1
Yunit III
Pagpalangga sa Pungsod kag
Pagpakig-ambit sa Pangkalibutanon nga
2
Leksyon 1 – Pagkamasinulundon
Himu-a anay ang imo mga hilikuton sa eskwelahan antes ka maghampang.
Huo, Nay.
3
Ang Bata nga Gamo-gamo
Isa ka adlaw, upod nga naglagaw ang magnanay nga gamo-gamo. Nakita sang Bata nga Gamo-gamo ang kasanag halin sa suga.
Gusto sang Bata nga Gamo-gamo magpalapit sa sanag sang suga.
“Indi ka magpalapit sa suga,” hambal ni Nanay Gamo-gamo. “Masunog ang imo mga pakpak.”
Wala ini ginsunod sang Bata nga Gamo-gamo. “Mahinadlukon si Nanay Gamo-gamo. Wala ako nahadlok sa suga,” hambal sang tikalon nga Bata nga Gamo-gamo.
Didto mismo nagpalapit sa palibot sang suga ang Bata nga Gamo-gamo. Kag nasunog gid ang iya mga pakpak.
Hibaluon Naton
Nabatian mo na bala ang istorya sang bata nga gamo-gamo? Basaha kag hibalu-a kon ngaa nabutang sa
katalagman ang bata nga gamo-gamo?
4
Gamo-gamo?
Pareho ka man bala sang Bata nga Gamo-gamo? Ngaa?
Ano ayhan nga leksyon ang natun-an sang Bata nga Gamo-gamo?
Panumdumon Naton
Madamo sang pahanumdom nga ginahatag ang imo ginikanan ilabi na gid kon wala sila sa imo tupad
Natak-an ka na bala kon kaisa sa liwatliwat nila nga pagpahanumdom?
Anak, indi ka
magsinabad. Anak… anak
Anak, patihon mo si Manang mo.
5
Indi bala natalupangdan mo man nga pirme ka ginahambalan sang imo iloy nga matulog sa husto nga oras? Ang pagpaligo kag pati ang pagkaon sang utan ginapahanumdom pa sa imo.
Ano ang dapat mo himuon sa mga ginsugo nila sa imo? Ngaa?
Ang imo mga ginikanan kag iban pa nga
katapu sang inyo pamilya nagakabalaka lang para sa imo ikaayo. Gusto lang nila nga magdaku ka nga may maayong lawas.
Maayo sa imo ang utan. Mangin mapagrus ka nga bata
6
Ano ayhan ang matabo sa bata kon indi sia mamati sa iya nanay?
Gusto sang imo ginikanan nga pirme ka luwas sa ano man nga katalagman.
Ano ayhan ang dapat mo himuon kon nabatian mo nga ginatawag ka sang imo tatay? Kon ang imo nanay may ginasugo sa imo? Husto! Indi ka dapat magpabungol-bungol. Maghulag ka gilayon kag sundon sing halog sa imo tagipusuon ang ila
ginasugo.
Importante nga mamati sang ginahambal nila. Nagakaigo lang nga ang ila mga ginasugo kag pahanumdom imo sundon.
7
Ang bata nga masinulundon sa balay mangin maayo nga pumuluyo indi lang sa Pilipinas kundi sa pangkalibutan nga katilingban.
Pagabuhaton
Hilikuton 1
Maghimo sang checklist sa matinlo nga papel kasubong sa idalum.
Magpili sang imo kaeskwela. Hibaluon kon pirme niya ginapakita ang pagkamasinulundon. Butangan sang ang kolumna sang iya sabat. Maghanda nga istoryahan ang nahanungod sa hilikuton nga ini.
(Ngalan sang kaeskwela )_________________________
8 Pirme ginahimo Talagsa ginahimo Wala ginahimo
1. Nagapalapit dayon ako kon ginatawag ako sang akon nanay. 2. Nagapauli ako sa husto
nga oras suno sa tugon ni Tatay.
3. Nagapati dayon ako kon ginasugo ako sa balay.
4. Nagapauli ako sa husto nga oras pagkatapos sang akon
paghampang. 5. Nagakaon kag
nagatulog ako sa husto nga oras suno sa tugon ni Nanay.
6. Nagasunod ako kon hambalan ako nga indi pagkay-uhon ang mga butang nga de
kuryente.
7. Nagalisensya ako kon diin ako makadto. 8. Nagatuon ako sang
9
ginikanan.
9. Nagapanglimpyo ako sang akon lawas nga indi na kinahanglan ang
pagpahanumdom. 10. Wala ako
nagapasulod sa amon balay sang tawo nga indi ko kilala.
Hilikuton 2
Ano ang himuon mo sa mga masunod nga
sitwasyon? Idrowing sa kaugalingon nga papel ang imo himuon.
1. Ginatawag ka sang imo lolo para magbulig sa paghakwat sang prutas.
10 Hilikuton 3
11 Hilikuton 4
Basaha ang mga pamangkot. Isulat ang imo sabat sa notebook. Ipaambit ang imo sabat sa grupo.
Ano ayhan ang matabo kon:
1. wala ka nagpauli sa husto nga oras halin sa eskwelahan?
2. nagtulog ka sing temprano sa pagsunod sang tugon sang imo nanay?
12
4. wala mo ginsupak ang pahanumdom sang imo lolo sang ginhambal niya nga indi maghampang kon udtong-adlaw sa gwa sang balay.
Itanum sa Tagipusuon
“Bilang ganti ay diringgin ko ang payo ng aking mga magulang.”
Nadumduman mo bala ang linya nga ini? Husto! Halin ini sa Panatang Makabayan.
Indi bala kon ikaw ang manumpa sa atubang sang ayahay/bandera ginabutang mo ang tuo nga kamot sa wala mo nga dughan? Tungod ini ang imo ginasumpaan kag nagakaigo nga sundon mo ini.
TANDAAN:
Ang mga sugo, tugon kag
pahanumdom sang mga tigulang sa
13 Ipangabuhi
Ipaambit sa imo utod ang mga pamaagi para mapakita ang pagkamasinulundon sa balay.
Istoryahan man ang importansya sini. Ingganyuhon man sila nga mangin masinulundon sa balay.
Tinguhaon Naton
Hilikuton 1
Magkurit sa imo notebook sang duha (2) ka tagipusuon kon ginahimo ang ginsugid sang dinalan kag isa ka tagipusuon (1) kon wala ginahimo.
1. Ginatuman ko gilayon ang mga sugo sang akon ginikanan.
2. Nagapauli ako gilayon pagkagwa sa klase.
14
4. Ginalikawan ko himuon ang mga
ginadumilian sang akon mga ginikanan.
5. Kinahanglan pa nga tagaan ako sang premyo antes ko himuon ang mga ginatugon sang akon tiya.
Hilikuton 2
Idrowing ang sa imo papel kon ang sitwasyon nagapakita sang pagkamasinulundon.
1.
Sige. Tani
makaupod ka sa sunod nga
15
2.
3.
Mapatulog-tulog ako para indi ako masugo.
Roman, dali na. Mamiod na kita sang mga manipis nga bayu.
Pwede bala ako
makapangayo sang tubig?
Sige, Tiyoy Martin.
16
4.
5.
Huo, Lola. Buksan mo sang
pwertahan si Manang mo Maria.
17 Hilikuton 3
Ihambal ang dinalan nga nagasugid sang dapat mo himuon kon ginasugo.
1. Sundon gilayon ang sugo.
2. Ihambal ko nga iban na lang ang suguon. 3. Magpabungol-bungol.
4. Magdalagan palayo. 5. Untaton ang ginahimo.
Hilikuton 4
Basaha ang mga masunod nga dayalogo. Pili-a ang letra sang dinalan nga nagasaysay sang husto nga sabat.
1. Manang Gelay: Nahibaluan mo nga hasta alas kwatro ka lang pwede maghampang.
Iking: Pasensya na, Nay. Nalipatan ko ang imo pahanumdom.
Ano ang dapat himuon ni Iking?
a. Mapauli na sia sa husto nga oras. b. Mapagab-i na sia sa pagpauli. c. Indi na sia maghampang sa gwa hasta san-o.
2. Lola Linda: Tandaan mo, Apo. Importante ang pagsipilyo.
18
Wala man gihapon ginasunod ni Nita ang laygay sang iya lola.
Ano ang matabo kay Nita? a. Maguba ang iya ngipon.
b. Mangin maayo ang iya mga ngipon. c. Mangin maputi ang iya mga ngipon
3. Ginang Naty: Carlo, ihaboy mo ang mga panit sang saging sa basurahan.
Carlo: Huo, Nay.
Pasapayan lang nga ginhaboy ni Carlo ang mga panit sang saging sa basurahan. Ang iban
naglapta sa salog.
Ano ang pwede nga matabo?
a. Pwede nga makadanlog si Nanay kay
nagalapta sa salog ang panit sang saging. b. Malipay si Nanay kon makita niya nga
nagalapta sa salog ang panit sang saging. c. Pasugtan sang nanay ni Carlo ang ginhimo
niya.
Hilikuton 5
19
Leksyon 2 – Paghatag sang
20 Hibaluon Naton
Ano ang imo nabatyagan kon sa palibot mo may mga upod ikaw nga pirme
nagasuay?
Pirme sila wala nagaintindihanay kag ini nagaresulta sa away.
Panumdumon Naton
May ara bala kamo nga wala pag-intindihanay sa inyo balay? Paano ka
makabulig sa pagpadayon sang katawhay kag kalinong. Pwede mo mahimo ang mga
masunod:
1. Pirme makig-angot nga may pagtaha sa mga katapu sang imo pamilya.
Tan-awa ang kada laragway:
Huo, Nay. Nahimo ko na ang
21
2. Sundon ang ginhilisugtan nga sulundan sa sulod sang balay. Kon may ara nga pagsulundan, nagakaigo lang ini nga sundon.
3. Mangin malipayon sa kadalag-an sang katapu sang pamilya. Indi bala nga nagakaigo lang nga malipay ka man sa kadalag-an sang imo utod?
Tandaan nga ang ila kadalag-an, imo man ini nga kadalag-an.
Hulaton ko ang husto nga oras para maghambal.
Karon pa ako pwede makagamit sang
computer.
Sabado subong, mabulig ako
22
2. Likawan ang pagkahisa sa mga katapu sang pamilya.
Ang pagkamahisaon indi maayo nga pamatasan.
Intindihon ang gintunaan kon ngaa kaisa indi mahatag ang imo gusto sa tanan nga oras.
3. Mangin mapainubuson kag mapasensyahon. Kon kaisa nagasakitanay sang buot ang katapu sang pamilya. Nagapangayo ka bala sang
pasaylo kapin pa kon ikaw ang nakasakit sang buot?
uy! Balita ko nagdaug ang imo utod sa
paindis-indis sa pagkanta.
Salamat! Masadya kami tanan. Amon gid sia
ginapabugal.
Salamat, anak. Mabuot ka gid kag mahinangpanon
nga utod.
Dapat lang hatagan sang hampanganan si Beybi kay
23
Ang pag-ako sang sala kag pagpangayo sang pasaylo maayo nga pamatasan.
Mas maayo nga likawan ang makasakit sang buot liwat.
May iban ka pa bala nga napinsaran kon paano mapadayon ang katawhay kag kalinong sa sulod sang inyo balay?
Ay Manang! Pasensya na. Indi ko hungod nga maigo ka sang bola.
Sige. Basta sa sunod maghalong ka sa
24 Pagabuhaton
Hilikuton 1
Guto mo bala nga mangin matawhay kay malinong ang inyo panimalay? Maghatag sang mga husto nga pamaagi agud maangkon ini.
pagtahud
pagbulig
pag-ugyon
pag-umpisa sang gamo
pagpaumod
pagpati sa sugo
paghimo sang katungdanan
25 Hilikuton 2
Magdrowing sang laragway nga nagapakita nga may katawhayan kag kalinong sa sulod sang balay.
Hilikuton 3
Pili-a sa mga masunod ang pwede mo himuon para mapadayon ang katawhay kag kalinong sa inyo balay?
1. Mangayo ako sang pasaylo sa akon manghod tungod nabungguan ko sia. Hambalon ko nga indi ko ato hungod.
2. Mahampang ako hasta maghapon bisan
nahibaluan ko nga kinahanglan ko nga magpauli antes tagpalanyaga.
3. Pulihan namon nga paakigon ang amon agot. 4. Paunahon ko sa paggamit sang kasilyas ang akon
manghod tungod mas temprano ang iya sulod sa eskwelahan.
26 Hilikuton 4
Pangkuta ang nanay o tatay sang imo abyan. Hibalu-a kon paano nila ginapadayon ang katawhayan kag kalinong sa ila panimalay. Ipaambit ini sa klase.
Itanum sa Tagipusuon
Magpanumdom sang kaugalingon nga simbolo sa kalinong. Maggunting sang laragway sini halin sa daan nga magasin o peryodiko. Ipapilit ini sa imo notebook. Ihambal kon ngaa amo ini ang napili mo.
27 Ipangabuhi Naton
May ara ka bala nga gin-away sa inyo pamilya? O indi gani nasakitan sang balatyagon? Sa isa ka panid nga papel, magsulat sang isa ka malip-ot nga sulat nga nagapangayo sang pasaylo. Pwede mo ini mahatag sa iya.
Tinguhaon Naton
Hilikuton 1
Basaha ang mga masunod nga dinalan. Pili-a ang mga dinalan nga sa pamatyag mo makapadayon sang kalinong sa isa ka balay.
1. Mangayo ako sang pasaylo sa akon magulang nga babaye kon nasalapay ko ang iya baso nga indi hungod.
2. Tungod ako ang magulang sa amon nga mag-ulutod, dapat ko apinan ang akon mga
28
3. Mahulat ako sa akon husto nga tion sa paggamit sang banyo.
4. Malisensya ako sa akon utod kon kinahanglan ko gamiton ang iya bola sa basketball.
5. Para indi ako maakigan sang akon nanay,
isekreto ko na lang nga ako ang nakabuka sang iya espeho.
Hilikuton 2
Basaha ang mga masunod nga sitwasyon.Pili-a ang letra sang husto nga sabat.
1. Nagahampang ang imo mga manghod. Dugay-dugay nabatian mo sila nga
nagailinaway na. Ano ang imo himuon? a. Singgitan ko sila.
b. Ipahibalo ko ini kay Nanay.
c. Maentra ako sa ila pag-ilinaway.
2. Kada isa sa inyo nga mag-ulutod may nakatoka nga ulobrahon sa balay. Para malikawan ang indi pag-intindihanay ini
a. imo dapat obrahon
b. ireklamo sa inyo ginikanan
29
3. Ginsapol kamo sang inyo mga ginikanan. Istoryahan ninyo kon ano ang dapat himuon para malikawan ang pagbinaisay sa paggamit sang computer.
a. Pamatian mo ang panugyanon sang kada isa.
b. Ipilit ang gusto mo nga matabo kay ikaw ang agot.
c. Mahalin ka sa pagsapol para maunahan mo sila sa paggamit sang computer.
4. Indi hungod nga nauyog sang imo utod ang lamesa kon sa diin nagasulat ikaw sang
ulobrahon sa eskwelahan. a. Mangakig ka sa iya. b. Balusan mo sia.
c. Pasensyahon mo sia.
5. Buron ang mata sang akon utod. Indi niya
masyado mabasa ang mga tinaga ilabi na kon ini malayo.
30 Hilikuton 3
Basaha ang kada sitwasyon. Ihambal kon ano ang dapat mo himuon.
1. Kinahanglan mo ang drum o tambor para sa imo pasundayag sa eskwelahan. Nahibaluan mo nga may ara ang imo utod nga babaye.
2. Nagahampang kamo sang imo mga utod sa sala. Ginhambal sang inyo nanay nga
nagapahuway sa hulot-tulugan ang inyo tatay.
3. Naghimo ang imo nanay sang schedule sang mga ulobrahon sa inyo balay. Nakatoka sa imo ang pagtinlo sang inyo hulot-tulugan kada
Sabado sang aga.
4. Ginakulang kamo sang kwarta gani ang
manghod mo lang ang nabaklan sang bag-o nga bayu para sa isa ka espesyal nga adlaw.
5. Nangayo ka sang pasaylo sa imo utod
31
32 Hibaluon Naton
Pirme ka bala ginahambalan sang imo Nanay nga magbulig sa pagtinlo sang inyo balay?
Ginapahanumdom ka bala sang imo Tatay nga ihaboy ang putos sang mga dulse o anuman nga basura sa husto nga basurahan?
Ngaa kinahanglan nga himuon mo ang mga ini? Ngaa ayhan?
Bilang isa ka bata, may katungdanan ka man sa imo palibot.
Ano ayhan ang mga ini?
Paano mo ipakita ang pag-amlig sa imo palibot?
Panumdumon Naton
33
Ang mga hangin, tubig, lupa, sapat, kag tanum ang nagabug-os sa aton palibot.
Ang inyo balay, ugsaran, pati na ang imo libro kag iban pa nga mga butang nga himo sang tawo, kabahin man sang palibot.
Dapat lamang nga padayunon mo nga maayo kag limpyo ang mga ini.
34
Ay, Huo! Ikaw kabahin man sang palibot. Indi bala nga kahibalo ka na kon paano amligan ang imo kaugalingon?
Subong, hibalu-a ang mga husto nga pamaagi kon paano mo mapakita ang imo pagpalangga sa palibot.
1. Ihaboy ang mga basura sa husto nga bulutangan.
Ngaa ayhan dapat gid bulagon ang mga basura nga madunuton kag indi madunuton?
35
May bag ang imo nanay nga wala na niya ginagamit.
Paano mo ayhan ini mapuslan?
Husto! Indi bala kon kaisa madamo ka sang mga gamit nga kinahanglan dal-on sa eskwelahan?
Oooopppps…
Ihaboy mo na bala ang mga ina?
Indi! Pwede mo pa gamiton ang mga
plastic nga kutsara kag tinidor.
Ikaw, basi madamo kamo sang maabot nga bisita sa pista. Indi mo pagkalimtan nga hugasan ang mga ini antes taguon.
36 Recycle
Ari ang basiyo nga garapon? Pwede
ayhan ini mangin
regalo sa imo nanay sa iya kaadlawan?
Manami, indi bala? Sin-o ang maglaum nga ang flower vase nga ini nangin suludlan sang
jam?
Ini nga buluhaton ginatawag nga recycling. Ini ang paggamit liwat sang mga butang para sa iban nga katuyuan.
37 Reduce
Ang pagbuhin sa paggamit sang mga butang nga indi man gid kinahanglanon ginatawag nga
reduce.
Ginahimo ini para mabuhinan ang basura kag para man makatipig.
Nakabakal ka bala sang mga butang nga damo sang putos?
Ano ang
kinaandan mo nga ginahimo sa mga putos nga ini?
Likawan ang pagbakal ukon paggamit sang mga butang kasubong sini.
Nahibaluan mo bala nga pati ang mga putos sini imo ginabayaran? Gani nangin mahal ang imo pagbakal sini.
Sa indi magdugay pwede ini makadugang sang basura sa palibot.
38
Tan-awa ang mga laragway sa idalum.
Kon may refrigerator sa balay, indi pagpabay-an
nga bukas ini pirme.
Ang pirme nga pagbukas sini
makadugang sa pag-uyang sang kuryente.
Dali lang. Kinahanglan mo gid bala magbakal sang
bottled water
para dal-on sa eskwelahan?
Panumdumon mo, kon tanan nga bata kasubong mo magbakal sini adlaw-adlaw, Ano ayhan ang pwede
matabo?
Ano ayhan ang
39
Ini bala ang imo napinsaran? Maayo gid! Mas makakinot ka pa, indi bala?
Siguraduhon nga nasarado sing husto ang gripo para indi
mauyang ang tubig.
Siguraduhon nga patay ang telebisyon kag iban pa nga gamit de kuryente kon wala ginagamit.
Indi pag-uyangan ang mga gamit pang-eskwela. Paano mo ayhan gamiton
40
Indi pagpintasan ang mga manok, ido kag iban pa nga sapat. Makabulig man sila sa aton palibot.
Indi bala natun-an mo nga
madamo sa ila ang nagahatag sang imo nagapanguna nga kinahanglanon?
Pwede mo mapanugyan sa imo nanay nga mas maayo gamiton ang lampin kaysa sa
disposable diaper para kay Baby.
41 Pagabuhaton
Hilikuton 1
Tun-i ang kada laragway. Sabtan ang mga masunod nga pamangkot. Ipaambit ang imo sabat sa klase.
42
Ano ayhan ang pwede matabo kon pirme mahigko ang inyo ugsaran?
Hilikuton 2
Ipaathag kon husto ukon indi husto ang mga
masunod nga dinalan. Pangita sang kapares kag istoryahan ang inyo mga sabat.
1. Ang tanan nga basura dapat ihaboy.
2. Ang pag-usar liwat sang mga butang nga wala na ginagamit makabulig sa pagbuhin sang
basura.
3. Mas matawhay ang palibot kon ini pirme matinlo kag mahipid.
4. May epekto sa ikaayo sang imo lawas ang imo palibot.
43 Hilikuton 3
Tun-i ang laragway. Buligi ang kada bata kon diin niya dapat ibutang ang mga gamit nga iya ginakaptan. Ihambal ang imo sabat.
44 Hilikuton 4
Pamati sa mga masunod nga direksyon nga ihambal sang manunudlo. Pili lang sang isa nga
sabtan. Maghimo sang malip-ot nga dayalogo para ipakita ang inyo sabat.
Tandaan nga may ara lang kamo 1 hasta 2 ka minuto para mapaambit ang inyo sabat sa klase.
1. May mga bayu ikaw nga wala mo na ginausar. Nabatian mo sa balita nga may mga bata nga nasunugan sa pihak nga baranggay.
2. Sang ulihi ninyo nga pagpanindahan sang imo nanay, nahibaluan mo nga wala ginapasugtan ang pag-usar sang plastic bag.
3. Ihaboy sang imo utod ang iya notebook. Madamo pa ini sang mga pinanid nga wala nasulatan.
Hilikuton 5
Mahiwat sang iya kaadlawan ang imo pakaisa. Kulang ang imo kwarta para ibakal sang regalo para sa iya. May ara ka pwede buhaton nga indi mo na kinahanglan maggasto pa. Makahimo ka sang isa ka gamit nga human sa mga butang nga halin sa palibot.
45
Ari, tilawan mo. Pwede ka magpabulig sa magulang o may edad nga katapu sang pamilya.
Tandaan: Mangin mahinalungon kag sundon sang husto ang kada pamaagi.
Mga kinahanglanon:
mga laya nga dahon transparent tape
kag bulak
puncher
matig-a nga papel halin sa daan nga karton o cardboard
krayola plastic cover
gunting
46 Pamaagi:
1. Guntinga ang matig-a nga papel nga may kalabaon nga 6 ka pulgada kag kalaparon nga 3 ka pulgada.
3 pulgada ang lapad
6 pulgada ang laba
47
3. Isulat ang imo mensahe gamit ang pangduag.
4. Putson sang plastic cover paagi sang
48
5. Butangan sang buho ang punta sang
cardboard.
6. Butangan sang higot.
49
Itanum sa Tagipusuon
Importante ang imo palibot. Parte ka sini. May mahimo ikaw para maamligan ini.
Ipangabuhi
Basaha ang mga masunod nga sitwasyon.
1. Himuson ko ang akon mga gamit pagkatapos ko gamiton ang mga ini.
2. Antes ako maghaboy sang mga butang sa amon balay, pillion ko ang mga butang nga dapat pa mapuslan.
50
3. Buligan ko nga mapalambo ang mga utanon nga tanum ni Tatay sa amon ugsaran.
4. Siguraduhon ko nga maguba ko ang maayo nga gripo pagkatapos ko ini gamiton.
5. Hambalon ko si Nanay nga mas maayo gamiton ang lampin kaysa sa disposable diaper para kay
Baby.
51
Tinguhaon Naton
Hilikuton 1
Pili-a ang laragway nga nagapakita sang pagpalangga sang palibot. Ipaathag ang imo sabat.
52 Hilikuton 2
Basaha ang mga masunod nga sitwasyon. Pili-a ang letra sang husto nga sabat.
1. Nakit-an mo nga pasapayan lang nga ginhaboy sang imo manghod ang mga basura sa likod sang inyo nga balay.
a.Hambalan ko sia nga dapat ihaboy niya sa husto nga basurahan.
b.Ihambal ko sa iya nga ihaboy niya ini sa higad sang balay sang amon kaingod.
c.Ihambal ko sa iya nga ihaboy niya ini sa atop sang balay namon.
2. Buligan mo nga maninlo sang salakyan ang imo tiyo. Ginhambal sang imo nanay nga may tubig nga
binunlawan sang mga bayu.
a.Gamiton ko ang tubig nga binunlawan sa pagtinlo sang salakyan.
b.Masupot ako sang matinlo nga tubig para panglimpyo sang salakyan.
c.Mangayo ako sa akon tiyo sang tubig nga panglimpyo.
3. Nakit-an mo nga ginatapakan sang imo mga kahampang ang mga tanum sa inyo talamnan.
a.Hambalan ko sa ila nga indi nila pagtapakan ang mga tanum.
53
c.Mayuhum ako kag ihambal ko nga padayunon nila ang pagtapak sang tanum.
Hilikuton 3
Tun-an ang kada laragway. Ano ang dapat himuon sa kada sitwasyon? Ipaathag ang imo sabat.
Nagalapta naman ang sapatos ni Agot.
54
Hilikuton 4
Isulat ang T sa papel kon husto ang dinalan kag M kon indi husto.
1. Indi pwede mapuslan ang maskin ano nga basura. 2. May mahimo ka para mapadayon ang matinlo nga
palibot.
Nalipatan ni Manang patyon ang suga.
55
3. Ang reuse amo ang pag-usar liwat sang mga daan nga butang.
4. Kon may guba ang gripo, gilayon nga ipahibalo sa imo tatay para makay-o ini.
5. Ang mga panit sang prutas amo ang mga basura nga indi madunot.
Hilikuton 5
Pamati sa manunudlo. Pili-a ang dinalan nga nagahambal sing maayo nga pagginawi sa pag-amlig sang palibot.
1. Nagabulig ako kay Tatay sa pagbunyag sang tanum.
2. Nakasulod na sa eskwelahan si Manong. Nalipatan niya nga patyon ang suga sa iya kwarto. Ginhulat ko sia mag-abot para sia ang mapatay sini.
3. Kuhaon ko na ang mga utan kag iban pa nga panakot nga gamiton ni Nanay halin sa refrigerator. Pagkatapos pabay-an ko nga nakabukas ang refrigerator.
4. Ipahibalo ko kay Tatay nga naguba ang gripo.
56
Yunit IV
57
Leksyon 1 – Pagtuo sa Diyos
58 Panumdumon Naton
Ang maayo nga mga bagay nga ginhatag sang Diyos ginatawag naton nga grasya ukon bugay. Ang mga
59
Ang mga grasya/bugay nga ginhatag sang sang Diyos amo ang nagapabakud sang aton pagtuo. Ini ang dapat naton pasalamatan paagi sa mga masunod:
Pagabuhaton
Hilikuton 1
Magpanumdom sang mga bagay nga matawag mo nga grasya ukon bugay sang Diyos sa imo. Isulat ukon idrowing ang imo sabat sa notebook.
60
man pasalamatan. Isulat ukon idrowing man ang mga ini sa tupad sang imo sabat.
Hilikuton 2
Tuluka ang mga laragway sa idalum. Pili-a ang mga laragway nga ginapangamuyuan mo nga maangkon. Isulat ang numero sang husto nga sabat sa imo notebook.
1 2 3
61 Hilikuton 3
Tuluka ang mga laragway nga nagapakita sang
nagkalainlain nga pamaagi sa pagpasalamat sang mga Pilipino sa Diyos. Isugid kon ano ang ginapakita sang kada laragway.
62
May nadumduman ka pa bala nga mga pamaagi kon paano magpasalamat ang imo pamilya sa Diyos? Pangita sang kapares kag istoryahi ninyo ang inyo sabat.
Itanum sa Tagipusuon
Ang pagsalig kag pagtuo sa Diyos duna na sa aton nga mga Pilipino.
Tandaan:
1. Ang mga bugay ukon grasya nga aton ginaangkon ginhatag sa aton sang Diyos.
2. Ang pagpangamuyo isa ka pamaagi sang pakipag-istorya sa Diyos para ipalab-ot ang aton pagpasalamat kag mga ginapangayo sa aton kabuhi.
3.
Madamo sang paagi nga mapakita ang63 Ipangabuhi
64 Tinguhaon Naton
Pamati-I ang masunod nga mga sitwasyon. Idrowing sa imo papel ang tagipusuon kon ini nagapakita sang
pagpasalamat sa Diyos ukon adlaw kon ini nagapakita sang pagsalig/pagtuo sa Diyos.
1. Kon gab-i, ululupod nga
nagapangamuyo ang Pamilya Reyes antes magtulog.
2. Wala nadulaan sang paglaum ang Pamilya Santos nga makaangkon sila sang kaugalingon nga balay.
3. Nagapati sanday Ginoong kag
Ginang Cruz nga mapatapos nila sa pag-paeskwela ang ila mga
kabataan.
4. Kada Domingo aga pa nga nagasimba ang Pamilya Mozol.
5. Nagapati ang Pamilya Herman nga makatibawas gid sila sa kaimulon.
65
Leksyon 2 – Pagtahod sa Pagtuo sang Iban
66 Panumdumon Naton
Ang mga Pilipino may nagakalainlain nga pagpati nahanungod sa Diyos. Madamo sa mga
Pilipino ang nagapati sa Kristiyanismo. Nalakip diri ang relihiyon nga Katoliko, Iglesia ni Cristo kag Protestante. May ara man nga nagapati sa Islam.
Bisan nagakalainlain ang mga pagpati sang mga Pilipino, importante nga tahuron/respetuhon ang mga ini. Ang mga masunod amo ang mga pamaagi nga
nagapakita sang pagtahod sa iban nga pagtuluuhan:
Pakipag-abyan sa mga lain ang relihiyon.
Pagbukas sang isip kag pagrespeto sa pagtuo
sang iban.
Pagtahod sa simbahan nila.
Pagtahod sa lain nga pamaagi sang
67 Pagabuhaton
Hilikuton 1
Tun-i ang kada laragway. Pili-a ang laragway nga nagapakita sang pagtahod sa pagtuo sang iban. Ipaathag ang imo sabat.
1 2
3 4
68 Hilikuton 2
Pamati-I ang mga sitwasyon nga basahon sang manunudlo. Idrowing sa imo papel ang isa ka kwadrado konang sitwasyon nagapakita sang pagrtahod sang pagtuo sang iban kag isa ka
bilog kon indi nagapapakita sang pagtahod sang pagtuo sang iban.
1. Nagapakig-istorya si Beth sa bag-o niya
nga kaeskwela nga isa ka Iglesia ni Cristo.
2. Ginakadlawan ni Marco ang iya nga
abyan kada magsimba ini.
3. May pagtahod nga nagapamangkot si
Alvin kay Eric parte sa iya pagpati sa ila relihiyon.
4. Ginabayaan nanday Jim kag Anton si Ben
kada maghampang sila kay Katoliko sia kag sila Protestante.
5. Bukas ang paminsaron kag nagapamati si
Jamie sa mga ginatuohan ni Jezil parte sa iya relihiyon kag ginarespeto niya ini.
6. Ginalikawan si Micka sa ila nga lugar kay
lain ang pamaagi sang iya pagsimba.
7. Wala ginapilit ni Rosy si Eliza nga
magsimba kay lain ang iya pagpati.
8. Wala sang may nagasapak kay Amir sa
iya klase kay isa sia ka Muslim.
9. Ginabaton ni Rico nga lain ang pamaagi
sang pagsimba ni Alec sa Diyos.
10. Pirme si Henry ginasunlog sa ila nga lugar
69 Hilikuton 3
Paano mo ipakita ang pagtahod sa pagtuo sang iban? Maggunting o magdrowing sang mga laragway nga
nagapakita sang pagtahod sang iban. Ipadukot ini sa imo papel o notebook. Ipaathag kon ano ang sa laragway.
Itanum sa Tagipusuon
Ang pagtahod o pagrespeto sa pagtuo sang iban importante sa malinong nga pagpangabuhi.
Tandaan:
1. Nagakalainlain ang pagtuo sang mga Pilipino sa Makaako.
2. Ang pagrespeto kag pagbaton sa nagkalain-lain nga pagtuo amo ang nagadala sang pag-intindihanay kag kalinong.
70 Ipangabuhi
Ano ang pinakaimportante nga natun-an mo sa sini nga leksyon?. Kumpletuha ang pangako sa
pagtahod sang pagtuo sang iban sa imo notebook. Ihambal ang imo pangako nahanungod sa pagtahod sang iban.
Makabulig ang pagpanumdom sang imo mga natu-an para masabtan sing husto ang blangko nga linya sa idalum.
Pangako sa Pagtahod sa Pagtuo sang Iban
Ako si ______________________________________, nagapangako nga tahuron ang pagtuo sang iban. Ipakita ko mga ang pagtahod paagi sa:
1. _____________________________________________ 2. _____________________________________________ 3. _____________________________________________
Likawan ko ang paghimo sang mga masunod para indi ko masakit ang balatyagon sang akon
71 Tinguhaon Naton
Hibaluon kon husto ukon sala ang ginapakita sa kada sitwasyon. Idrowing ang masadya nga nawong kon husto kag masubo nga nawong kon sala.
1.Ginarespeto sang mga kaeskwela ni Tony ang iya relihiyon bisan sia isa ka Muslim kag sila mga Kristiyano.
2.Ginakadlawan nanday Mark, Ben, kag Gabby ang ila abyan kon magkanta sang pagdayaw sa Diyos.
3.Ginasulatan nanday Randy kag Rico ang simbahan sang iban nga relihiyon.
4. Magahod kag nagasinabad sanday Sam, Eric kag Jun sa sulod sang simbahan samtang nagapangamuyo ang mga tawo.
72
Leksyon 3 – Pag-angkon sang Paglaum
73
Ang una nga adlaw nagapakita sang epekto sang Bagyong Sendong. Ang ikaduha nga laragway
nagapakita naman sang hitabo sa Cebu nga may
mabaskog nga linog. Ano ang nabatyagan mo sa tion nga makabalita sang amo sini nga hitabo?
Sa mga panahon kasubong sini, importante ang pag-angkon sang “paglaum”.
74
subong ang pamangkot nga ini. Gani ginahanda ang leksyon nga ini. Sa imo nga pagbasa, ginalauman nga:
a.Mahambal ang mga ginalauman kag ginahandum nga matabo sa imo kabuhi.
b.Makapinsar sang pamaagi para malab-ot ang imo ginahandum.
c.May ara nga positibo nga pagtan-aw sa mga hitabo sa imo kabuhi.
Sa diin sa mga ini ang naagihan mo na? Butangi sang tsek () ang kahon kon naagihan mo na. Ano ang imo ginpanumdum kag nabatyagan sang matabo sa imo ang mga sitwasyon sa kada numero? Isulat sa notebook ang imo sabat.
1. May ara kamo pagtilaw sa klase kag manubo ang nakuha mo nga grado.
2. Oras na sa pagpasa sang imo proyekto sa isa ka
subject pero indi ka pa makapasa sang imo ginhimo. 3. Isa ka sa mga nagaintra sa importante nga
paindis-indis sa inyo eskwelahan pero wala ka nakaintra sa tion sang paindis-indis kay nagmasakit ka.
4. Nag-intra ka sa paindis-indis sa pagkanta ugaling wala ka nagdaog.
75
Panumdumon Naton
Mahimo nga naagyan o naeksperyensyahan mo ang mga nasambit nga sitwasyon. Ini mga halimbawa sang mga kahigayunan nga makabig naton nga indi maayo nga hitabo sa atonn kabuhi. Ang mga ini nga hitabo nagahatag sa aton sang nagkalain-lain nga balatyagon kasubong sang pagkasubo, pagkanugon, pagkaugot, kag pagka-akig.
Sa mga kahigayunan nga ini, indi dapat
pagpadayunon ang pagpangasubo kag pagpakuribong sa binit. Importante nga mangita sang paagi nga malubad ang problema. Kinahanglan magpaminsar sang paagi kon paano makatibawas kag makabangon liwat. Kinahanglang sang isa ka tawo nga magpati nga may maayo nga matabo sa iya kabuhi. Ang tawo nga ini nagapangita sang paagi para malab-ot ang iya ginahandum kag naluyagan. Ini ang tawo nga may paglaum. Indi sia nadulaan sang positibo nga pagtan-aw sa kabuhi.
Nabati-an mo na bala ang hambalanon nga ini– “May
bukas pa. Huwag kang mawalan ng pag-asa”. Ang linya
76
sang masanag nga pagpaminsar kon paano atubangon ang mga problema sa aton kabuhi. Kasubong man sang silak sang adlaw, ini nagahatag sa aton sang kakusog sa pagatubang sang kada sitwasyon – maayo man ukon indi. Ang pag-agum sang paglaum naghatag man sang kabakod sa aton pagsalig sa Dios. Nagalaum kita nga may maayo nga matabo sa aton kabuhi sa pag-ubay kag pagtuytoy sang Makaako.
Sa inyo indi maayo nga inagyan, ano ang imo ginhimo para indi ini masulit. Paano mo nalubad ang imo mga problema.
Pagabuhaton
Hilikuton 1
Balikan naton ang mga sitwasyon nga imo nabasa. Ikurit sa imo notebook masadya nga nawong sa kada dinalan nga nagapakita sang bata nga may paglaum.
1. May ara kamo pagtilaw sa klase kag manubo ang nakuha mo nga grado.
a. Kaayuhon ko ang pagtuon kag permi ako mahimo sang assignment para makakuha ako sang mas mataas nga grado sa sunod nga pagtilaw.
77
b.Maghampang na lang kag magtan-aw sang telebisyon kada magpuli sa balay kay indi na mabag-o ang akon grado sa eskwelahan.
2. Oras na sa pagpasa sang imo proyekto sa isa ka subject
pero indi ka pa makapasa sang imo ginhimo.
a. Pabay-an na lang nga wala sang mapasa nga proyekto.
b. Makipag-istorya sa manunudlo kon pwede tapuson kag ipasa ang nahimo nga proyekto bisan pa ulihi na.
3. Isa ka sa mga nagaintra sa importante nga paindis-indis sa inyo eskwelahan pero wala ka nakaintra sa tion sang paindis-indis kay nagmasakit ka.
a. Indi ka na mag-intra sa kon ano nga paindis-indis asta san-o.
b. Magpaayo dayon kag liwat maghanas para makaintra sa sunod nga paindis-indis.
4.Nag-intra ka sa paindis-indis sa pagkanta ugaling wala ka nagdaog.
a. Ipanginbulahan ang nagdaog. Kag
paayuhon pa ang angkon nga talent para magdaog sa sunod nga paindis-indis.
b. Mahibi kag mangakig sa ngadaog. Iiyak at magagalit sa nanalo. Kalimtan kag mag-untat na sa huyog nga pagkanta.
78
a. Mangin mas mapisan kag mas matutum sa pag- eskwela kag sa mga ulobrahon sa eskwelahan. b. Mangasubo kag mangakig sa kaugalingon. Magpakuribong na lang sa isa ka binit kag pabay-an ang pag-eskwela.
Hilikuton 2
May handum ka bala sa imo kabuhi? Kaupod sang mga handum ang paglaum nga mapaayo ang palaabuton. Bilang isa ka estudyante, ano ang imo mga handum? Sa imo notebook, maghimo sang duha ka inidas, Inidas A kag Inidas B. Isulat sa Inidas A ang imo mga handum kag naluyagan. Isulat naman sa Inidas B ang pwede mo mahimo para maagum ang mga ini.
Hilikuton 3
79 Itanum sa Tagipusuon
Sa subong nahibaluan mo na ang importansya sang pag-angkon sang paglaum kag positibo nga panan-awan sa kabuhi. Paagi sa pagdrowing sa isa ka papel, ipakita mo ang imo naintindihan sa isa ka tawo nga may paglaum kag may positibo nga panan-awan sa kabuhi.
Tandaan:
1. Ang kada tawo nakaeksperyensya sang mga problema kag
indi maayo nga hitabo sa kabuhi.
2. Sa kada problema kag indi maayo nga hitabo sa kabuhi sang
isa ka tawo, importante ang may paglaum kag positibo nga panan-awan sa kabuhi.
3. Ang paglaum kag positibo nga panan-awan sa kabuhi
nagahatag sang kabakod kag kalig-on nga may sa pag-salig sa Makaako sa pag-atubang sang palaabuton.
4. Sa kada handum kag naluyagan ngamaangkon kaupod ang
80 Ipangabuhi
Ara kag malapit namatapos ang aton leksyon. Basaha ang malip-ot nga binalaybay sa idalum. Himu-i ini sang aksyon kag ipakita ang imo ginhimo sa klase. Sa sunod kon makasugata ka sang mabudlay nga sitwasyon ukon problema, dumduma lang ang ini nga binalaybay.
PAGLAUM
Sa kada hitabo sang kabuhi mo, Ang paglaum dapat ara sa imo. Nagahatag kusog kag indi madula
Sa imo tagipusuon sia ara.
Kon mag-abot man mga problema, Indi ka dapat magkaluya,
Sa Diyos magsalig ka sa iya,
81 Tinguhaon Naton
Basahon sang maayo ang kada dinalan. Isulat ang imo sabat sa kada pamangkot sa papel.
1. May pagahiwaton nga paindis-indis sang hampang sa eskwelahan. Sin-o ayhan sa tatlo ang nagahimo sang paagi para makapasakop sa sini nga paindis-indis? a.Pagkatapos sang ila klase, nagaupod pa si Jezil para
maghampang kag makipag-istorya.
b.Pagkatapos sang ila klase nagapauli dayon si Jamie para maghanas sang iya kinaadman.
c.Pagkatapos sang ila nga klase temprano pa nga nagapauli si Marnie para magpahuway kag magtan-aw sang iya paborito nga talan-magtan-awon sa telebisyon.
2. Mapisan magtuon si Raymond. Pirme lang siya nagaobra sang iya buluhaton sa balay kag sang iya proyekto.
Nagapati sia nga madala sia sa mga hatagan sang dungog sa ila klase. Matuman ayhan ang iya
ginahandum?
a.Oo, kay nagahimo sia sang paagi para malab-ot ang iya nga handum.
b.Indi, kay wala sang pulos ang iya pagpangabudlay. c.Pwede, basi makita sia sang iya manunudlo sa iya
ginabuhat.
3. Ginahandum sang pamilya Reyes nga makaangkon
sang kaugalingon nila nga balay nga istaran. Ano ang ila dapat nga himuon para matuman ini nga handum?
82
b.Magpangutang sang kwarta sa mga kilala kag magbakal sang balay.
c.Mangin mapisan sa obra kag magkinot para makatipon kag makabakal sang balay.
4. May sunog nga natabo sa isa ka baranggay. Sin-o sa masunod nga pamilya ang may positibo nga panan-awon sa kabuhi?
a.Ginpangkuha sang pamilya ni Mang Jose ang nabilin nila nga mga gamit kag nangita dayon sang umalagi nga istaran.
b.Nagakaurungan si Mang Nicanor sa inagihan sang iya pamilya, amo man ang iya asawa kag mga bata.
Wala sila nagauntat sang paghibi sa pagkanugon sang ila balay kag mga gamit.
c.Nagkasubo kag nagpahimunong na lang sa higad ang pamilya ni Mang Sidro tungod indi nila mabaton ang natabu sa ila.
5. Ano ang kinaiya sang isa ka tawo nga may paglaum sa iya kabuhi?
a.Masinulub-on, nahadlok kag pirme lang nagapahimunong sa higad.
b.Pirme lang nagapangakig, nagapang-away kag madamo sang kontra.