηκε στην Κόρδοβα της νότιας Ισπανίας (περιο­ χή Ανδαλουσ(ας) ανάμεσα στο 4, π.Χ. και στο 1 μ.Χ. Ας σημειώσουμε εδώ ότι η Ισπανία, εκτός από την οικογένεια Σενέκα, χάρισε και άλλους περίφημους άνδρες των γραμμάτων στην ιστο­

ρία της λατινικής λογοτεχνίας, άνδρες όπως ο

συγγραφέας του Περί γεωργίας έργου

(De re

rustica)

Λεύκιος Ιούνιος Κολουμέλλας, ο σατψι­ κός Μάρκος Βαλέριος Μαρτιάλης και ο θεωρητι­ κός της ρητορικής, συγγραφέας του περίφημου έργου

Institutio Oratoria

,

Μάρκος Φάβιος KoΙ:vτι­ λιανός. Ο φιλόσοφος Σενέκας -ή γνωστός με το όνομα Σενέκας ο Νεότερος (προς διάκριση από το ρήτορα πατέρα του, Σενέκα τον Πρεσβύτε­ ρο)- προερχόταν από πλούσια οικογένεια Ρω­ μαίων ιππέων, γιος του περίφημου ρητοροδιδα-( 7 ]

(10)

σκάλου Λευκίου Α νναίου Σενέκα και της Ελ­ βίας, μιας έξυπνης και καλλιεργημένης Ρωμαίας δέσποινας με υψηλές αρετές. Αδερφός του ήταν ο Λεύκιος Ανναίος Νοβάτος, ιδιαίτερα γνωστός μετά την υιοθεσία του, με το όνομα Γαλλίων, α­ πό το ρήτορα και συγκλητικό Λεύκιο Ιούνιο Γαλλίωνα. Ο Νοβάτος, που ως ανθύπατος της Αχαίας περί το

52

μ.Χ., παρά τις πιεστικές προ­ τάσεις που του υπέβαλαν οι Ιουδαίοι, αρνήθηκε να πάρει μέτρα κατά του Αποστόλου Παύλου --όσο κι αν τα χριστιανικά κείμενα δεν φαίνεται να εκτίμησαν την ευνσΙ:κή αυτή στάση του για τον Παύλο (βλ. Πράξεις Αποστόλωv,

XVIII.

12-17)-

αναγκάστηκε να αυτοκτονήσει ύστερα α­ πό το φοβερό τέλος του αδερφού του. Ένας άλ­ λος επίσης αδερφός του φιλοσόφου ήταν ο Μ. Ανναίος Μέλας, πατέρας του περίφημου ποιητή Μάρκου Ανναίου Λουκανού, δημιουργού του ε­ πικού έργου Εμφύλιος Πόλεμος

(Bellum Civile)

,

όπου σε δέκα βιβλία περιγράφεται η αποφασι­ στική μάχη στα Φάρσαλα μεταξύ του Καίσαρα και του Πομπηίου (ο τίτλος του έργου Φαρσάλια

[Pharsalia]

οφείλεται σε παρεξήγηση του χωρίου [ 8 ]

(11)

ΙΧ.

985).

Ο Μέλας, διεκδικώντας την περLOυσία του γLOυ του μετά την αυτοκτονία εκείνου, λόγω της υποτιθέμενης συμμετοχής του στην κατά του Νέρωνα συνωμοσία του Πείσωνα το

65 μ.Χ.

, ενεπλάκη και ο ίδιος στην υπόθεση και, όπως παραδίδει ο Τάκιτος (ΧΡοvικά,

XVI. 17),

οδη­ γήθηκε κω αυτός στην αυτοκτονία. Κάποια εκ μητρός θεία του, με υψηλές γνωρι­ μίες, έφερε το νεαρό Σενέκα στη Ρώμη' οι πλη­ ροφορίες μας όμως για τη ζωή του πριν από το.

41

μ.Χ. είναι ελάχιστες. Σπούδασε γραμματική κω ρητορική, απέκτησε μάλιστα και κάποια δι­ κανική πείρα αγορεύοντας στα δικαστήρια, αλ­ λά πολύ σύντομα εγκατέλειψε τα πάντα,για να επιδοθεί με ιδιαίτερο πάθος στη φιλοσοφία. Πα­ ρακολούθησε διαλέξεις του περιπατητικού Σω­ τίωνα, του στωικού Αττάλου κω του Παπφίου Φαβιανού, και δημLOύργησε στενές φιλικές σχέ­ σεις με τον κυνικό Δημήτριο, άσπονδο εχθρό της μοναρχίας. Ενισχυμένος από τη θέση και τις υ­ ψηλές γνωρψίες της θείας του, εκλέχτηκε τα­ μίας. 'Τστερα από τις εργασίες που δημοσίευσε τότε (σήμερα όμως οι περισσότερες έχουν χα-[ 9 ]

(12)

θεΟ, απέκτησε, κατά την εποχή της ανόδου του Γαιου Καλιγούλα στον αυτοκρατορικό θρόνο, μεγάλη φήμη ως εξαίρετος συγγραφέας και ικα­ νότατος ρήτορας. Το

39

μ.Χ. όμως, σύμφωνα με τις πληροφορίες του Δίωνα Κασσίου, το σπινθη­ ροβόλο πνεύμα του προκάλεσε τόσο φθόνο στο μεγαλομανή αυτοκράτορα, ώστε λίγο έλειψε να χάσει και αυτή τη ζωή του, πράγμα που σίγου­ ρα θα συνέβαινε αν κάποια γυναίκα δεν έπειθε τον Καλιγούλα ότι η ασθενική υγεία του Σενέκα δεν θα του επέτρεπε ασφαλώς να ζήσει για πο­ λύ. Στα κείμενά του έχουμε συχνές αναφορές στο φιλάσθενο της υγείας του, η μοίρα όμως τα

έφερε έτσι, ώστε όχι μόνο να ζήσει και μετά τον

Καλιγούλα, αλλά και να μη διστάζει να τον καυ­ τηριάζει δηκτικότατα στα έργα του. Ίσως όμως η δυσμένεια στην οποία περιέπεσε να μην ήταν αποκλειστικά θέμα φθόνου. Η άποψη αυτή ενι­ σχύεται και από την οκτάχρονη εξορία του στην Κορσική, το

41

μ.Χ., λόγω των κατηγοριών που διατυπώθηκαν εις βάρος του για μοιχεία με την αδερφή του Καλιγούλα Ιουλία ΛιβΙλλα. Ακόμη όμως και ο λάτρης των διαδόσεων και ψιθύρων [ 10 ]

(13)

ιστορικός Σουητώνιος (Νέρωv,

XXXV

.

5)

παρα­ δέχεται ότι οι φήμες εναντίον του ήταν ασαφείς, και από τα λεγόμενά του είναι φανερό ότι ο κα­ τηγορούμενος δεν είχε την ευκαιρία να απολο­ γηθεί. Με την παρέμβαση της Αγριππίνας ανα­ κλήθηκε από την εξορία το

49

και έλαβε το α­ ξίωμα του πραίτορα, ενώ παράλληλα του ανα­ τέθηκε η σημαντική θέση του παιδαγωγού του νεαρού Νέρωνα. Με την άνοδο μάλιστα του τε­ λευταίου στο θρόνο, το

54

,

ο Σενέκας ανέλαβε το ρόλο του πολιτικού συμβούλου και υπουργού του αυτοκράτορα. Τα επόμενα οκτώ χρόνια το κράτος ουσιαστι­ κά κυβερνήθηκε από τον Σενέκα και τον αρχηγό της πραιτοριανής φρουράς Βούρρο. Αυτά τα χρόνια της διακυβέρνησης υπήρξαν θετικά για όλους, γιατί οι συνδυασμένες ενέργειες των δύο ανδρών πέτυχαν να διατηρήσουν την ισορροπία εξουσίας ανάμεσα στο θρόνο και στη Σύγκλητο, μέχρι το θάνατο του Βούρρου; το

62

μ.Χ. Μετά την ημερομηνία αυτή, μόνη η δύναμη ενός φιλο­ σόφου, χωρίς παράλληλη στρατιωτική ενίσχυση, ήταν αδύνατο να αντιμετωπίσει τα καπρίτσια [ 11 ]

(14)

και τις διαστροφές ενός παρανοίκού αυτοκρά­ τορα, όπως ήταν ο Νέρων. Η δύναμη πάντως του Σενέκα κατά την περίοδο της πολιτικής του

.

εξουσίας, δύναμη που πήγαζε από τα αξιώματα του φίλου του αυτοκράτορα και του διατελέσα­ ντος υπάτου συγκλητικού, καθώς και από το γε­ γονός ότι ήταν διακεκριμένος άνθρωπος των γραμμάτων και ικανός ρήτορας, υπήρξε αδιαφι­ λονίκητη. Η πολιτική του, που βασιζόταν περισ­ σότερο στο συμβιβασμό και στη διπλωματία και λιγότερο στις καινοτομίες και στον ιδεαλισμό, ή­ ταν οπωσδήποτε συγκρατημένη, αλλά σίγουρα επιτυχής. Εκείνο που προκάλεσε ραγδαία μετα­ βολή των πολιτικών πραγμάτων ήταν το γεγονός ότι ο Νέρων, φύση επιρρεπής στο έγκλημα και στην παρανομία, είχε αρχίσει να υφίσταται τη φθοροποιό επίδραση ανθρώπων πρόθυμων να αγνοήσουν τα εγκλήματά του και να ενθαρρύ­ νουν τις παρανομίες του. Επόμενο ήταν να μει­ ωθεί η δύναμη του Σενέκα, η θέση του να γίνει βαθμηδόν εξαιρετικά δύσκολη και στο τέλος ιδι­ αίτερα επικίνδυνη. Οι εγκληματικές άλλωστε ε­ νέργειες του Νέρωνα προκάλεσαν ανυποληψία [ 12 ]

(15)

και δυσπιστία και προς αυτό το πρόσωπο του υπουργού του. Ο Σενέκας ζήΤ'Υ]σε να απομα­ κρυνθεί από Τ'Υ] θέσ'Υ] του και πρότεινε να κλ'Υ]­ ροδοτήσει τον τεράστιο πλούτο του στον αυτο­ κράτορα. Η απομάκρυνσ'Υ] επιτράΠΎJκε σιωΠΎJρά, 'Υ] περιουσία του όμως δεν έγινε εκείν'Υ] Τ'Υ] στιγ­ μή αποδεκτή, αλλά αργότερα. Αποσύρθ'Υ]κε λοι­ πόν από Τ'Υ] δ'Υ]μόσια ζωή και περνούσε τον πε­ ρισσότερο χρόνο του εκτός Τ'Υ]ς Ρώμ'Υ]ς, αφιερω­ μένος στ'Υ] συγγραφή των φιλοσοφικών του έρ­ γων και περιστοιχιζόμενος από ελάχιστους επι­ στήθιους φίλους του. Παρά Τ'Υ]ν εκούσια απομά­ κρυνσή του από το κέντρο των αποφάσεων και Τ'Υ]ς πολιτικής δρασΤ'Y]ριόΤ'Yjτας, το

65

μ.Χ. ο Σε­ νέκας αναγκάσΤ'Υ]κε να αυτοκτονήσει ύστερα α­ πό τις καΤ'Υ]γορίες που διατυπώθ'Yjκαν εναντίον του για ενεργό συμμετοχή σΤ'Υ]ν ανεπιτυχή συ­ νωμοσία του Πείσωνα. Ο τρόπος του θανάτου του, έτσι όπως περιγράφεται από τον ιστορικό Τάκιτο (Χρονικά,

XV.

64),

είναι θλιβερός, απο­ δεικνύει όμως ύψιστο στωικό θάρρος. Στα έργα του αναφέρεται στα παιδιά του και στ'Υ] μ'Yjτέρα του, Ελβία, που, όπως και 'Υ] μ'Υ]τέρα του Γκαίτε, [ 13 ]

(16)

τον είχε γαλουχήσει με το φιλοσοφικό ιδεαλισμό της και με κάποιο μυστικισμό, και του είχε γνω­ ρίσει αρκετούς πολύτιμους φίλους. Τα σωζόμενα έργα του Σενέκα αποτελούνται, καταρχήν, από τις δέκα ηθικές του πραγματείες, που υπάρχουν στο αμβροσιανό χειρόγραφο υπό το όνομα Διάλογοι

(Dialogi).

Όλες αυτές οι πραγ­ ματείες, αν εξαιρέσουμε την Περί οργής

(De ira),

είναι σχετικά μικρές. Το περιεχόμενό τους είναι, ασφαλώς, φανερό από τον τίτλο τους. Η πραγ­ ματεία του Περί προιιοίας

(De providentia)

υπο­ στηρίζει, ανάμεσα σε άλλα, ότι στον αγαθό ά­ ντρα τίποτε το κακό δεν μπορεί να συμβεί' η Περί της καρτερικότητας του σοφού

(De

constan-tia sapientis)

απευθύνεται στον Α νναίο Σερένο και είναι γραμμένη λίγο μετά το

47

μ.Χ.· η Πε­ ρί οργής

(D

e

ira)

διαιρείται σε τρία βιβλία και εί­ ναι αφιερωμένη στον Νοβάτο, τον αδερφό του Σενέκα' ως εμπνευσμένη εξάλλου προσπάθεια να παρηγορήσει την κόρη του Κρεμουτίου Κόρ­ δου για το χαμό των αγοριών της έρχεται η πραγματεία του Προς τη Μ αρκία περί παραμυ­

θίας

(Ad Marciam de consolatione).

Η Περί ευτυχι-[ 14 ]

(17)

σμέvης ζωής

(De

vita beata)

,

που δεν σώζεται πλή­ ρης, έχει γραφτεί στα τέλη της δεκαετίας του

50

μ.Χ. και απευθύνεται στον αδερφό του Νοβάτο, που τώρα φέρει το καινούριο όνομα Γαλλίων- το έργο έχει τη μορφή απολογίας για τον τρόπο ζωής του φιλοσόφου

-

ασυνεπή, σύμφωνα με τις κατηγορίες πολλών. Μόνο οκτώ κεφάλαια σώζονται από την πραγματεία του Περί αργίας

(De

otio),

που είναι πιθανό να γράφτηκε την πε­ ρίοδο που ο Σενέκας είχε αποσυρθεί από το υ­ ψηλό του αξίωμα και είχε αφοσιωθεί ξανά στη φιλοσοφική γραφή. Η εργασία του Περί της

πνευματικής γαλήνης

(De tranquillitate

animi)

είναι

άγνωστο πότε γράφτηκε, είναι όμως πιθανό να

ανήκει σε σχετικά μεταγενέστερη ημερομηνία' η πραγματεία του, εξάλλου, Περί της συντομίας

της ζωής

(De brevitate

vitae)

απευθύνεται στον

Παυλίνο, πεθερό του Σενέκα, και είναι πιθανό να γράφτηκε το

55

μ.Χ. Δυο ακόμη παραμυθη­ τικές εργασίες ανήκουν σ' αυτή την ομάδα: η α­ συμπαθής για τους στόχους της πραγματεία του Προς τον Πολύβιο περί παραμυθίας

(Ad Polybium

de consolatione),

όπου προσπαθεί να κερδίσει την [ 15 ]

(18)

εύνοια του Πολυβίου, απελευθέρου του Κλαυ­ δίου, και η συμπαθητική πραγματεία του Προς τηιι Ελβία περί παραμυθίας

(Ad

H

e

lviam d

e

conso-latione)

,

κείμενο που απευθύνεται στη μητέρα του και προσπαθεί να την παρηγορήσει για την εξορία του γιου της. Πέρα από τις παραπάνω πραγματείες του αμβροσιανού χειρογράφου, υπάρχουν και άλλες τέσσερις ακόμη πεζές εργασίες του Σενέκα. Η πρώτη είναι η Περί επιεικείας

(De

clementia).

Σ' αυτή συνιστά επιείκεια στον απολυταρχικό αυ­ τοκράτορα· από τα τρία όμως βιβλία της μόνο το πρώτο και η αρχή του δευτέρου μάς σώζο­ νται. Ο ναζαριανός κώδικας, που περιέχει αυτή την εργασία, περιέχει επίσης και την πραγμα­ τεία του Περί ευερΥεσιώιι

(De

benejίciis), μια πε­ ρίτεχνη και λεπτομερειακή πραγματεία σε επτά βιβλία, σε ~oλλά σημεία της στεγνή και τεχνη­ τή, που γράφτηκε μετά το θάνατο του Κλαυδί­ ου. Πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι Φυσικές έρευιιες

(Naturales

Quaestiones)

,

που είναί αφιερωμένες σε κάποιον Λουκίλιο και γράφτηκαν μετά την απομάκρυνση του Σενέκα [ 16 ]

(19)

από την πολιτική. Το έργο ασχολείται κυρίως με τα φυσικά φαινόμενα -παρά το ότι ηθικά ζητή­ ματα συχνά παρεισφρέουν στα φυσικά θέμα­ τα- και έχει μεγάλο επιστημονικό, αλλά και κάποιο λογοτεχνικό ενδιαφέρον- το κείμενο ό­ μως σε πολλά σημεία αθετείται και η πραγματι­ κή σειρά των οκτώ βιβλίων του σήμερα αμφι­ σβητείται. Στην ίδια περίοδο ανήκει και η εκτε­ νέστερη από τις πεζές εργασίες του, εκείνη που φέρει τον τίτλο Ηθικές επιστολές

(Epistulae

mora-les)

,

η οποία απαρτίζεται από εκατόν είκοσι τέσ­ σερις επιστολές που κατανέμονται σε είκοσι βι­ βλία. Αποδέκτης αυτών των επιστολών είναι και πάλι ο Λουκίλιος, ένας Ρωμαίος της τάξης των ιππέων, καταγόμενος από την περιοχή της Κα­ μπανίας (πιθανόν την Πομπηία ή τη Νεάπολη), ο οποίος είχε καταλάβει πολλά αξιώματα και φαί­ νεται ότι οι προτιμήσεις του, ως φιλοσόφου, ή­ ταν επικούρειες, όπως οι προτιμήσεις πολλών που κατάγονταν από την περιοχή εκείνη της Ιταλίας. Ο Σενέκας ωστόσο κάνει ό,τι μπορεί, με ευγένεια πάντως και φανερή φιλική διάθεση, για να τον οδηγήσει στο στωικισμό, εκτιμώντας [ 17 ]

(20)

προφανώς το γεγονός ότι ο Λουκίλιος δεν ήταν τυχαία προσωπικότητα, αλλά συγγραφέας πε­ ζού και ποιητικού έργου και πιθανός συνθέτης του φιλοσοφικού ποιήματος Αίτνα, που τα χει­ ρόγραφα το αποδίδουν στην πένα του Βιργιλίου. Οι επιστολές του Σενέκα δεν είναι, βέβαια, πραγματικές, και η υποτιθέμενη αλληλογραφία μόνο σε ορισμένα σημεία έχει αληθινό χαρακτή­ ρα. Είναι ενδεχόμενο στην επιστολιμαία μορφή του έργου να επέδρασαν οι επιστολές του Κικέ­ ρωνα, οι οποίες είχαν έρθει, πιθανόν πρόσφατα, στο φως της δημοσιότητας οι πρόδρομοί του ό­ μως φαίνεται ότι θα πρέπει να αναζητηθούν στη φιλοσοφική επιστολή, στην αγόρευση και στην παράδοση της διατριβής. Η χρήση της εΠLσΤOλι­ μαίας μορφής αφαφεί κάτι από τη γνησιότητα του έργου, η ποικιλία του όμως και η έλλειψη ε­ πισημότητας έκαναν τις Ηθικές επιστολές το δη­ μοφιλέστερο έργο του Σενέκα σ' όλες τις επο­ χές. Η δομή κάθε επιστολής είναι ενδιαφέρουσα. Ένα συγκεκριμένο γεγονός, όπως η αναφορά σε κάποια ασθένεια, ή ένα συγκεκριμένο ταξίδι ή [ 18 ]

(21)

μια διασκέδαση ή μια σύναξη φίλων που συζη­ τούν διάφορα θέματα παρμένα από τον Πλάτω­ να ή τον Αριστοτέλη ή τον Επίκουρο, όλα αυτά είναι ζητήματα που δικαιολογούν σκέψεις και α­ ντιδράσεις σαν κι αυτές που εκτίθενται στις Ε­ πι στολές. Μετά μια εισαγωγή, που αφορμάται από τα παραπάνω ζητήματα, ο συγγραφέας μπαίνει στο κυρίως θέμα που τον απασχολεί: περιφρόνηση του θανάτου, αταραξία του σοφού, ουσία του ύψιστου αγαθού κτλ. Η θεωρία του Πλάτωνα για τις ιδέες, οι κατηγορίες του Αρι­ στοτέλη, το Πφί φιλίας του Θεοφράστου, το Πε­ ρί ηδονής του Επικούρου, αλλά και όλα τα άλλα θέματα που συναντάμε στους ηγέτες της στωι­ κής φιλοσοφίας εκτίθενται εδώ, και συζητούνται ορισμένες πτυχές τους. Συνολικά εξεταζόμενες, οι Επιστολές του Σενέκα απαρτίζουν ένα γόνιμο και χρήσιμο εγχειρίδιο που καλύπτει έναν ευρύ­ τατο ορίζοντα και αποκτά πολλαπλό ενδιαφέ­ ρον. Σε ανεξάρτητη κατηγορία ανήκει το έργο του

Apocolocyntosis

(Αποκολοκύνθωσις). Πρόκειται για ένα πρωτότυπο και έξυπνο σκώμμα, που ανήκει [ 19 ]

(22)

στις μενίππειες σάτιρες, οι οποίες συνδύαζαν στίχο και πρόζα. Το έργο αναφέρεται στην α­ ποθέωση του αυτοκράτορα Κλαυδίου και περιέ­ χει έντονη πολιτική κριτική και κακόβουλη προ­ σωπική αντιδικία. Ο αυτοκράτορας, μετά το θά­ νατό του, ανεβαίνει στους ουρανούς, όπου τον περιμένουν άφθονα τα θύματα της επίγειας κα­ κίας του. Τον παραλαμβάνει ο ανιψιός και προ­ κάτοχός του στον αυτοκρατορικό θρόνο Γάιος Καλιγούλας, που τον παραδίδει στον Αιακό και αυτός στον απελεύθερο Μένανδρο. Το έργο χω­ ρίζεται σε τέσσερα κύρια μέρη: στο θάνατο του Κλαυδίου, στη συνομιλία ανάμεσα στους θεούς, στην κηδεία και στην κάθοδο στον Άδη. Το σύ­ νολο παραμένει αιώνιο δείγμα δηκτικής σάτιρας και εμπαιγμού: ο αυτοκράτορας δεν θα βρει τε­ λικά την αποθέωσή, αλλά την εξουθενωτική γε­ λοιοποίηση. Πάνω από δώδεκα άλλοι τίτλοι χαμένων πε­ ζών έργων του Σενέκα σώζονται μέχρι σήμερα, δυστυχώς όμως μόνο αυτοΙ Πρόκειται για επι­ στολές και ομιλίες του, κάποιες ηθικές πραγμα­ τείες, ένα βιογραφικό του πατέρα του, γεωγρα-[ 20 ]

(23)

φικές μελέτες για την Ινδία και την Αίγυπτο, αλ­ λά και άλλα βιβλία αναφερόμενα σε θέματα φυ­ σικής και ιστορίας της φύσης. Το κύρω πεζό έργο του Σενέκα έχει καθαρά φιλοσοφική χροιά και, όσο κι αν ήταν μεγάλη η επίδραση των Πυθαγορείων στη σκέψη του, το έργο του αποτελεί σπουδαιότατη πηγή της ιστο­ ρίας του στωικισμού, στον οποίο ο συγγραφέας έδωσε πνευματικότερη μορφή και τον οποίο έ­ κανε πολύ πω ανθρώπινο. Όπως έχει συχνά πα­ ρατηρηθεί, ο στωικισμός του Σενέκα, ανάμει­ κτος με εκλεκτικισμό, ανθρώπινη πείρα και κοι­ νή λογική, έχει στόχους προτρεπτικούς και πρα­ κτικούς, και υποτάσσει τη φιλοσοφία στην ηθική παρότρυνση. Η ηθικολογία του επιφορτίζεται με όλη τη δύναμη που μόνο ένας έμπειρος ρήτορας μπορεί να δώσει, και ζωντανεύει με ανέκδοτα, υπερβολές, και δυναμικές καταγγελίες. Το ύφος του είναι λαμπρό, πλήρως εναρμονισμένο με τις λογοτεχνικές απαιτήσεις της εποχής, ενώ πα­

ράλληλα παραμένει ουσιαστί.κά προσωπικό

,

κα­

τέχοντας σημαντική θέση στην ιστορία της ευ­ ρωπα'ίκής πεζογραφίας. Ο ρυθμός του είναι ε-[ 21 ]

(24)

ξαφετικός, η γραφή του ποικίλλεται από πλήθος αντιθέσεων, τα ρητορικά του τεχνάσματα είναι άφθονα, καθώς βασική του επιδίωξη είναι να ε­ ντυπωσιάσει, ενώ συγχρόνως διακρίνεται για ζωντανές μεταφορές και ηχηρότατο λεξιλόγιο. Σήμερα ελάχιστοι θα τολμούσαν να αρνηθούν ό­ τι ο Σενέκας υπήρξε ο πιο σημαντικός συγγρα­ φέας και ο περισσότερο ανεξάρτητος στοχαστής της εποχής του. Οι σπουδαιότερες ποιητικές του εργασίες εί­ ναι οι εννεα τραγωδίες του, οι περισσότερες α­ πό τις οποίες βασίζονται σε αντίστοιχες τραγω­ δίες του Ευριπίδη. Έχουμε, έτσι, την τραγωδία Ηρακλής, που σε γενικές γραμμές έχει την αφε­ τηρία της στην τραγωδία Ηρακλής μαι νόμενος του Ευριπίδη' τις Τρωάδες, που έχουν διπλό πρότυπο, τις τραγωδίες Τρωάδες και Εκάβη του Ευριπίδη' τις Φοίνισσες, ένα ακρωτηριασμένο ή πιθανόν ατελείωτο έργο, που καταρχήν θυμίζει τον Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή, με μό­ νη διαφορά ότι ο Σενέκας εισάγει στο έργο του και το χαρακτήρα της Ιοκάστης. Ακόμα τη Μ ή­ δεια, που έχει τη βάση της βέβαια στον Ευριπί-[ 22 ]

(25)

δη και πάλι, είναι όμως δυν~τόν να υποκρύπτο­ νται εδώ και άλλες πηγές τη Φαίδρα, από την ομώνυμη υπόθεση του Ευριπίδη αλλά με μια Φαίδρα τελικώς μετανοούσα' τον Οιδίποδα, που έχει την έμπνευσή του στο έργο του Σοφοκλή' τον Αγαμέμvοvα, που η οφειλή του στον Αισχύ­ λο περισσότερο συμπεραίνεται και λιγότερο πι­ στοποιείται από το ίδιο το κείμενο' τον Θυέστη, όπου, από πλευράς δραματικής, έγινε φρικια­ στική χρήση του γνωστού μύθου, δεν μπορεί ό­ μως οπωσδήποτε να επισημανθεί και κάποιο συγκεκριμένο πρότυπο' και, τέλος, τον Οιταίο Ηρακλή, μια μακρόσυρτη, βαρετή και Ψυχολογι­ κά απίθανη τραγωδία, που τίποτε εκτός από το θέμα της δεν μας υποβάλλει την ιδέα συγγένει­ ας με τις ΤΡαχίvιες. Μια δέκατη τραγωδία, η Οκταβία, που μας ενδιαφέρει ως το μόνο κατά­ λοιπο από τη λεγόμενη

fabula praetexta

(=δραμα­ τική υπόθεση με ρωμαικό ιστορικό περιεχόμε­ νο), είναι αμφίβολη ως προς την πατρότητά της. Παρά το ότι οι τραγωδίες του Σενέκα σε πολ­ λά σημεία συμπορεύονται με τις ελληνικές τρα­ γωδίες των μεγάλων δημιουργών μας, μια

προ-[

23

]

(26)

σεκτική συγκριτική ανάλυση των ελληνικών και των συγκεκριμένων λατινικών έργων αποδει­ κνύει ότι ο Σενέκας δεν ακολούθησε τους Έλλη­ νες ομοτέχνους του κατά τρόπο δουλικό, αλλά, αντίθετα, σε πολλά χωρία υπήρξε ουσιαστικά πρωτότυπος, τόσο στην εισαγωγή νέου υλικού όσο και στην εκμετάλλευση του παλαιού. Όσο μας είναι σήμερα δυνατόν να κρίνουμε από τα αποσπάσματα που μας σώθηκαν, οι νεότεροι Pωμαίo~ δραματικοί συγγραφείς, ο Έννιος, ο Πακούβιος και ο Άκκιος, ακολούθησαν πολύ πιο στενά τα ελληνικά τους πρότυπα και ιδίως τις τραγωδίες του Ευριπίδη' σε πολλές μάλιστα πε­ ριπτώσεις αποδεικνύονται απόλυτα εξαρτημέ­ νοι από το ελληνικό. κείμενο. Ας προστεθεί, τέ­ λος, εδώ ότι τεράστια υπήρξε η επίδραση του Σενέκα, ως τραγικού ποιητή, στη μετέπειτα λο­ γοτεχνία της Ευρώπης, ιδιαίτερα στην αγγλική λογοτεχνία του προ ελισαβετιανού και του ελι­ σαβετιανού δράματος. Τα αδύνατα σημεία των τραγωοιών του Σενέ­

κα είναι πολλά και έχουν επανειλημμένα επιση­

μανθεί από τους ερευνητές, αν και όλα του τα [ 24 ]

(27)

σφάλματα δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αποτε­ λούν και γενικότερα σφάλματα της εποχής του: επικρατεί ολοφάνερη τάση για υπερβολή, ο ρη­ τορισμός του είναι διάχυτος, οι διδακτικές του ομιλίες συχνά είναι ατέρμονες. Το σημείο του τραγικού, που τόσο αριστοτεχνικά οικοδομείται στο αρχαίο ελληνικό δράμα, συχνά καταντά στοιχείο τρόμου και φρίκης στις τραγωδίες του Σενέκα, ενώ το σκηνικά ακατόρθωτο και ασύλ­ ληπτο επιστρατεύεται συνηθέστατα. Είναι όμως επίσης γεγονός ότι βασικοί του χαρακτήρες, ό­ πως της Εκάβης, της Μήδειας, της Φαίδρας και του Ιππολύτου, έχουν σχεδιαστεί με ακρίβεια και πειστικότητα. Τα δραματικά επεισόδια έ­ χουν γραφτεί με βάση το ελληνικό τραγικό μο­ ντέλο, ενώ παρεμβάλλονται ωδές που ο προορι­ σμός τους ήταν να άδονται ως χορικά, αν και φαίνεται πολύ πιθανό ότι ο συγγραφέας προό­ ριζε τα έργα του μάλλον για να διαβάζονται πα­ ρά για να παρίστανται επί σκηνής. Οι ωδές εί­ ναι γραμμένες σε περιορισμένο αριθμό μέτρων, κυρίως σε αναπαιστικό, που όμως συχνά τείνει να γίνεται μονότονο. Είναι απλές και με αμεσό-[ 25 ]

(28)

τητα ύφους, όΧL όμως r.δLα(τερα ΠΟLητLκές, καL ο­ πωσδήποτε τους λε(πεL η πρωτοτυπ(α. Εκτός από ΤLζ τραγωδ(ες, έχουμε καL εβδομή­ ντα επτά εΠLγράμματα, μεΡLκά από τα οπο(α μας παραδόθηκαν υπό το όνομα του Σενέκα καL άλλα απλώς αποδ(δονταL σ' αυτόν. Σχεδόν όλων όμως η πατρότητα σήμερα αμφLσβητε(ταL. Η

'rJeLxij

προσωΠLκότητα του Σενέκα προκά­ λεσε άπεφες συζητήσεLς. Υπήρξε δυναμLκός αλ­ λά μάλλον ασυνεπής ηθLκολόγος, κήρυκας πε­ ΡLσσότερο παρά παράδεLγμα στωLκής αρετής. Ε(ναL σ(γουρο ότL άλλΟL επώνυμΟL στωLΚΟ( απέ­ δεLξαν ότL ήταν αγνότερΟL από αυτόν. Ε(ναL γε­ γονός ότL αποδοκίμαζε τον κόσμο, μέσα στον 0-πο(ο ζούσε, εντούΤΟLς όμως ο (δLOς ε(χε ηγεΤLκό ρόλο μέσα σ' αυτό τον κόσμο, όπως άλλωστε θα τα(ρLαζε σ' ένα σκληρό Ρωμα(ο πραγμαΤLστή. Η ασυνέπεLα πάντως ανάμεσα στη δLοασκαλ(α του καL στον τρόπο ζωής του ε(ναL γεγονός που συ­ γκέντρωσε υπερβολLκά μεγάλη προσοχή κω α­ ντψετώΠLσε έντονες κατακρ(σεLς, έτσL ώστε κα­ τέληξε τελLκά να αμαυρωθε( η πολυπλοκότητα του χαρακτήμα του Σενέκα κω η λάμψη των

ε-[

26

]

(29)

ΠLτευγμάτων του. Ο μελετητής δεν θα πρέπεL να λησμονεί όΤL, πέρα από ΤLς υπερβολLκές, συχνά, ηθLκολογίες του, δεν έπαψε να υπάρχεL ο άν­ θρωπος της έντονης δράσης, ο εΠLτυχημένος ρή­ τορας, ο προσεΚΤLκός πολLΤLκός, ο πανέξυπνος δLπλωμάτης, ο εΠLδέξLος ΟLκονομολόγος, το άτο­ μο της εκπληΚΤLκής μόρφωσης κω πείρας, ο ου­ ΤΟΠLκός οραμαΤLστής της ενότητας των ανθρώ­ πων, αλλά κω ο βLαLότατος αντίπαλος των μο­ νομαΧLών, της δουλείας καL κάθε μορφής αναλ­ γησίας του ανθρώπου προς το συνάνθρωπό του. Είνω αλήθεLα όΤL μάλλον αργά αποφάσLσε να α­ κολουθήσεL κω ο ίδως με συνέπεLα τα δLδάγμα­ τά του, έτσL ώστε να δLασώσεL την υστεροφημία του. Αυτό όμως δεν θα πρέπεL να αμαυρώσεL την εLκόνα κω ΤLς προθέσεLς του πολLΤLκού, κα­ θώς κω την καλλLτεχνLκή κω ΨυχολογLκή δLεLσ­ δυΤLκότητα του συγγραφέα, κω κάΤL περLσσότε­ ρο: τον ανθρωΠLσμό του Σενέκα ως βαθύτατα φLλοσοφημένου ατόμου. [ 27 ]

(30)
(31)

Seneca

De vita beata

(32)
(33)

Για μια ευτυχισμένη ζωή

Ι. Αδερφέ μου Γαλλίωναl, όλοι επιθυμούν να ζή­ σουν μια ευτυχισμένη ζωή, όταν όμως πρόκειται να διαγνώσουν τι είναι εκείνο που κάνει τη ζωή ευτυχισμένη, εκεί τυφλώνονται· και, χωρίς να εί­ ναι βέβαια εύκολο να επιτύχει κανείς ευτυχι­ σμένη ζωή, είναι πάντως γεγονός ότι, όσο πιο πολύ αγωνίζεται να την πλησιάσει, τόσο περισ­ σότερο απομακρύνεται από αυτή, αν κάπου έχει κάνει λάθος στο δρόμο του. Και, ακριβώς επειδή οδηγε(ται στην αντίθετη κατεύθυνση, η ίδια η ταχύτητά του πολλαπλασιάζει και την απόσταση που τον χωρίζει από το στόχο του. Πριν από οτιδήποτε άλλο, λοιπόν, θα πρέπει να δούμε τι είναι αυτό προς το οποίο στοχεύου­ με· ύστερα, θα πρέπει να εξετάσουμε από ποιο 1. Για τον ΛεύΧιο Ιούνιο ΓαλλΙωνα βλ. ΕισαγωΥή. σελ.

8

.

[ 31 ]

(34)

δρόμο θα μπορούσαμε να το πλησιάσουμε γρη­ γορότερα, ενώ στο ίδιο το ταξίδι -υπό την προϋπόθεση πάντοτε ότι έχουμε πάρει το σω­ στό δρόμο- θα ανακαλύψουμε πόση απόσταση διανύουμε καθημερινά και πόσο πλησιάζουμε το στόχο μας, προς τον οποίο μας έλκει φυσική α­ νάγκη. Όσο όμως πλανιόμαστε άσκοπα, χωρίς οδηγό, και υπακούουμε μόνο στο θόρυβο και στις διιστάμενες κραυγές εκείνων που μας κα­ λούν να προχωρήσουμε προς διάφορες κατευ­ θύνσεις, τόσο η ζωή μας θα χαραμίζεται σε λά­ θη, αυτή η ζωή που είναι σύντομη, ακόμα κι αν μέρα και νύχτα παλεύουμε για την πραγματική σοφία. Ας εξετάσουμε λοιπόν τόσο το στόχο ό­ σο και το δρ6μο που θα ακολουθήσουμε, και ας πάρουμε μαζί μας κάποιον έμπειρο οδηγό, που έχει ήδη εξερευνήσει την περιοχή στην οποία βασίζουμε, γιατί οι συνθήκες που επικρατούν σ' ένα τέτοιο ταξίδι είναι διαφορετικές από εκείνες που χαρακτηρίζοι)ν τα άλλα ταξίδια. Σ' αυτά, έ­ νας ευδιάκριτος δρόμος και οι πληροφορίες από τους κατοίκους της περιοχής σε προφυλάσσουν από το λάθος, σ' εκείνο όμως τα πολύχρηστα

[

32

]

(35)

και πολυσύχναστα μονοπάτια είναι και τα πιο

3

απατηλά. Τίποτε επομένως δεν είναι ανάγκη να τονιστεί περισσότερο από την προειδοποίηση ό­ τι δεν θα πρέπει να πάρουμε, σαν τα πρόβατα, τη γραμμή του κοπαδιού που προηγείται, ταξι­ δεύοντας έτσι πάνω στο δρόμο που βαδίζουν ό­ λοι, αλλά πάνω στο δρόμο που οφείλουμε να βαδίσουμε. Τίποτε, πράγματι, δεν μας δημιουρ­ γεί μεγαλύτερα προβλήματα από το γεγονός ό­ τι προσαρμόζουμε τον εαυτό μας στις κοινές διαδόσεις, πιστεύοντας ότι όσα γίνονται αποδε­ κτά με την ευρύτερη δυνατή συναίνεση, αυτά εί­ ναι και τα άριστα

-

το γεγονός δηλαδή ότι, με το να ακολουθούμε τόσο πολλούς, ζούμε στην ουσία σύμφωνα με τους κανόνες όχι της λογικής αλλά της μίμησης. Το αποτέλεσμα είναι πως, ο ένας μετά τον άλλο, συσσωρεύονται οι άνθρω­ ποι που οδεύουν ολοταχώς προς την καταστρο-4 φή. Και, όπως ακριβώς συμβαίνει όταν, σε μια μεγάλη ανθρώπινη συμφορά, οι άνθρωποι συ­ μπιέζουν ο ένας τον άλλο και κανείς δεν μπορεί να καταρρεύσε~ χωρίς να συμπαρασύρει και τους άλλους στην πτώση του, καθώς η κατάρ-[ 33 ]

(36)

ρευση των πρώτων επιφέρει τον όλεθρο και των τελευταίων, το ίδιο πράγμα θα μπορούσες να δεις σε κάθε περίπτωση και στη ζωή. Τα σφάλ­ ματα κάθε ανθρώπου δεν προκαλούν σ' εκείνον μόνο ζημιά, αλλά καθένας από μας είναι ο ίδιος αιτία και υπεύθυνος του λάθους που θα κάνει και κάποιος άλλος. Γιατί είναι επικίνδυνο να α­ ναθέτουμε την ασφάλεια του εαυτού μας στο πλήθος που προπορεύεται και -ακριβώς επει­ δή καθένας μας είναι προθυμότερος να εμπι­ στευτεί κάποιον άλλο παρά να αποφασίσει ανε­ ξάρτητα για τον εαυτό τoιr- ουδέποτε να θέ­ τουμε υπό έλεγχο τη ζωή μας, αλλά να δείχνου­ με απεναντίας τυφλή εμπιστοσύνη στους άλ­ λους, έτσι ώστε κάποιο λάθος που έχει περάσει από τον ένα στον άλλο να εμπλέκει τελικά και μας τους ίδιους και να απεργάζεται την κατα­ στροφή μας. Το παράδειγμα των άλλων μάς κα­ ταστρέφει' η αποδέσμευση από το πλήθος είναι

5

σωτήρια. Γιατί αυτό, υπερασπίζοντας το λάθος του, έρχεται σε αντίθεση με τη λογική. Συμβαί­ νει έτσι το ίδιο ακριβώς πράγμα που γίνεται και στις εκλογές, όπου τα ίδια εκείνα άτομα που ε-[ 34 ]

(37)

ξέλεξαν τους πραίτορες απορούν όταν -η ευμε­ τάβλ-ητ-η λαίκή εύνοια μετατοπιστεί στο θέμα τ-ης εκλογής των πραιτόρων. Το ίδιο πράγμα έ­ χει τ-η μια στιγμή τ-ην εύνοιά μας, τ-ην άλλ-η τ-ην αποδοκιμασία μας αυτή είναι -η έκβασ-η κάθε α­ πόφασ-ης που ακολουθεί τις επιλογές του πλή­ θους.

11.

Εφόσον το θέμα μας εδώ είναι -η ευτυχισμέν-η ζωή, θα ήταν ασφαλώς άχρ-ηστο να μου απαντή­ σεις, σαν να επρόκειτο για Ψ-ηφοφορία: «Αυτό το μέρος φαίνεται ότι έχει τ-ην πλειοψ-ηφία». Γιατί αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που το κάνει ασθενέστερο. Τα ανθρώπινα δεν είναι τό­ σο άψογα διευθετ-ημένα, ώστε τα καλύτερα πράγματα να αρέσουν στ-ην πλειοψ-ηφία· ο ό­ χλος είναι -η πιστοποί-ησ-η τ-ης χειρότερ-ης επιλο-2 γής. Ας διερωτ-ηθούμε επομένως ποιο είναι το καλύτερο να κάνουμε κι όχι ποια είναι -η συν-η­ θέστερ-η επιλογή· τι θα μας βο-ηθήσει να απο­ κτήσουμε ατέλειωτ-η ευτυχία κι όχι τι επιδοκι­ μάζεται από τον όχλο, που είναι ο χειρότερος δυνατός εκφραστής τ-ης αλήθειας. Και, όταν α-[ 35 ]

(38)

ναφέρομαι σε όχλο, εννοώ αυλικούς και υπηρέ­ τες γιατί εκείνο που με απασχολεί δεν είναι το χρώμα του ενδύματος που περιβάλλει το σώμα. Δεν έχω εμπιστοσύνη στην εικόνα που μου δί­ νουν τα μάτια μου για τον άνθρωπο' έχω καλύ­ τερο και ασφαλέστερο φως για να διακρίνω το Ψέμα από την αλήθεια. Ας επιτρέΨουμε στην Ψυχή να διαπιστώσει εκείνη ποιο είναι το καλό της Ψυχής. Γιατί, αν ποτέ η Ψυχή βρει την ευ­ καιρία να πάρει βαθιά ανάσα και να στραφεί προς τον εαυτό της, ω, τότε σε ποιο αυτοβασα­ νισμό θα οδηγηθεί και, αναγνωρίζοντας την αλή-3 θεια μέσα της, θα πει: «Θα προτιμούσα να μην είχα κάνει ό,τι έκανα μέχρι σήμερα' όταν ξανα­ φέρνω στη μνήμη μου ό,τι είπα, ζηλe:ύω τους μουγγούς οι ευχές μου ισοδυναμούσαν με κα­ τάρα για τους εχθρούς μου' πόσο πιο ανάλαφρο ήταν, ω θεοί μου, το βάρος εκείνου που φοβήθη­ κα, αν το συγκρίνω με το βάρος των επιθυμιών μου! Με πολλούς ήρθα σε ρήξη και, στη συνέ­ χεια, παραμερίζοντας το μίσος, αποκατέστησα τη φιλία μας, αν βέβαια μπορεί να υπάρξει φι­ λία ανάμεσα σε κακούς και μόνο μ' εμένα τον [ 36 ]

(39)

ίδιο δεν έγινα ακόμα φίλος. Έκανα κάθε προ­ σπάθεια να διαχωρίσω τον εαυτό μου από το πλήθος και να τον κάνω διάσημο, προικίζοντάς τον με κάποιο χάρισμα. Τι άλλο όμως έκανα, ε­ κτός από το να τον εκθέσω στα βέλη της κα­ κοήθειας και να τον ξεσκεπάσω εκεί που πο -4 νούσε; Βλέπεις αυτούς που επαινούν την ευ­ γλωττία σου, που κυνηγούν τα πλούτη σου, που επιδιώκουν την εύνοιά σου, που εκθειάζουν τη δύναμή σου; Όλοι τους είτε είναι εχθροί σου εί­ τε θα μπορούσαν μια μέρα να γίνουν, πράγμα που δεν διαφέρει και πολύ. Όσο μεγάλος είναι ο αριθμός των ανθρώπων που σε θαυμάζουν, άλ­ λος τόσος είναι και ο αριθμός εκείνων που σε φθονούν. Γιατί, καλύτερα, να μην Ψάξω να βρω κάτι αληθινά καλό, κάτι που θα το νιώθω, και ό­ χι κάτι που θα το παρουσιάζω για επίδειξη; Ό­ σα έλκουν την προσοχή των ανθρώπων, όλα ε­ κείνα που μπροστά τους οι άνθρωποι σταμα­ τούν, εκείνα που δείχνουν ο ένας στον άλλο με θαυμασμό, εξωτερικά αστράφτουν, το εσωτερι­ κό τους όμως είναι απαίσιο». [ 37 ]

(40)

ΠΙ. Ας ζητήσουμε λοιπόν κάτι που δεν θα είναι καλό μόνο στην εμφάνιση, αλλά θα είναι και στέρεο και σταθερό και ωραιότερο ακόμη και στα απόκρυφα μέρη του· γι' αυτό να σκάψουμε. Δεν έχει τοποθετηθεί μακριά· θα το βρεις, αρκεί μόνο να ξέρεις πού να απλώσεις το χέρι σου. Τώρα όμως, σαν να βρισκόμαστε στο σκοτάδι, περνάμε δίπλα από πράγματα κοντινά μας σκουντουφλώντας επάνω στα ίδια τα αντικείμε­ να που ζητούμε. 2 Για να μη σε παρασύρω όμως σε κουραστικές λεπτομέρειες, θα παρακάμψω τις γνώμες των άλ­ λων φιλοσόφων, μια και θα μου έπαιρνε πολύ χρόνο να τις απαριθμήσω και να τις ανασκευά­ σω. Άκουσε τώρα και τις δικές μας γνώμες. Και, όταν λέω «δικές μας», δεν προσκολλώμαι στο άρμα κάποιου συγκεκριμένου από τους εξοχότε­ ρους στωικούς έχω κι εγώ το δικαίωμα να εκ­ φράσω τη δική μου γνώμη. Έτσι, κάποιον θα α­ κολουθήσω και από κάποιον άλλο θα απαιτήσω να διαιρέσει την ερώτηση. Ίσως μάλιστα, όταν ζητηθεί η γνώμη μου μετά από όλους τους άλ­ λους, να μην επιδοκιμάσω καμιά από τις απόψεις [ 38 ]

(41)

των προκατόχων μου και να πω το εξής: «Εγώ 3 τούτο μόνο προσθέτω». Στο μεταξύ; πράγμα βέβαια που συμβαίνει και με όλους τους στωι­ κούς, θα ακολουθήσω το δρόμο της φύσης για­ τί το να μην απομακρυνόμαστε από τη φύση και να διαμορφώνουμε τον εαυτό μας σύμφωνα με το νόμο και το παράδειγμά της, αυτή είναι η α­ ληθινή σοφία. Ευτυχισμένη λοιπόν είναι η ζωή η εναρμονι­ σμένη με τη φύση της, και αυτή μόνο με έναν τρόπο μπορεί να γίνει κτήμα μας. Πρώτα, θα πρέπει να έχουμε υγιές μυαλό, το οποίο όμως να ελέγχει την κατάσταση της υγείας του χω­ ρίς διακοπή. 'ιστερα, θα πρέπει το μυαλό μας να είναι θαρραλέο και ενεργητικό, αλλά και ι­ κανό να επιδείξει την ανώτερη δυνατή γενναι­ ότητα· έτοιμο σε κάθε επείγουσα περίπτωση, προσεκτικό στις ανάγκες του σώματος και ό­ λων όσων έχουν σχέση με αυτό, αλλά χωρίς να διακατέχεται από άγχος. Τέλος, θα πρέπει το μυαλό μας να εξετάζει με προσοχή όλα τα πλεονεκτήματα που πλαισιώνουν τη ζωή, χω­ ρίς όμως να παθιάζεται με κανένα από αυ -[ 39 ]

(42)

τά~, να είναι δηλαδή χρήστης, όχι όμως και δού-4 λος των δώρων της τύχης. Αντιλαμβάνεσαι λοι­ πόν, ακόμα και αν δεν σου λέω περισσότερα, ό­ τι, όταν αποχωριστούμε κάποτε από όλα εκείνα που μας ερεθίζουν ή μας φοβίζουν, τότε ακο­ λουθεί αδιατάρακτη γαλήνη και διαρκής ελευθε­ ρία' γιατί, όταν έχουν εκλείΨει οι απολαύσεις και οι φόβοι, τότε στη θέση κάθε μηδαμινού και εύθραυστου και βλαβερού -ακριβώς λόγω του κακού που απεργάζεται- μας κυριεύει μια α­ περιόριστη χαρά στην αρχή, χαρά σταθερή και αναλλοίωτη, και ύστερα ειρήνη και αρμονία της Ψυχής και πραγματική μεγαλοσύνη, συνδυασμέ­ νη με πραότητα' γιατί όλη η βία δεν είναι παρά προίόν αδυναμίας. ΙΥ. Είναι επίσης δυνατόν να οριστεί και με άλλο τρόπο αυτό το αγαθό μας

-

πράγμα που ση­ μαίνει ότι η ίδια ιδέα θα μπορούσε να εκφραστεί και με διαφορετικά λόγια. Όπως όμως ακριβώς ένας στρατός παραμένει πάντοτε ο ίδιος, παρά 2. Πρόκειται για τη στωική διδασκαλία της «άθαυμα­

·.'T{as», το «ούδεv θαυμάζειv» (nil admίraή) του Ορατίου.

(43)

το

mL

άλλοτε αναπτύσσετω σε μεγαλύτερη πα­ ράταξη, άλλοτε συμπτύσσετω σε στενότερα πλαίσLα κω, είτε έχοντας τα κέρατα κυρτωμένα, με το κέντρο της παράταξης σε κοίλο σχημαΤL­ σμό, είτε με το μέτωπο σε ανάπτυξη, το πολεμL­ κό του πνεύμα, όπως

XL

αν είνω η δLάταξή του, παραμένεL απαράλλαχτα το ίδω κω εξίσου απο­ φασLσμένο να προασπίσεL το ίδω πάντοτε μέτω­ πο, έτσL αΚΡLβώς κω ο OΡLσμός του ύψLστου α­ γαθού μπορεί άλλοτε να δίνεταL σε σχΟLνοτενή κω εκτεταμένη μορφή κω άλλοτε σε συνεπτυγ-2 μένη κω περLεΚΤLκή. ΈτσL, το συμπέρασμα θα είναL το ίδω αν σου πω: «Το ύψLσΤO αγαθό είναL ο νους που απορρίπτεL το τυχαίο κω μόνο η α­ ρετή τον χαΡΟΠΟLεί» ή «Η δύναμη του νου είνω τέΤΟLα, που παραμένεL ακατάβλητη, με γνώση των πραγμάτων, ατάραχη στους ρυθμούς της, με μεγάλη προσήνεLα κω περίσκεψη στην επαφή της με τους άλλους». Μπορούμε όμως να δώ­ σουμε κω αυτό τον ΟΡLσμό,

mL

δηλαδή ευτυχή ο­ νομάζουμε εκείνο μόνο τον άνθρωπο, γLα τον ο­ ποίο τίποτε δεν θεωρείτω καλό ή κακό παρά μό­ νο ο καλός ή ο κακός νους εκείνο τον άνθρωπο [ 41 ]

(44)

που θεραπεύει την εντιμότητα, που του αρκεΙ η αρετή, που τα τυχαΙα συμβάντα δεν του προκα­ λούν ούτε έπαρση ούτε συντριβή, που δεν γνω­ ρΙζει κανένα μεγαλύτερο αγαθό από εκεΙνο που ο ΙδLOς μπορ εΙ να προσφέρει στον εαυτό του' ε­ κεΙνον για τον οποΙο αληθινή απόλαυση εΙναι η

3

περιφρόνηση των απολαύσεων. Θα ήταν δυνατόν επΙσης, αν θα ήθελες να επεκταθεΙς, να μεταφέ­ ρεις την (δια ιδέα σε ποικιλες άλλες μορφές έκ­ φρασης, διατηρώντας όμως σώα και ακέραιη τη σημασΙα της. ΓιατΙ τι εΙναι, πράγματι, εκεΙνο που μας εμποδΙζει να πούμε ότι ευτυχισμένη ζωή εΙναι το να έχουμε πνεύμα ελεύθερο και υψηλό, ατρόμητο και σταθερό, ένα πνεύμα δηλαδή που ούτε ο φόβος μπορεΙ να το πλησιάσει ούτε η ε­ πιθυμΙα να το εΥΥΙσει, ένα πνεύμα που θεωρεΙ την αρετή ως το μόνο αγαθό και την αισχρότητα ως το μόνο κακό, κι όλα τα άλλα ως μια άχρη­ στη μάζα πραγμάτων που έρχονται και φεύγουν χωρΙς ούτε να αυξήσουν αλλ' ούτε και να ελατ­ τώσουν το ύψιστο αγαθό, και χωρΙς ούτε να α­ φαιρέσουν μέρος από την ευτυχισμένη ζωή αλλ' ούτε και να της προσθέτουν τΙποτε; [ 42 ]

(45)

4

Ο άνθρωπος λοιπόν που έχει μια τέτοια υπο-δομή αναγκαστικά συνοδεύεται σε κάθε περί­ πτωση, είτε το επιθυμεί είτε όχι, από καλή διά­ θεση και ζωηρή χαρά· χαρά που αναβλύζει από τα βάθη της Ψυχής του, μια και χαίρεται με ό,τι ο ίδιος μόνο μπορεί να δώσει και δεν επιθυμεί πράγματα υΨηλότερα από εκείνα που εκπορεύ­ ονται από τον ίδιο. Δεν θα ήταν λοιπόν δίκαιο να αντιπαραβάλλονται τέτοιου είδους απολαύ­ σεις μπροστά στα ασήμαντα και μάταια και προσωρινά πάθη ενός άθλιου σώματος; Τη μέρα ακριβώς που ο άνθρωπος αυτός θα σταθεί πά­ νω από την απόλαυση, εκείνη τη μέρα θα στα­ θεί και πάνω από τον πόνο· ενώ βλέπεις, αντί­ θετα, σε ποια άθλια και ολέθρια δουλεία θα υ­ πηρετήσει, με τη σεφά του, εκείνος τον οποίο θα κυριεύσουν οι απολαύσεις και οι οδύνες, αυ­ τές οι φοβερά αβέβαιες και αδύναμες εξουσίες.

5

Πρέπει λοιπόν να αποδράσουμε προς την ελευ­ θερία. Αλλά η μόνη οδός για να την αποκτήσου­ με είναι η αδιαφορία μας για τα υλικά αγαθά. Μόνο τότε θα γεννηθεί το ανεκτίμητο εκείνο α­ γαθό, η γαλήνη του πνεύματος -που τότε θα έ-[ 43 ]

(46)

χει πια βρει με ασφάλεια το λιμάνι της- και η ανάταση. Και, όταν πια κάθε ψεγάδι θα έχει ε­ ξαφανιστεί, θα ξεπηδήσει και η μεγάλη και στα­ θερή χαρά, που έρχεται από την εύρεση της α­ λήθειας, μαζί με την καλοσύνη και την ευεξία του νου' και όλα αυτά θα χαροποιήσουν τον άν­ θρωπο όχι επειδή είναι καλά αυτά καθαυτά, αλ­ λά επειδή πηγάζουν από το καλό που είναι μέσα του.

v.

Μια και άρχισα λοιπόν να επεξεργάζομαι το θέμα μου με κάποια ελευθερία, θα έλεγα ότι ευ­ τυχισμένος άνθρωπος είναι ο απαλλαγμένος τό­ σο από το φόβο όσο και από την επιθυμία, αυ­ τός όμως που έχει ασφαλώς, ως αφετηρία του, το δώρο της λογικής για να τον κυβερνά

-

για­ τί και οι βράχοι είναι, βέβαια, απαλλαγμένοι α­ πό το φόβο και τη λύπη, καθώς και τα αγροδί­ αιτα ζώα, δεν θα τα πίστωνε όμως κανείς και με ευτυχία, μια και δεν έχουν συνειδητοποιήσει την ευτυχία τους. Μπορείς μάλιστα να τοποθετήσεις στην ίδια κατηγορία και εκείνους τους ανθρώ­ πους, τους οποίους η φυσική νωθρότητα και η ά-[ 44 ]

(47)

γνοια του εαυτού τους τους έχουν υποβιβάσει στο επίπεδο των ζώων του αγρού και των άψυ­ χων πραγμάτων. Ανάμεσα σ' αυτούς και σ' εκεί­ να δεν υπάρχει καμιά διαφορά, μια και σ' εκεί­ να δεν υπάρχει καμιά λογική και σ' αυτούς η λο­ γική είναι διαστρεβλωμένη, εργάζεται για το κακό τους και ενεργοποιείται πρός λανθασμένη κατεύθυνση· γιατί κανένας δεν μπορεί να ονο­ μαστεί ευτυχής αν έχει απομακρυνθεί από την 3 αλήθεια. Γι' αυτό και η ζωή που είναι ευτυχι­ σμένη έχει οικοδομηθεί πάνω σε σωστή και α­ ξιόπιστη κρίση και είναι αναλλοίωτη. Τότε μόνο είναι το μυαλό καθαρό και ελεύθερο από κάθε Ψεγάδι, αφού ξέρει πια καλά πώς να ξεφύγει ό­ χι μόνο από τις βαθιές πληγές, αλλά ακόμη και από τις αμυχές και, αποφασισμένο καθώς είναι να διατηρήσει μέχρι τέλους τη στάση που υιοθέ­ τησε, θα υπερασπίσει τη θέση του ακόμα και α­ πέναντι σε μια οργισμένη και κακόβουλη τύχη. 4 Γιατί σε ό,τι αφορά την ηδονή, αν και αυτή ξε­ χειλίζει γύρω μας παντού και εισβάλλει μέσα σ' όλους τους δρόμους και ναρκώνει το μυαλό με τα θέλγητρά της και μηχανεύεται ποικίλους τρό-[ 45 ]

(48)

πους για να μας εκμαυλίσει ολικά ή μερικά, ποιος από τους θνητούς, που να έχει μείνει μέ­ σα του έστω και ίχνος ανθρωπιάς, θα επέλεγε να υποβάλλεται σε αισθησιακούς ερεθισμούς μέρα και νύχτα και, εγκαταλείποντας το πνεύμα, να αφιερώνεται αποκλειστικά στο σώμα του;

VI.

«Μα και το πνεύμα», θα παρατηρούσε κά­ ποιος, «έχει τις δικές του ηδονές». Ας τις έχει

λοιπόν

,

αλλά με σωφροσύνη

,

και ας αντιμετωπί­

σει κριτικά την τρυφή και τις ηδονές. Ας χορτά­ σει από όλα εκείνα που τέρπουν συνήθως τις αι­ σθήσεις, και ύστερα ας ξανακοιτάξει το παρελ­ θόν και, ανακαλώντας σβησμένες απολαύσεις, ας σκιρτήσει από τις προηγούμενες εμπειρίες και ας ορεχθεί τις επόμενες και ταξινομώντας τα όνειρά του, καθώς το σώμα θα βρίσκεται πα­ ραδομένο σ' αυτή την υπερτροφία, ας κατευθύ­ νει τις σκέψεις του προς την άλλη, που θα ακο­ λουθήσει: Από όλη αυτή την ιστορία νομίζω ότι το πνεύμα θα καταντήσει περισσότερο άθλιο παρά ποτέ, μια και είναι καθαρή τρέλα να ε­ κλέξει αυτά που το βλάπτουν αντί για τα άρι-[ 46 ]

References

Related documents

It is found that under the first shadow pattern, the motor speed using DE technique is higher than the conventional P&O one by about 14.81 %. Consequently, the PV array

The authors argue that while gynaecological consultations in Brazil (and elsewhere) are currently restricted to programmatic targets, complaints and symptoms associated with sexual

Increasing of concentration and the weight percent of graphene increased the compressive strength and reduced the porosity of the POFA based geopolymer mortar.. The

The District, as part of the contract for providing sewer service to the customers of the District, and in consideration of the payment of sewer bills, agrees to reimburse sanitary

It also highlighted the need to focus on the broad spectrum of policy elements needed to build economic resilience, ranging from macroeconomic stability to market efficiency,

Table 1 indicates for freshmen enrolled and not enrolled in University 1 mean high school grade point average, mean SAT and ACT test scores, term units completed in Fall 2004,

In this study, we investigated the role of different O and K antigens in mediating resistance to serum and whole blood, and colonization of the urinary tract, using a novel set of

M1L (make 1 – left slanting) An increase worked by lifting the horizontal strand lying between needles from.. front to back and placing it onto the