E DREJTA FINANCIARE
1-E DREJT FINANCIARE
-quhet teresia e normave jiuridike qe rregullojne mardheniet financeiare juridike qe
zhvillohen gjat mbledhjes, ndarjes dhe shpenzimit te mjeteve te destinuara per finsnacimin e shpnzimeve
publike
2-TERMIN E DREJT FINANCIARE E PERDORIM NE 2 KUPTIME-
a-si teresi dispoxitash juridike b-si
disiplin shkencore qe studion mardh shoqerore
3-CILAT JANE DETYRAT E SHKENCES MBI FINANCAT
- a-si,sad he prej kujt duhet te mblidhen mjetet
b-si te behen ndarja e tyre midis subjekteve c-b-si te shpenxohen kto mjete
4-KU NDRYSHON VEPRIMTARIA FINANCIARE E SHTETIT NGA AJO E INDIVIDIT
- a-shteti nuk synon
te realixoje fitime ndersa individi po b-nuk ndjek parimin e kundersherbimit,kunderveprimit c-veprimtarit e
shtetit jane te natyres jo materiale d-shteti shfrytezon te hyrat e detyrushme per te plotesuar nevojat
e-plotesimin e nevojave mbar shoqerore f-organi qe vendos per te hyrat ,shpenzimet I vendos kuvendi
5-CILAT JANE PARIMET E PERBASHKTA NDERMJET SHTETIT DHE INDIVIDIT
- a-kursimi
b-efikasitetei ne shpenzim
6-MARDHENIE FINANCIARE JURIDIKE DHE OBJEKTI E SUBJEKTI I TYRE-
jane mardh shoqerore qe
krijohen ,ekzistojne dhe pushojne ne sferen e veprimit,financiar te shtetit+ organe te caktuara dhe rregullohen
me dispoxita juridike te organeve kopetente. OBJEKT-eshet paraja SUBJEKT-shteti ne njeren ane dhe personat
fizik ne anene tj
7-BURIMET E SE DR FINANACIARE NDERKOMBTARE
- a-kontratat nderkombtare b-zakonet
nderkombtare c-aktgjykimet e gjykatatve dhe arbritrazheve nderkombtare d-ligjet e brendshme
e-dispoxita te caktuara te organixatave nderkombtare
8-TE HYRAT PUBLIKE-
kuptojm mjete moneteare me ane te cilat shtatti I mbledh me sovranitetin e tij dhe
ploteson nevojat e veta ne baze te kopetencave te tij
9-KARAKTERISTIKAT E TE HYRAVE PUBLIKE
- a-ne para dhe sherbejne per plotesimin e nevojave
publike shoqerore te cilat ndryshojne nga ato personale ,mblidhe ne interest e pergjithshem,mblidhen ne para
b-te hyrat e shb-tetit jane pjes e vleres b-te krijuar rishtazi
10-NGA SE PERBEHET SISTEMI NGA SHTETET FEUDALE
-a-rerita feudale b-dormeni c-regale d-taksat
e-tatimet te cilat jene direkte dhe indirekte f-huat publike
11-KARAKTERISTIKAT E SISITEMIT TATIMOR NE KAPITALIZEM
-a-zgjerimi I rrethit te obliguesve
tatimor b-rritja e nr te formave tatimore c-rritja e ngarkimit tatimor
12-NGA SE PERBEHET SISTEMI I TE HURAVE NE SHTETET SOCIALISTE
- a-te hyra nga ndermarje
shtetrore b-nga koperativet c-nga popullsia
13-KLASIFIKIMI I TE HYRAVE PUBLIKE
- a-burimore dhe te prejardhura b-juridiko publike ,private c-te
rregullta e jot e rregullta d-nga person fizik,juridik e-te kthyshme,pakthyshme f-te destinuarar te adestinuara
g-ne para g-ne natyr
14-TE HYRA BIMORE ,DERIVATIVE ,JURIDIKO PUBLIKE PRIVATE- TE HYRA BIMORE-
te hyra qe
shteti I realizon me aktivitetin e tij ek ose ne baze te se dr pronsis .
PREJARDHURA
-I realizon ne baze te
pushtetit te tij Sovran, jane te prejardhura nga forcat ek dhe personave juridik e fizizk .
JURIDIKO PUBLIKO
–
ne rastin kur pozita e shtetit e shte me e priviligjuar se atyre privat.
JURIDIKO PRIVATE
-ku pozita e shtetit
eshte e pjeserisht e barabart me ate privat
15-TATIMET
-jane pages ate detyrushme ne ngargkim te kontribusve qe sherbejne ne plotsimin e nevojave
mbar shoqerore
16-KARAKTERISTIKAT E TATIMEVE-
a-ne para b-te detyrushme c-derivative d-te shtetit e-me interes
public f-pa kundershperblim g-pa destinancion h-territorialiteti shtetror dhe territory pra paguhen sipas tatimit
territorial
17-DERIVATSHMERI TE TATIMEVE
-kuptojm tatimet devijone nga pasuria e personave fizik e juridik ne
pasurin e shtetit
18-MENYRAT E APLIKIMIT TE DETYRIMIT TATIMOR NE SISTEME TE NDRYSHME
- a-ne sistemin
skllavapronar me dhune b-ne sisitemin feudal aplikimi behet ne baze te kontarates c-aplikimi tatimor ne
kapitalizem behet me ligj ne baze te parimeve kushtetuse
19-PSE THEMI QE TATIMET MBLIDHEN PA KUNDERSHPERBLIM TE DR
- sepse per Shumen e tatimit
te paguar shteti nuk jep kompesim ted r por kjo nuk do te thot obligusi nuk ka asnje dobi, dobia eshte indirekte
20-SI MBLIDHEN TATIMET--
ne para ,jane pafesa te detyrushme ,jane pa kundershperblim te drejteperdrejt,
mblidhen me interest e pergjithdhem
21-PSE MBLIDHEN PER INTERES TE PERGJITHSHEM,PSE JANE PA DESTINANCION-
sepse
plotsohen nevojat mbar shoqerore dhe sepse nuk I dihet destinancioni pra nuk dihet se per cfar do perdore
22-TERRITORIALITETI NE PAGIMIN E TATIMEVE NENKUPTON
- zbatimin e shtetesis ,pagimin e
tatimeve pavarsisht nese jane shtetas.parimi I territorialitetitmshtetsia obligim te pakufizuar.
23-THELBI I TEORIS SE CMIMIT TE SAKRIFICES TE RIPRODHIMIT DHE TE TEORIS ORGANIKE
-
a-eshte cmimi qe paguajne per sherbimet qe kryen shteti b-I sacrifices ne duhet te sakrifikojme per sherbimet qe
na kryen shteti duke paguar tatimet c-teoris se ripridhimit kur tatimet perdoren ne menyre productive qe tatimet
te prodhojn tatimet d-teoris organike ku ekziston 1 lidhje midis popllit e shtetit qe per te mbajtur ne kembe kte
lidhje duhet te financojme
24-KLASIFIKIMI I TATIMEVE-
a-direkte dhe indirekte b-subjektive dhe objective c-sintetike dhe analitike
d-pergjithshme dhe destinuara e-kadastrale dhe tarifore f-supozuara dhe faktike g-sipas vleres specifike
h-propocionale dhe speciale i-te rregullta dhe jot e rregullta j-themelore dhe plotsuse k-qendrore dhe lokale
25-CILAT JANE KRITERET PER TE KLASIFIKUAR TATIMET NE DIREKT E JODIREKT
- a-teoria mbi
vleren (fiziokratike) b-kriteri I bartjes c-momenti I pagimit
26-TATIME KADASTRALE
- kuptojm obligim tatimor percaktohet ne baze te dhenave ne regjistrim kadastral
TATIM PROGRESIV
-tarifa tatimore ndryshojne ne varsi te bazezs tatimore
TATIME
PROPOCIONALE-perqindje tatimore nuk nderyshon me ndryshimin e bazes tatimore
27-CILAT JANE KRITERET PER TU CILSUAR SUBJEKT TATIMOR
–a-te jesh parashikuar nga ligjin b-te
mbash barren e tatimit ligjerisht
28-CMARDHENIE KA OBLIGUSI ME PAGUSIN TATIMOR-
jane I njejt9 person me perjashtim te
ardhurave personale
29-PAGUSI DEFINITIV
- eshte personi mbi te cilen bie barra tatimore
30-CMUND TE THEMI PER BURIMIN DHE OBJEKTIN E TATIMIT
- ato perputhen me perjashtim te tatimit
nominal mbi pasurin
31-BORXH TATIMOR
-kuptojm teresi detyrimesh qe obligusi tatimor e ka per detyr te paguaj
32-VERTETIM TATIMOR
,- kuptojm teresia e procedurave qe ndjekin organet percaktimin,mbledhjen e
detyrimit.
PARASHKRIMI
-humbja e ted r percaktimin dhe pagimin e tatimit dhe perkthimin e pjesese se
tatimit te paguar- a-organeve per te mbledhur b-e obligusve per 1 shume teper
33-PARIMET SIPAS ADAM SMITHIT
- a-cdo shtetas eshte I detyruar te mare pjese ne mbulimin e
shpenzimeve te tij b-detyrimi tatimor duhet te jete I caktuar saktesisht ne menyre qe te mos lejohet arbritariteti I
organeve financiare te shprehura sakt e qart c-cda tatim duhet te paguhet ne menyr dhe kohe me te pershtatshme
per obligusin tatimor d-shpenzimet per percaktimin dhe mbledhjen e tatimeve duhet te jen sa me te vogla
34-MJAFTUESHMERIA SIPAS VAGNERIT
- me ane te tatimeve duhet te mblidhen te gjitha mjetett
financiare, se bashku me te hyrat e tj shtetrore do mundesojne financimin e te gjitha shpenzimeve
35-KUSH JANE KRITERET PER TE QENE SUBJEKT TATIMOR
-a-jane te detyruar ligjerisht te paguaj
tatimin, te mbajne efektivisht baren tatimore b-te paarshikohet shprehimisht si subject nga dispozitat e ligjeve
tatimore
36-UNIVERSALITETI
-nenkupton barazi ne pagesen e obligimit tatimor ku tatimi eshte universal te gjith duhet
te paguajn tatimin
37-BARAZIA NE TATIME
-kuptojme qe barra tatimore duhet te jete e ndare ne menyre te barabart per te gjith
obliguesit tatimor
38-ELASTICITETI
- nenkupton mundesin e sistemit tatimor per tju pershtatur sa me shpejt e sa me sukses
ndryshimeve te lartetesis se shpenzimeve publike
39-BARTJET TE TATIMEVE
–kuptojme kalimi I barres tatimore te 1 person tj konsumatorit ndodh kur
obligusi tatimor bene perpjekje ta kaloj barren tek personi tj me qellim qe te shmang nga vetja efektet e
padeshiruara te tatim it
40BARTJA E QELLISHME
-eshte kur vete ligji parashikon mundsin e bartjes se bares tatimore nga obligusi te
personi tj.
41-FORMAT E EVAZIONIT TE PALIGJSHEM-
a-fshehje e plote e tatimit e te ardhurave pasuris fakteve e
sendeve e ngjarjeve b-fshehja e pjesshme e tatimit e te ardhurave te pasurise te gjitha ne menyre te pjesshme
42-FORMAT E EVAZIONIT TE LIGJSHEM
- a-ndrrimi I vendbanimit b-boshlleqet e ligjeve c-zvoglimi I
konsumit d-perqendrim vertical
43-TATIMET E DYFISHTA
-ndodh atehere kur ne te njejten periudh kohe ngarkohet ne te njejtin tatim ,I njejti
subject ose object tatimor ne 2 ose me shum shtete
44-MBITATIMI
- kur I njejti obligues tatimor per te njejten periudh kohe u paguan 2 ose me sh tatime te te
njejtit lloj njesi e politico territoriale te ndryshme
45-KUMULIMI
-kur I njejti obligues tatimor per te njejten periudh kohe nga I njejti burim tatimor paguan disa
lloj tatimesh
46-DALLIMI I MBITATIMIT ME KUMULIMIN- a
-mbitatimi ndryshon vetem organi b-kumulimi ndryshon
tatimi
47-METODAT ELIMINIMIT TE TATIMEVE TE DYFISHTA
- a-masa unilateriale kur shmangia ndodh
Brenda te njejtit vend ,pra masa e perjashtimit b-masa bilateriale dhe multirateriale ne mardhenie midis
shteteve,e kreditimit
48-QELLIMET E KONVENTAVE TATIMORE-
a-shmangia evazionit fiscal b-shmangia e tatimit te dyfisht
nderkombtar
49-TVSH-
eshte tatim mbi vleren e shtuar eshte tatim I pergjithshem indirect dhe mbi konsumin
50-PARIMET E TVSH
-a- zbatohet me 1 shk 20 perqind b-zbatohet ne te ghitha hallkat c-per te gjitha
funizimet pervec tokes dhe baneses d-parimi destinancionit e-bazohet tek fatura
51-PERSONAT E TATUSHEM ME TVSH
- jane te gjitha ata qe krijojne 1 xhiro vjetore mbi 8 milion ne vit
dhe te gjith at qe regjistrohen sit e tille
52-MEKANIZMI I LLOGARITJES SE TVSH QE DO PAGUHET-
tatimi mbi vleren e shtuar paguhen nga 1
person tatushem per 1 periudhe tatimore qe do llogaritur duke zbritur nga tvsh per periudhen tatimore mbi
vleren totale te tatushme te te gjitha funizimeve te bera nga ky person cdo kreditim tatimi te lejuar per kte
person
53-KUR LEJOHET KREDITIMI
- a-per te gjitha funizimet e tatushme nga 1 person I tatushem b-importet qe
bejne te gjith personat e tatushme c-borxhi I keq
54-BORXHI I KEQ
-eshte regjistruar si e ardhur ,fshir nga librat kontabel nuk eshte arritur arketimi
55-OBJEKTI I LIGJIT MBI TE ARDHURAT
- mardheniet qe krijohen ne fushen e tatimit mbi te ardhurat
personale mbi fitimin me tatimin qe mbahet
56-DALLIMI I TATIMIT TE DYFISHT DHE KUMULIMI-
a- kur kemi subject, object,kohe ,tatim dhe organe
tatimore jane te ndryshushme kemi mbitatim b-kur kemi subject,object,kohe,tatim dhe organe tatimore dhe
tatimi eshte I ndryshem kemi kumulim
57-PIKAT E PERBASHKTA MIDIS SHTETIT PERSONIT FIZIK E JURIDIK
- a-kursimi b-efikasiteti I
shpenzimit
58-LLOGARITJA E FITIMIT TE TATUSHEM
–behet diferenca midis te ardhurave dhe shpenzimeve
59-FORMAT E TE HYRAVE PUBLIKE-
a-dhuratat b-prerja e luftes dhe plackitja c-pasuria shtetit
d-monopoli e-tatimet
60-AKCIZAT
-jane tatime mbi 1 nr te kufizuar mallrash per konsum masiv te brendshem pavarsisht nese
provahen Brenda vendit apo importohen
61-DOGANAT
-eshte 1 lloj I vacant I tatimit te terthort qe paguhen ne momentin e kalimit te 1 malli te caktuar
pertej klufirit diganor
62-TAGRA DOGANORE
-eshte e dr e shtetit per te tatuar mallrat ne castin e kalimit te kufirit
63-DEKLARATA DOGANORE-
eshte flete paraqitje e mallit qe plotesohet nga pronari dhe permban te vendit
te sakta mbi mallin de cdo te dhene llogaritet tyarifa doganore
MBIKQYRJA DOGANORE-
perfshin masat qe
meren per te siguruar pandryshueshmerine e mallit te mjetetit ekujpiazhit e per te penguar veprimet e
palejushme ne mallin qe I nenshtrohet doganes
MEGANIZIMI DOGANOR-
sasia e kompesimit qe paguhet per
mallin e vendosur ne magazinen doganore
CARTER-TIR-
eshte 1dokument doganor qe leshohet ne baze te
marveshjes doganore te lidhu nepermjet vendeve antare se organizates per bashkepunim ek qe krijon lehtesi per
pagim neper dogana
BAMERA
-aplikimi ne perqindje te larta me qellim uljen per importin dhe per eksportin
kur prodhimi nuk del
RRUGET-
jane rruget toksore ,ajrore dhe detare nepere te cilat
mbartet,trasportohet,importohet,eksportohet malli pertej kufirit
64-LLOJET OSE KLASIFIKIMI I DOGANAVE SIPAS DREJTIMIT TE MALLIT
- a-dogana importi
b-eksporti c-tranzit
65-LLOJET E DOGANAVE SIPAS QELLIMIT TE APLIKIMIT
-a-dogana fimnanciare ,fisklale b-dogana
ek,mbrojtese c-dogana antidumping d-dogana repressive
66-LLOJET E DOGANAVE SIPAS MENYRES SE MATJES-
a-sipas vleres b –specifike c-te perziera
d-rreshqitese
67-QELLIMI I APLIKIMIT TE DOGANAVE EK-
eshte mbrojtja e prodhusve te vendit dh eek ne teresi
68-LLOJET E DOGANAVE SIPAS NXJERRJES SE DISPOZITES
- a-autonome b-kon vencionake ose
kontraktuse
69-LLOJET E DOGANAVE SIPAS LARTESIS SE NGARKIMIT DOGANOR-
a-diferenciale b-preferenciale
70-DOGANA KONVENCIONALE-
jane rezultat I marveshjesh midis 2 a me sh shteteve
71-DOGANA PREFERENCIALE-
jane ato ku ne rastin e doganimit aplikohet perqindja me e vogel doganore
se ajo e pergjithshme
72-NDARAJA E ORIGJINES SE MALLIT SIPAS KODIT DOGANOR
- a-origjin preferenciale
b-jopreferenciale
73-NE CRREGJIM VENDOSET MALLI SIPAS KODIT DOGANOR-
rregjimi I perpunimit aktiv ,pasiv,I
lejimit te perkoshem dhe regjimit transit
74-REGJIMI I PERPUNIMIT AKTIV-
percakton ted r e importusitr qe punon ne fushen e perpunimit te lendeve
te para me qellim eksportin e plote apo te pjesshem te produkteve nga ky perpunim
75-REGJIMI I LEJIMIT TE PERKOSHEM
- percaktohet si e dr e importuesit te makinerive apo mjeteve qe
sherbejne perkohesisht per realizimin e veprimtarive te caktura e pas ktij sherbimi kthehet ne vendin e origjines
ose vendet e tj
76-REGJIMI I PERPUNIMIT PASIV
- percaktohet si e dr e importuesit per te importuar te njejta mallrat e
eksportuara me pare me perjashtim te taksave doganore
77-TAKSAT
-jane cmimi per sherbimet speciale qe ofron shteti
78-KU VIHET ELEMENTI DETYRIM NE PAGESEN E TAKSAVE
-a-sherbim pas pageses b-forcen
shtenguese c- cakton ne menyre te 1 anshme nga shteti
79-KLASIFIKIMI I TAKSAVE SIPAS NIVELIT TE SHPENZIMEVE
-a-taksa e barabarte me nivelin e
shpenzimit b-taksa me e madhe se niveli I shpenzimit c-tksa me e vogel se niveli I shpenzimit
80-CFARE MER PARSYSH SHTETI NE LARTESIN E TAKSAVE
-a-nga kosto e shpenzimit b-nga dobia e
gjith shoqeris c-dobia individuale
81-KLASIFIKIMI I TAKSAVE SIPAS ORGANIT QE KRYEN VEPRIMET
- a-administrative b-gjygjsore
c-nenpunsit
82-KLASIFIKIMI I TAKSAVE SIPAS ORGANEVE QE CAKTOJN OBLIGIMIN TOKSOR
- a-qendror
b-lokal
83-KLASIFIKIMI SIPAS MENYRES SE PAGESES
-a-ne para b-me pulle
84-KLASIFIKIMI SIPAS KOHES SE PAGESES-
a-parakryerjes se sherbimit b-pas kryerjes se sherbimit
85-HUAJA
-mardhenie juridiko financiare kontraktuale nepermjet shtetit dhe personave fizik e juridik si
huadhenes. Kontrata ne baze te cilave huadhensi jep huamarrsit 1 sasi te hollash duke percaktuar detyrimin e
hua marrsit te kthej kto te holla ne afat te percaktuar se bashku me iteresin
86-KARAKTERISTIKAT E HUAS
-a-te jete e kthyshme b-te kete te percaktuar afatin e kthimit c-te shoqerohet
me perindje e interesit
87-DALLIMI I HUAS PUBLIKE NGA BORXHI SHTETROR-
a-borxhi eshte nocion me I gjere se huaja ai e
perfshin ate +dhe disa sherbime te tj
88-DALLIMI I HUASE NGA KREDIT SHTETRORE
- te krediti me parat e kreditorve shteti nuk I disponon
parat lirisht si pronar sepse kreditori I terheq ato kur te doj
89-KUSHTET QE SHTETI TE EMERTOJ PARA
- a-te ekzistoj kerekesa per mjetet monetare b-te ekzistoj
oferta mjete monetare te lira c-leverdia interesi reciprok I paleve d-te ekzistoj garancia per kthimin e huas
90-ELEMENTET E HUAS PUBLIKE
- a-vlera nominale e huas b-kursi I huas c- e ardhura nominale
91-BORXH AKTUAL
-behet fjale kur huaja sa po eshte lidhur dhe shteti mer detyrimin per ta shlyer psh kuota
afat shkurter
92-BORXHI I KONSOLIDUAR
-eshte shuma e huave te trasheguara kohe pas kohe psh huat afat gjata
93-PARIMET E HUASE PUBLIKE
- 1-ndarja e barabarte e bares se huase 2-parimi I rentabilitetit 3-parimi I
ritjes ekonomike
94-KLASIFIKIMI I HUAVE PUBLIKE
- 1-te brendshme dhe te jashtme, 2-vullnetare,te
detyrueshme,patriotike, 3-afat shkurter, afat gjate,afat mesem, e perjetshme 4-produktive dhe joproduktive
5-sipas paritetit,nenparitetit dhe nenparitet 6-hua kombetare dhe vendore 7-borxhi actual dhe I konsoliduar ,
8-hua ne para dhe ne mall.
95-SSHPENZIMET PUBLIKE-
quhen ato shpenzime publike qe kryhen per te plotesuar nevojat shoqerore dhe
shteterore
96-KLASIFIKIMI I SHPENZIMEVE PUBLIKE
- 1-te rregullta dhe jot e rregullta 2-produktive dhe jo
productive 3-investuese dhe trasferuese 4-materjale dhe personale 5- te oganeve endrore dhe lokale 6-ne
natyre dhe ne para 7-ne para dhe ne mall.
97-MBI CKRITERE KLASIFIKOHEN SHPENZIMET NE PRODUKTIVE DHE JOPRODUKTIVE-
mbi
kriterin e krijimit te te ardhurave
98-SHPENZIMET INVESTUESE
jane ato lloj shpenzimesh qe ndikojn ne rritjen e te ardhurave kombetare psh
ndertimi I rrugeve dhe investimet ne ekonomi etj.
SHPENZIMET TRANSFERUESE
-nuk kontribuojn ne rritjen e te ardhurave kombetare psh shpenzime per
pensione
SHPENZIME MATERJALE
-jan ato lloj shpenzimesh qe kryen shteti per te blere te mirat e caktuara
SHPENZIMET PERSONALE
jane ato lloj shpenzimesh qe kryhen per pagesat e punonjesve per pune.
99-STRUKTURA E SHPENZIMEVE PUBLIKE-
1-per sigurimet shoqerore 2-per arsimin 3- ushtarake 4- per
administrten shteterore 5-per nderhyrjen e shtetit ne ekonomi 6-per shkencen 7-per mjedisin
100- STRUKTURAT E SHPENZIMEVE NE SHQIPERI
1-korente 2-kapitale 3- huadhenje dhe pjesemarrja ne
kapitale me aksione 4-pagesat e principalit per huamarrjet
101-BUXHETI
- jne te gjitha te ardhurat qe mblidhen me ane te instrumenteve financiare te ndryshme qe
perdoren per te finanncuar shpenzimet publike.
102- PARIMET E BUXHETIT
- 1-
PARIMI I UNITETIT BUXHETOR
-esht parimi ku te gjithe te hyrat publike
dhe shpenzimet publike paraqiten ne 1 tabele te vetme dhe kjo lejon krahasimin
. 2-PARIMI I EKUILIBRIT
BUXHETOR
-esht nje nga parimet me te rendesishme ku te gjithe te hyrat publike dhe shpenzimet publike
duhet te jene ne ekuiliber midis tyre.
3-PARIMI I PERIODICITETIT
- buxheti hartohet per 1 periudhe
te caktuar, zakonisht esht 1 vjecare.
4-PARIMI I QARTESISE
BUXHETORE
- ne buxhet duhet te shkruhen saktesisht te gjitha te hyrat dhe destinacini I tyre.
5-PARIMI
I SAKTESISE BUXHETORE
-ne buxhet gjejme jo vetem buurimin por edhe shifrat e shpenzimeve publike dhe
te hyrat publike
6-PARIMI I MIRATIMIT PARAPRAK
- buxheti nuk mund te hyje ne ligj pa miratimin e
kuvendit. Nese nuk arrin te miratohet per shkaqe te ndryshme, atehere merret ne konsiderat buxheti tjeter me
1/12 e shpenzimeve te vitit te kaluar per 3 muaj.
7-PARIMI I PUBLICITETIT
- esht nje nga parimet
themelor, te hyrat dhe shpenzimet publike shkruhen ne fletoren zyrtare dhe behen publike.
8-PARIMI I
TERESISE BUXHETORE-
do te thote se me buxhet paraqiten gjithe te hyrat dhe gjithe shpenzimet publike por
ne neto pra thjesht diferenca.
9-PARIMI I SPECIFIKIMIT BUXHETOR
-do te thote se ne buxhet
specifikohen te gjitha te hyrat publike dhe shpenzimeve,specifikimi sasior dhe specifikohen dhe afatet ,pra
specifikimi kohor.
103-KARAKTERISTIKAT E BUXHETITR TE SHTETIT
1-tabele krahasuese e te gjitha te hyrave dhe
shpenzimeve qe kryhen shteti 2-karakter planifikues 3-paraqet ekuiliber buxhetor 4-progami I qeverise
104-REGJIMET PER ET VENDOSUR MALLRAT NE RSH
1-regimi I perpunimit aktiv 2-I lejimniit te perkohshem 3-tranzit 4-perpunimit pasiv
105-KUR LIND BORXHI DOGANOR I IMPORTIT?
1-Nepermjet vendosjes nbe qarkullim te lire te mallrave
qe u nenshtrohe detyrimeve te importit 2-nepermjet vendosjes se ketyre mallrave nen regjimin e lejimit te
perkohshem ne perjashtim te pjesshem nga detyrimet e importit.
106-SHKELJA E DOGANAVE
- 1-kundravajteje administrative 2-kondrabande
107-BARTJA PERPARA
esht kur bara perpara kalon nga prodhuesi te konsumatori
BARTJA PRAPA
esht kur bara kalon nga konsumatori te prodhuesi.
108- TEORIA E SIGURIMIT
kuptojme cmimin qe obliguesi tatimor duhet ti paguaje shtetit per sherbimet qe I
ben duke siguruar pasurine dhe integritetin fizik te tij.
TEORIA E SHFRYTEZIMIT
-ne paguajm tatimet ne menyre qe shteti ten a kryeje mundesine qe te shfrutezoje
me te qete pjesen e pasurise qe na mbetet!!
• TË HYRAT PUBLIKE
Çka janë financat?
Financat janë disiplinë shkencore e cila i studion dukuritë, marrëdhëniet dhe institucionet lidhur me krijimin, grumbullimin, shpërndarjen, rishpërndarjen, shpenzimin dhe udhëheqjen me mjete monetare, me qëllim të plotësimit të nevojave të përgjithshme shoqërore. Fjala financa rrjedh nga fjala “finis” që d.m.th. kufij, fund ose mbarim.
Të hyrat publike
Shteti në bazë të kushtetutës, ligjeve dhe në bazë të dispozitave tjera ligjore kryen një varg detyrash dhe
funksionesh. Për kryerjen e këtyre detyrave, shtetit i janë të nevojshme mjete të caktuara financiare, e këto mjete financiare me të cilat shteti i plotëson nevojat publike quhen të hyra publike. Sistemi i të hyrave të shteteve të sotme ndryshon prej të hyrave të shteteve skllavopronare dhe feudale. Sistemet e të hyrave shtetërore përveç që kanë ngjashmëri kanë edhe ndryshime brenda të njejtit formacion. Sot, në botë nuk mund t’i hasim dy shtete që e kanë sistemin e të hyrave plotësisht të njejtë.
Faktorët që ndikojnë në sistemin e të hyrave publike - Sistemi shoqëror-ekonomik,
- Rregullimi politik,
- Të ardhurat për frymë të popullsisë, - Struktura ekonomike,
- Numri i banorëve, - Madhësia e territorit,
- Lidhshmëria politike dhe ekonomike me vendet tjera etj. Format kryesore të të hyrave publike
- Tatimet, - Kontributet, - Taksat dhe
- Të hyrat tjera parafiskale.
Karakteristkat e përbashkëta të të hyrave publike
Të hyrat publike shërbejnë për financimin e shpenzimeve publike; Të hyrat publike mblidhen në para; Të hyrat publike janë pjesë e vlerës së krijuar rishtas, ato mblidhen nga burimet që përtërihen ekonomikisht.
Ndarja e të hyrave publike
Të hyra origjinere dhe derivative, të hyra juridiko-publike dhe juridiko-private, të hyrat e rregullta dhe jo të rregullta, të hyrat nga popullsia dhe të hyrat nga personat juridik.
Ndarja e të hyrave publike - të hyrat e kthyeshme dhe të pakthyeshme, të hyrat e njësive territoriale më të gjera dhe më të ngushta, të hyrat në para dhe të hyrat në natyrë.
Të hyrat juridiko-publike dhe juridiko-private
Të hyrat juridiko-publike - janë ato të hyra të cilat shteti ose organet e tij në bazë të sovranitetit financiar i mbledhin ose i arkëtojnë prej të ardhurave të qytetarve në formë të tatimit dhe të taksave.
Të hyrat juridiko - private janë ato të cilat shteti i realizon në bazë të aktivitetit të vet ekonomik dhe prej pasurisë së vet.
Të hyrat origjinere dhe të hyrat derivative
Të hyrat origjinere (burimore) - janë ato të hyra të cilat shteti i realizon në bazë të aktivitetit të vet ekonomik ose në bazë të së drejtës së pronësisë. Shteti këto të hyra i realizon nga ndërmarrjet shtetërore ose nga pasuria shtetërore. Të hyrat derivative (të prejardhura) të shtetit - janë ato të hyra të cilat shteti i realizon në bazë të pushtetit të tij sovran. Quhet të hyra derivative sepse nxirren dhe kanë prejardhje prej fuqisë ekonomike të personave juridik dhe fizik.
Të hyrat e rregullta dhe jo të rregullta
Të hyrat e rregullta mblidhen në mënyrë kontinuitive në intervale të caktuara kohe dhe nga burime që ekonomikisht përtërihen vazhdimisht. Përbëjnë pjesën më të madhe të të hyrave shtetërore.
Të hyrat publike jo të rregullta mblidhen kohë pas kohe dhe rregullisht shërbjenë për mbulimin e shpenzimeve të jashtëzakonshme. Nuk mund të parashikohen.
Të hyrat nga popullisa dhe të hyrat nga personat juridik
Të hyrat nga popullsia janë të hyrat që qytetarët i ndajnë nga të ardhurat e veta për mbulimin e shpenzimeve shtetërore.
Të hyrat nga personat juridik janë ato të hyra që shteti i mbledh nga organizatat ekonomike si dhe personat juridik. Të hyrat e kthyeshme dhe të pakthyeshme
Të hyrat e kthyeshme janë huat vullnetare dhe të detyrueshme.
Të hyrat e pakthyeshme janë tatimet me të cilat financohen shpenzimet shtetërore. Të hyrat e njesive territoriale më të ngushta dhe më të gjera
Të hyrat me të cilat shteti i plotëson nevojat shtetërore, mund të paraqiten si të hyra të njësive më të gjera territoriale dhe të hyra të njësive më të ngushta territoriale. Sistemi i ndarjes të të hyrave shtetrore me të cilat
plotësohen nevojat shoqërore mund të rregullohet ashtu që secila njësi politiko-territoriale t’i ketë të hyrat e veta ose që të hyrat t’i ketë vetëm një njësi politiko-territoriale.
Të hyrat e destinuara dhe jo të destinuara
Të hyrat e destinuara janë ato për të cilat ëshët përcaktuar saktsisht se për çfarë do të shpenzohen.
Të hyrat publike jo të destinuara janë ato që shërbejnë për financimin e të gjitha nevojave qëllimi i shpenzimit të tyre nuk është përcaktuar më parë.
Të hyart në para dhe të hyrat në natyrë
Të hyart në para janë ato që mblidhen dhe paguhen në para. Të hyart në natyrë janë ato që mblidhen dhe paguhen në mall. TATIMET
Tatimet janë burim kryesor i mbledhjes së të hyrave publike me të cilat shteti bashkëkohorë i plotëson të dalat publike, e që janë në kompetencë të tij, pa marrë parasysh se a janë shtete të zhvilluara apo janë shtete në zhvillim. sot tatimet janë bërë të hyra të përhershme, të rregullta dhe të hyrat më të rëndësishme që mblidhen nga personat juridik dhe fizik, e që shërbjenë për financimin e të dalave të mëdha, të numërta e të llojllojshme të shtetit. Sot ka shtete në botë, të cilat me anë të tatimit bëjnë rishpërndarjen e të ardhurave nacionale më shumë se 40%. Disa definicione të tatimeve
Tatimi është ajo pjesë të cilën qytetari ia jep shtetit, kështu që pjesën tjetër mund ta ketë në mënyrë të sigurt. Tatimi është çmimi që qytetari ia paguan shtetit për të kompenzuar pjesën e vet të çmimit kushtues të shërbimeve publike të cilat do t’i shpenzojë.
Tatimi është dhënie në para të cilat shteti i mbledh nga individët në bazë të sovranitetit te vet, pa kundërshpërblim të drejtëpërdrejtë, me qëllim të mbulimit të ngarkimit publik.
Tatimi është dhënie e detyrueshme pa të drejtë që të kërkoj kundërshpërblim.
detyrueshme në para, të një pjese të të ardhurave ose të pasurisë, shtetit për mbulimin e të dalave të përgjithshme shoqërore dhe pa kundërshpërblim të drejtëpërdrejtë.
Karakteristikat e tatimit
Karakteristikat kryesore të tatimeve janë:
1.Tatimet janë të hyra derivative : me pagimin e tatimeve shteti realizon të hyra, që për atë shumë të të hyrave i zvoglon të ardhurat e personave fizik dhe juridik. Shteti duke i tatuar subjektet ekonomike njëkohësisht ua zvogëlon fuqinë ekonomike të tyre me qëllim që vetëvetës t’i krijojë fuqi ekonomike për mbulimin e të dalave publike.
2. Tatimet janë të hyra të detyrueshme (të dhunshme) të shtetit : pagimi i tatimit është obligim i përgjithshëm i cili nuk varet prej dëshirës së personave fizik dhe personave juridik, por bazohet në sovranitetin financiar të shtetit dhe forcën ligjore. Detyruesit tatimor janë të obligueshëm që të bëjnë pagesën e tatimit, e nëse nuk e paguajnë, atëherë bëhet arkëtimi në formë të dhunshme.
3. Tatimet mblidhen për interesa publike : nga mjetet e mbledhura nga tatimet plotësohen të dalat shtetrore. 4. Tatimet paraqesin dhënie pa kundërshpërblim të drejtëpërdrejtë : pagimi i tatimit nuk i jep të drejtë personit që e ka paguar që të kërkoj kundërshpërblim të drejtëpërdrejtë. Por, mungesa e kundërshpërblimit të drejtëpërdrejtë nuk d.m.th. që detyruesit tatimor nuk kanë kurrëfarë përfitimesh.
5. Tatimet nuk e kanë karakterin e qëllimit të caktuar: qëllimet e tatimit sipas rregullit nuk përcaktohen përpara. Të hyrat e shtetit të grumbulluara me anë të tatimeve derdhen në buxhet dhe shërbejnë për plotësimin e nevojave të përbashkëta
6. Tatimet mblidhen në para: detyrimi tatimor në shtetet moderne caktohet në para dhe paguhet në mjete monetare. Në raste të jashtëzakonshme dhe të ralla paguhet në formë natyrale ose me punë. Pagimi i tatimit është definitiv dhe dhënie pa kthim, për dallim prej disa të hyrave të cilat nuk janë përfundimtare dhe kthehen p.sh. huatë.
7. Tatimet nuk janë të lidhura me shtëtësinë: detyruesi tatimor nuk ka rëndësi se cilit shtet i takon. Detyrimi tatimor i ngarkon të gjith personat në territorin e shtetit dhe në bazë të sovranitetit financiar i ngarkon me obligim tatimor pa marr parasysh se a janë shtetas të atij shteti apo jo. Tatimin e paguajnë shtetasit e vendit, mirëpo atë do ta
paguajnë edhe shtetasit e huaj që: kanë pasuri, realizojnë të hyra ose kanë trashëguar pasuri të patundshme etj. Qëllimet e tatimit
Tatimet janë njëra ndër formatë kryesore nëpërmjet të cilave shteti realizon të hyra. Prandaj, qëllimi i tatimit është mbledhja e mjeteve financiare për shtetin dhe organet e tjera publike të cilat janë të nevojshme për financimin e funksioneve të tyre. Ky është qëllimi fiskal i tatimit. Botëkuptimet për tatimin në periudha historike të ndryshme kanë ndryshuar, andaj edhe qëllimet e tatimit kanë ndryshuar me zhvillimin historik të shoqërisë.
Tatimet janë bërë instrumente të politikës ekonomike me rëndësi shumë të madhe që ndikojnë në : -Politikën e çmimeve,
-Në vëllimin dhe drejtimin e investimeve të rëndësishme për zhvillimin e ekonomisë nacionale, -Në barazimin e ofertës dhe të kërkesës,
-Në kufizimin e shkallës së inflacionit dhe menjanimin e faktorëve të cilët e kanë shkaktuar prishjen e ekuilibrit në treg,
Në zvoglimin ose anulimin e të gjitha atyre pengesave që e vështirsojnë apo e bëjnë të pamundshme zhvillimin e shpejtë dhe të harmonizuar të ekonomisë,
-Në pengimin ose lehtësimin e disa trendeve afatgjata të pavolitshme në ekonomi, ngritjen e ngadalëshme të produktivitetit në punë, në rënien e efikasitetit ekonomik, në zvogëlimin e eksportit dhe njëherit rritjen e importit etj. Klasifikimi i tatimeve
Klasifikimi i tatimeve bëhet sipas kritereve të ndryshme të cilat gjatë zhvillimit historik të tatimit kanë ndryshuar. Gjatë klasifikimit të tatimeve duhet bazuar në disa karakteristika kryesore të tatimit sipas të cilave një grup i tatimeve ndryshon prej një grupi tjetër.
Klasifikimi themelor i tatimeve:
1.I drejtëpërdrejtë (direkt) dhe i zhdrejtë (indirekt), 2.Kadastral dhe tarifor,
3.Personal (subjekte) dhe real (objekte), 4.I rregullt dhe i jashtëzakonshëm, 5.I përgjithshëm dhe special, 6.I supozuar dhe faktik,
7.Sipas vlerës dhe specifik, 8.Fundar dhe jofundar, 9.Qëndror dhe lokal,
10.Repartision dhe sipas kuotës, 11.Themelor dhe plotësues, 12.Në natyrë dhe në para,
Tatimet direkte dhe tatimet indirekte
Tatimet direkte janë ato tatime të cilat paguhen përpara se të bëhet shpenzimi i të ardhurave (personale nga
mardhëniet e punës, prodhuesit bujqësor individual, tregëtarët, autorët e veprave të ndryshme etj e paguajnë tatimin në momentin e realizimit të të ardhurave të tyre).
Tatimet indirekte paguhen gjatë shpenzimit të të ardhurave (me rastin e blerjes së produkteve të ngarkuara me tatim të përfshirë në çmimin e produkteve).
Tatimet kadastrale dhe tatimet tarifore
Kjo ndarje e tatimeve bëhet sipas mënyrës së mbledhes së tatimeve. Tatimet kadastrale: caktohen në bazë të fakteve të regjistruara në librat kadastral, të cilat fakte mendohet se janë të sakta. Librat kadastral i shfrytëzojnë organet financiare për të caktuar obliguesin tatimor, bazën tatimore dhe ngarkesës tatimore. Të tatuarit në bazë të librave kadastral zbatohet në rastin e caktimit të tatimit në pasuri, si dhe nga disa të hyra nga pasuria.
Tatimet tarifore - caktohen në bazë të elementeve të caktuara në regjistrat e ashtuquajtur tarifa. Tarifa tatimore është një pasqyrë e sistematizuar e objekteve tatimore dhe e normave tatimore e shprehur në përqindje ose në shumë absolute.
Tatimet personale (subjekte) dhe reale (objekte)
Kjo ndarje e tatimeve është bërë në bazë të mënyrës së caktimit të aftësisë tatimore.
Tatimet personale: janë ato me ç’rast gjatë caktimit të oblimit tatimor merret parasysh fuqia ekonomike e obliguesit tatimor si dhe disa argumente që janë në lidhje të ngushtë në personalitetin e obliguesit tatimor, siq janë : mosha e obliguesit tatimor, gjendja bashkëshortore, gjendja shëndetësore, numri i anëtarëve të familjes etj.
Tatimet reale (objekte) : janë ato te të cilat me rastin e caktimit të tatimit nuk merren parasysh rrethanat personale të obliguesit tatimor. Gjendja personale e detyruesit tatimor gjatë caktimit të këtij tatimi është e parëndësishme..
Tatimet e rregullta dhe të jashtëzakonshme
Kjo ndarje bëhet sipas afatit të ekzekutimit. Tatime të rregullta janë ato të cilat caktohen, mblidhen dhe paguhen rregullisht nga viti në vit dhe të cilat shërbejnë zakonisht për mbulimin e të dalave shtetërore të rregullta.
Tatime të jashtëzakonshme janë ato tatime të cilat nuk janë të përhershme dhe sipas rregullit përdoren për
financimin e të dalave të jashtëzakonshme të shtetit. Por, shpesh shteti e aplikon obligimin e pagimit të tatimit edhe në rastet kur shteti nuk ka të dala të jashtëzakonshme, p.sh. e aplikon tatimin stabilizues me të cilin dëshirohet që të pengohet inflacioni etj.
Tatimet e përgjithshme dhe speciale
Kjo ndarje është bërë në bazë të qëllimit të caktuar paraprak për plotësimin e nevojave shtetërore.
Tatimet e përgjithshme janë ato që shërbejnë për plotësimin e të gjitha apo një numri më të madh të të dalave publike.
Tatimet speciale janë me qëllim të caktuar, me ç’rast e tërë shuma e mledhur e tatimit ose një pjesë e tij është saktsisht e destinuar për mbulimin e të dalave të caktuara, p.sh. luftë, tërmete etj.
Tatimet e supozuara dhe faktike
Kjo ndarje është bërë në bazë të lartësisë së bazës tatimore.
Tatimet e supozuara te të cilat caktimi i obligimit tatimor bazohet në supozimin se obliguesi tatimor i ka realizuar, respektivisht ka pasur mendësi që të realizojë të hyra të caktuara. P.sh. gjatë caktimit të tatimit në bujqësi mund të caktohet përpara obligimi tatimor në bazë të kualitetit të tokës etj.
fakteve të realizuara , të cilat janë me rëndësi gjatë caktimit të tatimit. P.sh. me këto tatime ngarkohen personat në mardhënie pune, personat me të ardhura nga e drejta e autorit,etj..
Tatimet fundare dhe jofundare
Kjo ndarje është bërë në bazë të ndryshimeve të kualitetit të të hyrave, respektivisht të të ardhurave në të cilat caktohet tatimi.
Tatimet fundare janë ato tatime që caktohen në të hyrat që realizohen nga pasuria (toka, ndërtesat, letrat me vlerë etj) si dhe nga të hyrat e sigurta dhe të përhershme të realizuara pa punën e obliguesit tatimor.
Tatimet jofundare janë ato lloje të tatimeve me të cilat tatohen të hyrat e realizuara me punën personale nga marrdhënia e punës ose nga kryerja e veprimtarisë së caktuar.
Tatimet qëndrore dhe lokale
Kjo ndarje është bërë në bazë të asaj se kush e fut obligimin tatimor, dhe se cilës njësi politike-territoriale i takojnë të hyrat e mbledhura nga tatimi.
Tatimet qëndrore janë ato të cilat i aplikojnë dhe mbledhin organet qendrore. Të dalat e mëdha për realizimin e detyrave të mëdha shtetërore kanë bërë që numri më i madh i tatimeve të rregullohet me dispozita ligjore të organeve qëndrore.
Tatimet lokale janë ato të cilat zakonisht i fusin dhe i mbledhin organet e njësive të ngushta politiko-territoriale. Njësitë e ngushta politiko-territoriale për kryerjen më sukses të detyrave, në bazë të dispozitave ligjore mund të rregullojnë vetë qështjen e disa llojeve të tatimeve, p.sh. për të stimuluar zejtarinë aplikonë lehtësi dhe lirime tatimore.
Tatimet repartisione dhe sipas kuotës
Kjo ndarje është bërë në bazë të shpërndarjesë së ngarkesës tatimore. Tatimet repartisione më tepër janë një mënyrë e veçantë e mbledhjes së tatimit se sa një lloj i veçant i tatimit. Te ky lloj i tatimit shteti përpara me dispozita ligjore saktësisht e cakton shumën totale të mjeteve të cilat do t’i mbledh me anë të tatimit. sot, në shtetet moderne ky lloj tatimi nuk aplikohet.
Tatimi sipas kuotës është mënyrë e shpërndarjes së ngarkesës tatimore, ku me ligj shteti më parë e përcakton obligimin tatimor të obliguesit tatimor, i cakton format tatimore si dhe lartësinë e normës tatimore. Por, te ky tatim nuk dihet më parë shuma e tatimit e cila do të mblidhet.
Tatimi themelor dhe plotësues
. Të gjitha llojet e tatimeve nuk e kanë rëndësinë e njejtë. Disa lloje të tatimeve kanë pjesëmarrje më të madhe, ndërsa disa të tjera pjesëmarrje më të vogël në të hyrat e mbledhura nga tatimet. Tatimi në të ardhurat e personave juridik dhe fizik, tatimi në qarkullim janë llojet më të rëndësishme të tatimeve,prandja quhen tatime themelore. Tatimet plotësuese përfshijnë të gjitha llojet e ndryshme të tatimeve të cilat ndoshta nuk kanë ndonjë efekt të madh financiar në sistemin tatimor, por megjithatë me ato tatime realizohen qëllime të caktuara. Qëllimi i këtyre tatimeve është me karakter plotësues,ndonëse mund të ndodh që ndonjëri prej këtyre tatimeve plotësuese gradualisht të bëhet tatim themelor.
Tatimet në natyrë dhe në para
Kjo ndarje është bërë sipas mënyrës së realizimit të tatimit. Nëse tatimi realizohet në natyrë(prodhim) atëherë quhet tatim në natyrë. Ky lloj i tatimit sot është shumë i rrallë.Te sistemet tatimore bashkëkohore, karakteristikë e tyre është se tatimi paguhet në para, e ndonjëherë rrallë në natyrë.
Kufiri i ngarkesës tatimore
. Problemi i kufirit të poshtëm dhe të epërm të ngarkesës tatimore mund të vështrohet si nga pikëpamja më e gjerë, e përgjithshme shoqërore ashtu edhe nga pikëpamja individuale- nga pikëpamja e obliguesit tatimor.
Nga pikëpamja shoqërore kufiri i poshtëm i ngarkesës tatimore është i determinuar nga shpenzimet e caktimit dhe arkëtimit të tatimit dhe mbledhjes së tatimit. Nëse shpenzimet e mbledhjes së tatimit janë të barabarta ose më të mëdha se shuma e mbledhjes së tatimit, atëherë ky lloj tatimi mund të arsyetohet në raste të jashtëzakonshme, kur dëshirohet të arrihen qëllimet e caktuara të politikës shtetërore.
Kanë shumë ngjajshmëri me tatimet subjektive dhe objektive.
Te tatimet sintetike përfshihen ato tatime me të cilat tatimohet fuqia e gjithëmbarëshme ekonomike e obliguesit tatimor. Po ashtu veprohet edhe me pasurinë e gjithëmbarshme të obliguesit tatimor.
Tatimet analitike janë ato me të cilat tatimohet ndonjë e hyrë ose ndonjë pasuri pavarësisht se kush e ka realizuar, dhe pavarësisht se a realizon të hyra të tjera obliguesi tatimor.
Tatimet sipas vlerës dhe specifike
Te tatimet specifike obligimi tatimor caktohet në bazë të disa njësive matëse. Si bazë mund të merret gjatësia, pesha etj. Më shpesh te tatimet në qarkullim.
Te tatimet sipas vlerës tatimi bëhet sipas vlerës së vërtetë ose vlerës së çmuar të objektit tatimor. TAKSAT
Taksat janë një instrument financiar me të cilin mbledhen të hyrat shtetërore. Taksat janë të njohura qysh në shoqërinë skllavopronare në Romën dhe Athinën antike si dhe në shoqërinë feudale.
Taksat janë një lloj specifik i të hyrave publike, të cilat i arkëton shteti dhe organet tjera juridiko-publike prej personave juridik dhe fizik si kundërshpërblim për shërbimet që ua ofrojnë këto organe.
Taksat janë formë e mbledhjes së të hyrave të shetetit që janë të njohura në shtetet skllavopronare dhe në shtetet feudale. Taksat në shtetet skllavopronare paguheshin taksat gjyqësore, taksat për hyrje në vendet në tempuj pronar etj. Taksat janë të hyra monetare të shtetit. Me rastin e pagesës së taksës aplikohet parimi territorial. Janë të hyra derivative të shtetit.
Karakteristikat e taksave - karakteristikë e parë e taksave është se paraqesin kundërvlerën - kundërshpërblimin për shërbimin e kryer nga ana e organeve shtetërore ose organeve tjera juridiko-publike. Karakterisitkë e dytë e taksave është se obliguesit e taksave vetë sipas dëshirës bëjnë pagesës e taksave dhe nxisin punën e organeve shtetërore. P.sh. qytetari paguan taksa për nxjerrjen e dokumenteve: çertifikatën e lindjesë, letërnjoftimin, pasaportën me rastin e paraqitjesë së kërkesës. Mirëpo edhe pa paraqitjen e kërkesës qytetari nuk do të marrë dokumentet.
Taksat ndryshojnë edhe prej kontributeve. Taksat paguhen për shërbimet e natyrës jo materiale (intelektuale), të cilat i kryejnë organet shtetërore administrative, gjyqësore, doganore, arsimore etj.
Më e rëndësishme gjatë shqyrtimit të taksave është caktimi i lartësisë së taksave. Lartësia e takave duhet të caktohet në bazë të shpenzimeve reale,
Klasifikimi i taksave
Në literaturën financiare klasifikimi i taksave bëhet sipas këtyre kritereve: 1.Sipas organeve të cilat e caktojnë obligimin e pagimit të taksave dallojmë:
a).Taksat që i përcaktojnë organet shtetërore qëndrore, p.sh. taksat federative, taksat shtetërore etj.
b).Taksat të cilat i përcakton bashkësia e ngushtë politiko- territoriale, p.sh. taksat komunale, taksat lokale etj. 2.Sipas organeve të cilat i kryejnë shërbimet e caktuara, e për të cilat është paraparë pagimi i taksës dallojmë: a).Taksat administrative të cilat paguhen për shërbimet e kryera nga organet dhe institucionet shtetërore. Këto taksa quhen taksa shtetërore.
Në taksat administrative bëjnë pjesë:
-Taksat konsulare, të cilat paguhen për shërbimet e organeve diplomatike dhe konsulare. -Taksat për qarkullimin e mjeteve motorike të huaja.
-Taksat kadastrale.
-Taksat për mbrojtëjen e patentave, liçencave, modeleve .
b).Taksat gjyqësore, të cilat paguhen për procedurat e gjyqeve të rregullta, gjyqeve ekonomike etj.
c).Taksa nëpunësish të cilat u janë paguar nëpunësve të caktuar për shërbimin e kryer, ndonëse kjo taksë sot shumë më rrallë shfrytëzohet.
3.Sipas mënyrës së pagimit taksat i ndajmë në:
a).Mënyrën indirekte të pagesës së taksës- kur obligimi taksor paguhet duke blerë dhe vulosur taksa dhe formularët e taksës.
b).Mënyrës direkte të pagesës së taksës - kur obligimi taksor paguhet në të holla të gatshme. 4.Sipas kohës së pagimit taksat i dallojmë:
b).Taksa që paguhen prapa, pasi që të jetë kryer shërbimi i organeve shtetërore dhe organeve tjera.
5.Sipas faktit se a paguhet taksa për disa shërbime të organeve shtetërore dhe të organizatave të autorizuara apo për një varg shërbimesh dallojmë:
a).Taksën e posaçme,
b).Taksën paushalle të cilat paguhen për të gjitha shërbimet së bashku të kryera prej organeve shtetërore të ndryshme e jo individuale.
6.Sipas qëllimit të shpenzimit të mjeteve të mbledhura me anë të taksave dalljomë: a).Taksat që shërbejnë për plotësimin e nevojave të përgjithshme shoqërore.
b).Taksat që qëllimi i shpenzimit të mejteve përpara është caktuar(taksa të destinuara). 7.Taksat ndahen edhe në:
a).Taksa të përgjithshme, të cilat janë të njejta për të gjitha llojet e shërbimeve të njejta, pa marr parasysh se cili organ bën arkëtimin e tyre.
b).Taksa speciale të cilat janë të lidhura për institucionet e caktuara(gjykatat, shkollat etj).
c).Taksa të ndryshueshme, të cilat nuk caktohen përpara, por prapa sipas llojit të punës së kryer, vlerës. KONTRIBUTET
Kontributet janë instrument financiar me rëndësi me të ciln mbledhen mjete për financimin e të dalave shoqërore të caktuara. Karakterisitikat kryesore të kontributeve janë:
1.Janë dhënie kryesisht në para, te të cilat ekziston dobia reale ose e mundëshme në formë të kundërshpërblimit të cilin e kanë një rreth i ngushtë nga aktiviteti i shtetit.
2.Shuma e obligueshme e pagimit të kontributeve varet drejtëpërdrejtë prej shpezimeve të cilat i bënë shteti 3.Kontributet e kanë cilësinë e obligueshme.
4.Obligimi i pagimit të kontributeve nuk shkaktohet më kërkesat e obliguesve.
Kontributet kanë ngjajshmëri me tatimet se të dy këto kategori janë të hyra publike, se obligime të personave fizik dhe juridik me qëllim të caktuar. Ndryshimi i kontributeve nga tatimet qëndron në atë se kontributet i paguan kategoria e caktuar e personave fizik dhe juridik të cilët kanë dobi të drejtëpërdrejtë prej aktivitetit të organeve shtetërore. Obligimi i pagimit të kontributeve nuk e ka karakterin e përgjithshëm si te tatimet. Latrësia e obligimit të pagimit të kontributeve është në varëshmëri me dobishmërinë që e ka obliguesi i kontributeve.
Kontributet janë të ngjajshme me taksat se janë të hyra publike që i aplikon shoqëria. Ndryshimi i kontributeve prej taksave qëndron në atë se obligimin e pagimit të kontributeve nuk e nxisin obliguesit e pagimit të kontributeve dhe se këta obligues kanë ndonjë dobi materiale nga aktiviteti i organeve shtetërore ose organeve tjera të autorizuara për kryerjen e atkivitetit të caktuar.
Kontributet për plotësimin e nevojave të përbashkëta paguhen nga këto kategori: a). Prej të ardhurave të organizatave,
b). Prej të ardhurave personale të punëtorëve,
c). Prej të ardhurave personale nga kryerja e veprimtarisë së pavarur bujqësore,
d). Prej të ardhurave personale nga kryerja e pavarur e veprimtarisë ekonomike ose joekonomike, e). Prej pensioneve respektivisht prej shërbimeve monetare.
. Të hyrat parafiskale duhet t’i kenë këto karakteristika:
1. Qëllimi i shpenzimit të të hyrave parafiskale përpara është i caktuar (pra janë të destinuara). 2. Oblimi i pagimit të të hyrave parafiskale nuk është i caktuar me dispozita të organeve shtetërore. 3. Të hyrat parafiskale nuk janë të hyra buxhetore të organeve juridiko-publike.
4. Obligimi i pagimit të të hyrave parafiskale ngarkon një rreth të caktuar të shfrytëzuesve të cilët janë të lidhur me ndonjë interes të përbashkët ekonomik, social etj.
PRINCIPET TATIMORE
Me problemin e caktimit të parimeve financiare janë marrë shumë teoricienë financiar. Shteti duke e mbledhur tatimin, krijon të hyrat e nevojshme për mbulimin e numrit të madh të të dalave të tij. Në mesin e shkrimtarëve të shumtë të cilët e kanë përpunuar problemin e parimeve tatimore janë edhe Adam Smithi dhe Adolph Vagneri. PARIMET TATIMORE TË SMITHIT
Parimet e Smithit në literaturë janë të njohura si katër “ kanonet “ e Smithit, në të cilat duhet të bazohet tatimi. Këto janë :
Secili qytetar është i detyruar që shtetit ti’a paguajë tatimin për mbulimin e të dalave të tij dhe atë sipas aftësisë dhe mundësisë ekonomike.
Obligimi tatimor duhet të jetë i rregulluar me ligj, shuma e tatimit, mënyra, pagesa, vendi i pagimit duhet të jenë të njohura për obliguesin tatimor.
Tatimi duhet të mblidhet dhe të arkëtohet atëherë kur për obliguesin tatimor është më e përshtatshme,
Shpenzimet e caktimit dhe mbledhjes së tatimit duhet të jenë sa më të vogla dmth. Shpenzimet e administratës duhet të jenë sa më të vogla, në mënyrë që sa më shumë mjete të hyjnë ne arkën shtetërore.
PARIMET E VAGNERIT
Parimet tatimore më të numërta, të plota dhe më të sistematizuara i ka dhënë Adolf Vagneri. Sipas Vagnerit parimet tatimore janë :
I. Principet financiaro-politike : 1. Mjaftueshmëria e tatimit, 2. Elasticiteti i tatimit.
II. Principet ekonomiko-politike : Zhgjedhja e burimit tatimor, Zgjedhja e llojeve të tatimit, III. Principet socialo-politike : Përgjithësia e tatimit, Barabarësia e tatimit.
IV. Principet administrative-teknike : Caktimi i tatimit,
Pagimi i volitshëm i tatimit Mbledhja e lirë e tatimit.
PRINCIPET FINANCIARO - POLITIKE Ky parim kërkon që tatimet të jenë : Të mjaftueshme
Të përshtatshme
Principi i mjaftueshmërisë - duhet kuptuar ashtu që me anë të mbledhjes së tatimit të grumbullohen mjete të cilat së bashku me të hyrat e tjera shtetërore do të bëjnë të mundur mbulimin e të gjitha të dalave shtetërore të planifikuara. PRINCIPI I PËRSHTATSHMËRISË - ELASTICITETIT
Me principin e përshtatshmërisë duhet nënkuptuar mundësinë e sistemit tatimor që t’u përshtatet shpejt ndryshimeve në lartësinë e të dalave të shtetit. Rritja e përhershme e të dalave të shtetit kërkon edhe rritjen e kërkesës për mjete monetare. Sipas këtij principi, lartësia e tatimit duhet të iu përshtatet të dalave shtetërore. Principi i përshtatmërisë së sistemit tatimor sipas kërkeses për financimin e të dalave të rritura shtetërore mund të arrihet vetëm në kushtet dhe rastet relative stabile. Sistemi tatimor nuk mund të iu përshtatet kërkesave të rritura të jashtëzakonshme të të dalave shoqërore ( lufta, fatkeqësive elementare etj).
PRINCIPET EKONOMIKO-POLITIKE TË TATIMIT
Pagimi i tatimit ka efekt të caktuar në zvogëlimin e fuqisë ekonomike dhe në sjelljet e obliguesit tatimor. Andaj për t’u shfrytëzuar tatimet si instrument i
përshtatshëm i politikës ekonomike dhe për t’u realizuar qëllimet e caktuara të kësaj politike, në kuadrin e këtij principi është e nevojshme të merren parasysh këto principe:
1. Zgjedhja e burimit tatimor 2. Zgjedhja e llojeve të tatimit
Zgjedhja e burimit tatimor- Si burim tatimor janë të hyrat ose të ardhurat ose pasuria e obliguesit tatimor. Nga aspekti i principit ekonomik të tatimit del se sipas rregullit duhet të tatohen vetëm ato burime tatimore të cilat pandërprerë përsëriten.
Çështja e kufirit të ngarkesës tatimore, i cili kufi nuk duhet të tejkalohet nëse dëshirojmë që me caktimin e tatimit të nxitet aktiviteti ekonomik i obliguesit tatimor dhe të realizohen rezultatet ekonomkie pozitive, në shkencën financiare ende është diskutabile, ende nuk është dhënë përgjegje adekuate.
Zgjedhja e llojeve të tatimit
llojeve të tatimit në sistemin tatimor duhet pasur parasysh ndikimin e tatimit në procesin e prodhimit, të këmbimit të mallrave dhe në formimin e të ardhurave nacionale. Kjo sidoms është me rëndësi për vendet në zhvillim, sepse nuk duhet shikuar vetëm se si të sigurohen mjetet financiare, me llojet e tatimit nuk duhet rrezikuar dhe penguar
zhvillimin ekonomik të tyre. KRITERET SOCIALO - POLITIKE
Në grupin e kritereve socialo – politike bëjnë pjesë : Përgjithësia – Universaliteti i tatimit
Barabaësia e tatimeve.
Përgjithësia – universaliteti i tatimit
Të tatuarit duhet të ketë karakter të përgjithshëm, për ndryshim nga kohët e mëparshme, kur nga pagesa e tatimit janë përjashtuar aristrokracia. Sipas këtij principi të gjithë janë të obligueshëm të paguajnë tatim, pa marrë parasysh dallimet klasore, fetare, gjjinore, racore, gjuhësore,bashkëshortore, politke etj.
Barabarësia e tatimit
Ky parim kërkon që barra tatimore duhet të jetë e ndarë në mënyrë të barabartë për të gjithë obliguesit tatimor. Për barazinë në tatim flitet vetëm atëhere kur ajo realizohet prej vitit në vit me pagimin e tatimeve të rregullta. Nëse në një sistem tatimor te tatimet e rregullta aplikohen përqindje proporcionale dhe here pas here aplikohen tatime jo të rregullta nuk mund të flitet për barabrësinë
PRINCIPET ADMINISTRATIVE - TEKNIKE Në këtë parim bëjnë pjesë :
Caktimi i tatimit
Pagimi i volitshëm i tatimit (përshtatshmëria e pagimit të tatimit ) Mbledhja e lire e tatimit
Caktimii tatimit
Me pagimin e tatimeve zvogëlohet fuqia ekonomike e obliguesve tatimor e kjo ndikon në zvogëlimin e kursimeve, investimeve, në plotësimin e nevojave shëndetësore etj. Me tatim mund të ndikohet edhe në pozitën shoqërore të obliguesve tatimor. Për shkak të efekteve jashtëzakonisht të rëndësishme të tatimit në jetën dhe punën e obliguesve tatimor, caktimi i tatimit duhet të jetë i drejtë.
Përshtatshmëria e pagimit të tatimit (pagimi i volitshëmi tatimit )
Përshtatshmëria e pagimit të tatimit paaraqet mundësinë e pagimit të tatimit atëhere kur për obliguesin tatimor është më e volitshme dhe kur ai ka mjete
financiare. P.sh. për bujqit është shumë më e përshtatshme që obligimin e vet tatimor ta paguajë në fund të vitit, më saktësisht në vjeshtë, kur me shitjen e produkteve bujqësore realizon të hyrat me të cilat mund të plotësojë
obligimin tatimor, sesa në fillim të vitit. Mbledhja e lire e tatimit
Mbledhja e lirë e tatimeve d.m.th. që mbledhja e tatimeve të jetë sa më e lirë, sepse nga kjo varet shuma e mjeteve të cilat do t’i mbesin shtetit për plotësimin e të dalave. Me tatim mbledhen mjete me të cilat financohen të dalat shtetërore në bazë të kushtetutës, ligjeve dhe dispozitave të tjera.
EFEKTET E TATIMIT
Pagimi i tatimit d.m.th marrja e një pjese të të ardhurave të obliguesit tatimor në dobi të shtetit dhe të organeve të tjera juridiko- publike. Tatimimi ia zvogëlon fuqinë blerëse obliguesit tatimor, andaj procesi i të tatuarit është shumë i ndërlikuar, i cili shkakton efekte të natyrës ekonomike, financiare, sociale, morale etj.
SISTEMI TATIMOR
Secili sistem tatimor është rezultat i zhvillimit historik, i ndikimeve të ndryshme nga jashtë, i kompromiseve të shumta. Duke i krahasuar sistemet tatimore të vendeve të ndryshme mund të vërehet lehtë se nuk ekzistojnë dy shtete në të cilat tatimi do të bëhej me aplikimin e formave të njejta tatimore, në të cilin tatimet e ndryshme do të kishin të njejtin vend, gjë që është e kuptueshme sepse sistemi tatimor është rezultat i veprimit të faktorëve të
ndryshëm.
Sistemi tatimor i një vendi të zhvilluar industrial ndryshon nga sistemet tatimore të vendeve në zhvillim, sikuse edhe sistemi tatimor i vendeve kapitaliste ndryshor nga sistemi tatimor i vendeve socialiste.
Ekzistojnë dy lloje të sistemit tatimor : sistemi tatimor monist dhe ai pluralist. Monizmi tatimor-d.m.th. aplikimi i vetëm një lloji të tatimit. Ideja për monizëm tatimor ka pasur shumë ithtar. Mendohet se kjo ide për herë të parë është shfaqur në Francë në shek.XVI. fiziokratët e kanë përkrahur monizimin tatimor. Qëndrimi i tillë i fiziokratëve është edhe i kuptueshëm sepse del nga mësimi i tyre se vetëm në bujqësi mund të krijohet mbivlera.
Sipas Adam Smithit elementet e sistemit tatimor janë: - Renta e tokës,
- Kamata,
- Të hyrat nga kapitali, - Të hyrat nga mëditjet.
Sipas Shufrejt sistemi tatimor ndahet në: a) Tatimet direkte - Tatimi në pasuri, - Tatimi në të ardhura, - Tatimi në rendimente. b) Tatimet indirekte - Tatimi në konsum,
- Për artikuj të nevojshëm për jetë, - Për artikuj luksoz.
c) Tatimi në pasuri: - Tatimi në fitimet e rastit,
- Tatimi në qarkullim të patundshmërive, - Tatimi në trashëgimi.
Tatimi në pasuri
Te ky lloj i tatimit objekt tatimi është pasuria e obliguesit tatimor. Obligues të tatimit në pasuri janë personat fizikë dhe juridikë. Tatimi në pasuri paguhet në vlerën e pasurisë. Bazë e tatimit në pasuri është vlera e zvogëluar për borxhet. Me rastin e caktimit të tatimit merren parasysh shumë lirime dhe lehtësime.
Tatimi në pasuri mund të jetë në dy forma: - Tatimi në pasuri,
- Tatimi në të hyrat nga pasuria. Tatimi në të ardhura
Tatimet në të ardhura e përbëjnë boshtin e sistemit tatimor gati të çdo shteti modern. Kjo është formë me të cilën tatohet fuqia ekonomike e obliguesit tatimor, e realizuar në një periudhë të caktuar kohore. Për ndryshim nga tatimi në pasuri, ku me rastin e tatimit gjithashtu i kushtohet kujdes cilësive të caktuara të obliguesit tatimor, te tatimi në të ardhura baza tatimore varet nga shuma monetare e realizuar brenda ndonjë kohe të caktuar.
REZISTENCA NDAJ PAGIMIT TË TATIMIT
Pagimi i tatimeve e zvogëlon fuqinë ekonomike të obliguesit tatimor dhe shkakton ndryshime në pozitën e tij shoqërore. Për këtë arsye lind edhe rezistenca e pagimit tatimit. Rezistenca e pagimit të tatimeve dhe përpjekja që të evitohet ose të zbutet efekti i tij janë të pranishme në të gjitha sistemet tatimore.
SHMANGIA NGA PAGIMI I TATIMEVE
Me pagimin e tatimeve zvogëlohet forca ekonomike e obliguesit tatimor. Kjo shkakton rezistencën e pagimit të tatimeve. Shmangia nga obligimi i pagimit të tatimeve varet prej shumë faktorëve, p.sh. nga struktura arsimore e popullsisë, nga zhvillimi i vetëdijes, nga diciplina e obliguesve tatimor në kryerjen e detyrës qytetare, nga morali tatimor etj.
Evazioni tatimor mund të jetë: 1. Evazioni i paligjshëm tatimor,
2. Evazioni tatimor i ligjshëm ose i lejueshëm. EVAZIONI TATIMOR I PALIGJSHËM
Dallojmë dy raste të evazionit të paligjshëm ose të palejueshëm tatimor: 1. Fshehja e plotë e tatimit ose defraudacioni i tatimit
Nëse obliguesi tatimor nuk e paraqet të tërë shumën e të hyrave të realizuara, përkatësisht të ardhurat që i nënshtrohen tatimit, nëse i fsheh faktet e caktuara relevante, ngjarjet ose veprimtaritë që shërbejnë si shkas për tatim, kemi të bëjmë me rastin e fshehjes së plotë ose totale të tatimit. P.sh. Obliguesi tatimor kryen një veprimtari të caktuar ose ka njdonjë pasuri, por nuk paraqitet te organet financiare se e kryen atë veprimtari, e as nuk i paraqet të hyrat që i realizon prej saj, përkatësisht nuk e paraqet se ka pasuri
fare.
EVAZIONI TATIMOR I LIGJSHËM
Evazinoi tatimor i ligjshëm paraqet dukurinë kur obliguesi tatimor nuk bie në kundërshtim me dispozitat ligjore, andaj është fjala për evazioni të lejueshëm.
Evazioni tatimor i ligjshëm paraqitet në raste të ndryshme.
Evazioni tatimor mund të paraqitet për shkak të zbrazësive në ligj. Dispozitat ligjore jo të plota, jo precize, të parregulluara dhe kontradiktore për llojet e ndryshme të tatimit ia mundësojnë që më lehtë, madje edhe e nxisin obliguesin tatimor që t’i shmanget pagimit të tatimit në tërësi ose pjesërisht.
1. parimi i aprovimit te buxhetit 2. klasifikimi i nevojave publike
3. tatimet e rregullta kuptimi rendesia dhe perkufizimi 4. te hyrat publike kuptimi dhe rendesia e tyre
