Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολο ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν.
Αθήνα: Καπλανών 10 & Μασσαλίας, Τ.Κ. 106 80, τηλ.: 210 3634320, 210 3634330, 210 3634580, fax: 210 3634730 Θεσσαλονίκη: Εγνατία 113, τηλ.: 2310 272720, 2310 225972
ΟΜΙΛΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧEIΡΗΣΕΩΝ ΝΙΚ. ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ / MUNICIPALITY OF KALLITHEA CULTURAL ORGANIZATION ISBN: 960-8092-53-1 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΟΠΤEΙΑ Δρ Γιώργος Γιαννακόπουλος Ιστορικός - Βιβλιοθηκονόμος - Αρχειονόμος ΣΥΓΓΡΑΦH - ΕΡΕΥΝΑ Αναστασία Λερίου, Δρ Ιστορίας Άννα Μουρουγκλού, Ιστορικός ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Δημήτρης Λούκας ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Αναστασία Λερίου ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Μαρία Λεπενιώτη Ελένη Σπυροπούλου YΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗΣ Στυλιανός Αγγελόπουλος ΦΩΤΟΓΡΑΦIΣΕΙΣ Σπύρος Παναγιωτόπουλος Ανδρέας Ανδρεόπουλος ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΣΙΑ - ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΚΟΝΩΝ akida|design Ασκληπιού 23, Αθήνα 106 80 - Τηλ. 210 3623701 ΕΚΤΥΠΩΣΗ Ελένη Μυλωνά Ακράγαντος 11, Κολωνός - Τηλ. 210 5135840 ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ Στάχωση - Παπαδάκη Κ. Ελένη 25ης Μαρτίου 81, Περιστέρι 121 32 Τηλ. 210 5767926 OΡΓΑΝΩΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ SCIENTIFIC SUPERVISOR Dr Georgios Giannakopoulos Historian - Librarian - Archivist
AUTHOR - RESERCHER
Anastasia Leriou, Dr of History
Anna Mourouglou, Author - Resercher
GENERAL EDITOR - CREATIVE MANAGER Dimitris Lucas TRANSLATION Αnastasia Leriou EDITING MANAGEMENT Maria Lepenioti Eleni Spyropoulou JUNIOR ART DIRECTOR - DTP Stilianos Aggelopoulos PHOTOGRAPHY Spyros Panagiotopoulos Andreas Andreopoulos
TYPESETΤING - IMAGE EDITING
akida|design
23 Asklipiou Str., Athens 106 80 - Τel. +30 210 3623701
PRINTING Eleni Mylona
11 Akragantos Str., Kolonos - Τel. +30 210 5135840
ΒINDING
Stahosi - Papadaki K. Eleni
81, Ikostis Pemptis Martiou Str., Peristeri 121 32 Tel. +30 210 5767926
PRODUCTION DESIGN
Κ
ALLITHEA. A Greek-English edition of the city’s history constitutes
a signifi cant milestone for the social and cultural activity of the
Municipality of Kallithea. This is the fi rst time that the Municipality
has undertaken, and subsequently fulfi lled, a duty as important as the concentration
of information eff ectively illuminating Kallithea’s historical development during
the last one hundred and twenty years in a single volume.
During this period Kallithea evolved from a late 19
thcentury summer resort,
initially inhabited by Georgios Filaretos, Georgios Kremos and other intellectuals,
to a large town of more than 200,000 residents. Not only did Kallithea witness
all the historic developments that made Greeks proud as well as hurt, it also
took active part and was seriously aff ected by them. It became an integral part
of Athens, the capital city we all love, though it upsets us rather often.
Indeed, the development of modern Greece is directly refl ected in the 20
thcentury Kallithean history. In 1922 the settlement, including no more than 1.900
residents at the time, received a large wave of refugees fl eeing the disasters in
Asia Minor. Greeks from Smyrna and its surroundings, Pontos and other areas
settled in refuge settlements that are still to be seen today. After World War II, the
Kallithea population increased dramatically, as a result of internal immigration.
The latter should be attributed to the persecutions following the Civil war, as well
as the general abandonment of the Greek countryside. This increase determined
the Municipality’s development in the following decades. Kallithea is currently
the fourth largest municipality in Attica; it was created by all the people who
took shelter here, through their diff erent cultures and experiences and also the
means by which they faced daily life diffi
culties.
Τ
ΟΥ
Δ
ΗΜΑΡΧΟΥ
Κ
ΑΛΛΙΘΕΑΣ
H
EΚΔΟΣΗ του Πολιτιστικού Οργανισμού Καλλιθέα. Όψεις της
ιστο-ρίας του Δήμου και της πόλης
αποτελεί σημαντικό σταθμό της
κοινωνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας του Δήμου Καλλιθέας.
Για πρώτη φορά, ο Δήμος αναλαμβάνει και εκπληρώνει το καθήκον, αλλά και
το σπουδαίο έργο να συγκεντρωθεί, στη μορφή του παρόντος λευκώματος, η
ιστορική διαδρομή περίπου εκατόν είκοσι χρόνων.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο μικρός οικισμός του Γεωργίου
Φιλάρε-του και Φιλάρε-του Γεωργίου Κρέμου, ο οποίος στα τέλη Φιλάρε-του 19
ουαιώνα προοριζόταν να
διαμορφωθεί σε προάστιο αναψυχής των Αθηναίων, μετατράπηκε σε πραγματική
πόλη περίπου διακοσίων χιλιάδων κατοίκων. Παρακολούθησε, συμμετείχε, αλλά
και επηρεάστηκε από όλα τα ιστορικά γεγονότα που έκαναν τον τόπο μας να
αισθανθεί υπερηφάνεια αλλά και πόνο. Έγινε αναπόσπαστο μέρος της Αθήνας,
της πρωτεύουσας που αγαπάμε, αλλά και που συχνά μας πληγώνει.
Πράγματι, στην Καλλιθέα αποτυπώνεται η διαδρομή της σύγχρονης Ελλάδας. Ο
οικισμός των περίπου 1.900 κατοίκων του 1922 δέχθηκε ένα μεγάλο κύμα
προσφύ-γων από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Έλληνες της Σμύρνης και των περιχώρων
της, του Πόντου και άλλων περιοχών εγκαταστάθηκαν στις προσφυγικές κατοικίες
που υπάρχουν ακόμη και σήμερα. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η εσωτερική
μετανάστευση, αποτέλεσμα της εγκατάλειψης της υπαίθρου και των διώξεων που
ακολούθησαν τον Εμφύλιο, αύξησε υπέρμετρα τον πληθυσμό της Καλλιθέας και
καθόρισε την αναπτυξιακή της πορεία. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι, που βρήκαν
κα-ταφύγιο εδώ, με όλες τις δυσκολίες της ζωής, αλλά και με τα διαφορετικά
βιώμα-τα που μετέφεραν από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, δημιούργησαν τη σύγχρονη
Καλλιθέα, τον τέταρτο Δήμο του Λεκανοπεδίου της Αττικής.
Η Καλλιθέα της Μικρασιατικής Καταστροφής και της Εθνικής Αντίστασης, η
Κ
ΩΣΤΑ
Α
ΣΚΟΥΝΗ
Minor refugees, signifi cant nucleus of National Resistance, district of internal
immigrants, trade-centre, Olympic city. This is the town we will be inheriting to
the younger generation, to which the present edition is dedicated.
The energetic and conscious young people’s participation constitutes a fundamental
condition for our vision’s fulfi llment: our city’s modernization focusing on the
citizens and their needs. It is precisely this dynamic and conscious relationship
between Kallithea and its citizens that the present edition aims to serve.
A number of noteworthy attempts to compile a history of Kallithea have preceded
the present one. We should mention the historical treatise Kallithea, Selides Istorias
(Kallithea, Pages of History, 1963) by Eleutherios Kassianes, Asty Kallitheas (The
City of Kallithea, 1972) by Triandafyllos Triandafyllides, publisher of the newspaper
“Kallithea” and Kallithea tou Chthes kai tou Semera (Kallithea of Yesterday and
Tomorrow, 2000) by Chrestos Papazoglou, publisher of the still circulating newspaper
“Ereuna”. We would like to express our warmest appreciation to their authors for
their contribution towards the preservation of our city’s historical memory.
By researching the municipal archives and those of various social organisations,
preserving people’s memories, recording the deeds and misdeeds of previous
municipal authorities and revising both the major and the minor historical events,
we hope to make a signifi cant investment in Kallithea’s future. The arduous eff orts
of all previous municipal authorities have resulted in the development of eff ective
infrastructure and the establishment of a wide web of social services. The latter is
by all means necessary for maintaining social coherence within our city today.
We express the modern city’s gratitude to all those people, who have worked
hard during the past one hundred and twenty years, so that a place in history
and in our hearts has been reserved for Kallithea. Against the modern Athenian
landscape’s grey bulks that often lead human minds to standardisation and
detachment, we place our city’s history. This is a secure way towards loving
Kallithea and working with responsibility for the progress and prosperity of its
people.
Kostas
Askounes
συνοικία της εσωτερικής μετανάστευσης και της εμπορικής δραστηριότητας, η
Καλλιθέα των Ολυμπιακών Αγώνων, είναι η πόλη του 21
ουαιώνα, την οποία θα
κληροδοτήσουμε στη νέα γενιά. Σ’ αυτήν αφιερώνουμε την παρούσα έκδοση.
Η ενεργητική και συνειδητή συμμετοχή των νέων ανθρώπων αποτελεί την
πρωταρχική προϋπόθεση για να υλοποιηθούν το όραμα και το σχέδιο του
εκ-συγχρονισμού της πόλης μας, ο οποίος θα έχει επίκεντρο τον άνθρωπο και τις
ανάγκες του. Αυτή την ενεργητική και συνειδητή σχέση ανάμεσα στον πολίτη
και την Καλλιθέα επιδιώκει να υπηρετήσει το λεύκωμα αυτό.
Αξιόλογες εκδοτικές προσπάθειες προηγήθηκαν της παρούσας. Ιδιαίτερα πρέπει
να μνημονευθούν το ιστορικό βιβλίο του Ελευθερίου Κασιάνη Καλλιθέα, Σελίδες
Ιστορίας
, καθώς και οι εκδόσεις Άστυ Καλλιθέας της εφημερίδας του
Τριαντά-φυλλου Τριανταφυλλίδη Η Καλλιθέα και Καλλιθέα του Χθες και του Σήμερα, της
εφημερίδας Έρευνα, την οποία με συνέπεια εξακολουθεί να εκδίδει ο κ. Χρήστος
Παπάζογλου, επί σειρά ετών. Τους ευχαριστούμε για την προσφορά και τη συμβολή
τους στη διάσωση της ιστορικής μνήμης της πόλης μας.
Ερευνώντας τα αρχεία του Δήμου και των κοινωνικών οργανώσεων,
διασώζο-ντας αναμνήσεις των ανθρώπων, καταγράφοδιασώζο-ντας πράξεις και παραλείψεις των
διοικήσεων, επανερχόμενοι στα μικρά και τα μεγάλα γεγονότα της ιστορίας,
κάνουμε μαζί μια μεγάλη επένδυση στο μέλλον της Καλλιθέας. Οι επίπονες
προσπάθειες όλων των Διοικήσεων του Δήμου κατάφεραν να δημιουργήσουν τις
απαραίτητες υποδομές, καθώς και ένα ευρύ δίκτυο κοινωνικών υπηρεσιών,
απα-ραίτητο όρο για την κοινωνική συνοχή της πόλης μας στη σύγχρονη εποχή.
Απευθύνουμε την ευγνωμοσύνη της σύγχρονης πόλης προς όλους όσοι στη
διάρκεια αυτών των εκατόν είκοσι και πλέον χρόνων εργάστηκαν ώστε η
Καλ-λιθέα να αποκτήσει τη θέση της στην ιστορία και την καρδιά μας. Απέναντι
στους γκρίζους όγκους του σύγχρονου αθηναϊκού τοπίου, που συχνά οδηγούν
την ανθρώπινη συνείδηση στην ομοιομορφία και την ουδετερότητα,
αντιπαρα-τάσσουμε την ιστορία του Δήμου μας. Αυτός είναι ένας σίγουρος δρόμος για
να αγαπήσουμε την Καλλιθέα και να εργαστούμε με υπευθυνότητα για την
πρόοδο και την ευημερία των πολιτών της.
Κώστας Ασκούνης
Δήμαρχος
Καλλιθέας
Κ
ALLITHEA. A Greek-English edition of the city’s history constitutes
the fulfi lment of one of The Municipality of Kallithea Cultural
Organisation’s most signifi cant plans: the achievement of a substantial
contribution towards the development of the town’s historic memory.
The present edition is the result of systematic research of the Municipality’s
multiple archives and City Council Minutes, never so thoroughly studied before,
and a large number of other sources. As such, it will signifi cantly enrich the
currently available bibliography on local history; additionally, it will demonstrate
the leading role that Local Self-Government should play in regards to the latter’s
preservation.
The album at hand serves the humanistic values involved in Kallithea’s long
historical development into the dynamically evolving and populous city that
presently is. These values stem from the daily eff orts undertaken by Kallithea’s
residents, in order to improve their life and secure a better future for their children.
Moreover, they are closely related to all those great ideas that put the Kallitheans’
conscience at test during critical times for Greece. In any case, Kallithean history,
strongly associated to that of Athens, was primarily made by its people.
The edition entitled Kallithea. A Greek-English edition of the city’s history, the product
of worthy young scholars’ toil, sets eff ectively the stage. Primarily, it underlines the
need, and also the Municipality’s promptness to plan infrastructure modernisation
and action development aiming at the preservation of Kallithea’s history and its
promotion to a fundamental social asset for the younger generations.
We would like to express our warmest appreciation to the researchers’ team,
namely Dr Anastasia Leriou and Mrs. Anna Mourouglou; also to Dr Geogios
Τ
ΟΥ
Α
ΝΤΙΔΗΜΑΡΧΟΥ
M
Ε ΤΗΝ EΚΔΟΣΗ Καλλιθέα. Όψεις της ιστορίας τον Δήμου και
της πόλης
, ο Πολιτιστικός Οργανισμός του Δήμου Καλλιθέας
υλοποιεί ένα από τα σημαντικότερα σχέδιά του, δηλαδή την
εντατική συμβολή του στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης της πόλης μας.
Πραγματοποιώντας για πρώτη φορά μια τόσο συστηματική έρευνα στο ιστορικό
αρχείο του Δήμου και τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου, καθώς και σε
σειρά από άλλες πηγές, η έκδοση αυτή έρχεται να εμπλουτίσει αποφασιστικά
την υπάρχουσα βιβλιογραφία για την τοπική ιστορία και να εκπροσωπήσει τον
πρωταγωνιστικό ρόλο τον οποίο πρέπει να διαδραματίζει η Τοπική
Αυτοδιοί-κηση στη διάσωσή της.
Το παρόν λεύκωμα υπηρετεί τις σπουδαίες ανθρωπιστικές αξίες, οι οποίες
περικλείονται σ’ αυτή τη μακρόχρονη διαδρομή που μετέτρεψε την Καλλιθέα
στην πολυάνθρωπη και δυναμική πόλη της σύγχρονης εποχής. Πρόκειται για τις
αξίες της καθημερινής προσπάθειας των κατοίκων της να αναβαθμίσουν τους
όρους της ζωής τους και να οικοδομήσουν ένα καλύτερο μέλλον για τα παιδιά
τους. Είναι, ταυτόχρονα, οι μεγάλες ιδέες, οι οποίες δοκίμασαν τη συνείδηση των
πολιτών στις κρίσιμες καμπές της εθνικής μας ιστορίας. Σε κάθε περίπτωση, η
ιστορία της πόλης μας, αναπόσπαστο μέρος και γνήσια εκδοχή της διαδρομής
του τόπου μας και της Αθήνας, είναι πρωτίστως έργο των ανθρώπων της.
Η έκδοση Καλλιθέα. Όψεις της ιστορίας τον Δήμου και της πόλης, προϊόν της
κυριολεκτικώς κοπιώδους εργασίας μιας άξιας ομάδας νέων επιστημόνων,
δημι-ουργεί ένα σημαντικό προηγούμενο. Υπογραμμίζει, κυρίως, την ανάγκη, καθώς και
την ετοιμότητα του Δήμου και του Πολιτιστικού Οργανισμού να προγραμματίσουν
τον εκσυγχρονισμό των υποδομών και τον εμπλουτισμό των δράσεων, οι οποίες
αποσκοπούν να διαφυλάξουν την ιστορική πορεία της Καλλιθέας και, κυρίως, να
Θ
ΟΔΩΡΗ
Γ
.
Ψ
ΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΥ
Loukas. Moreover, we would like to thank our colleagues Mr. Elias Kakoulides,
Mr. Georgios Antonakakes, and particularly Mrs. Aspa Filippidou and Mrs.
Ioanna Kanake - Soterchou. By serving as members of the edition’s Supervising
Committee, they contributed considerably to researching and editing. Special
thanks are due to the various Kallithean social clubs and associations that placed
their archives and memories to our disposal. We would also like to acknowledge
all Kallitheans, who, responsibly as well as sentimentally, contributed towards
the arduous completion of this album. Last but not least, we thank Mrs. Pope
Kouvatsou, Mrs. Litsa Christodoulou, Mrs. Toula Antoniou, Mrs. Hara Petridou,
Mrs. Stella Iosephidou, Mrs. Christina Kyriakopoulou, Mrs. Myrto Kappe,
Mr. Giannes Vlasses, Mr. Antones Vavylousakes and Mrs. Demetra Ermeidou,
employees of the Cultural Organisation and other municipal services that spent
time and eff ort for the edition’s completion.
Kallithea. A Greek-English edition of the city’s history
represents modern society’s
respect to its predecessors, but also its optimism and determination in regard to
everything that has to be fulfi lled in the future.
Theodoros G. Psalidopoulos
Vice - Mayor
την καταστήσουν κτήμα της κοινωνίας και της νεότερης γενιάς.
Απευθύνουμε θερμές ευχαριστίες στην επιστημονική ομάδα του
λευκώμα-τος και, ιδίως, τη Δρ Αναστασία Λερίου και την κυρία Άννα Μουρουγκλού.
Στον επιστημονικό επιμελητή της έκδοσης Δρ Γεώργιο Γιαννακόπουλο και τον
επιμελητή της έκδοσης κύριο Δημήτρη Λούκα. Στους συναδέλφους, μέλη της
Επιτροπής Παρακολούθησης του έργου, κ.κ. Ηλία Κακουλίδη, Γιώργο
Αντω-νακάκη, και ιδίως τις κυρίες Άσπα Φιλιππίδου και Ιωάννα Κανάκη-Σωτήρχου,
που συνέβαλαν αποφασιστικά στην εξέλιξη της έρευνας και της σύνταξης. Στα
στελέχη των συλλόγων και κοινωνικών οργανώσεων της Καλλιθέας, που έθεσαν
τα αρχεία και τις αναμνήσεις τους στη διάθεση αυτής της προσπάθειας και
όλες τις προσωπικότητες της κοινωνικής ζωής της πόλης μας που συνέβαλαν, με
συναισθηματισμό και υπευθυνότητα, στην ολοκλήρωση αυτού του επίμοχθου
έρ-γου. Στα στελέχη των υπηρεσιών του Δήμου και του Πολιτιστικού Οργανισμού,
κ.κ. Πόπη Κουβάτσου, Λίτσα Χριστοδούλου, Τούλα Αντωνίου, Χαρά Πετρίδου,
Στέλλα Ιωσηφίδου, Χριστίνα Κυριακοπούλου, Μυρτώ Καππέ, Γιάννη Βλάσση,
Αντώνη Βαβυλουσάκη και Δήμητρα Ερμείδου, που εργάστηκαν από τη δική
τους θέση για την ολοκλήρωση της έκδοσης.
Το λεύκωμα Καλλιθέα. Όψεις της ιστορίας τον Δήμου και της πόλης
εκφρά-ζει τον σεβασμό της σύγχρονης κοινωνίας προς όσους προηγήθηκαν, αλλά και
την αισιοδοξία και την αποφασιστικότητά της για όσα πρέπει να γίνουν.
Θοδωρής Γ. Ψαλιδόπουλος
Αντιδήμαρχος
Πρόεδρος του Πολιτιστικού Οργανισμού Καλλιθέας
Τ
HE AREA occupied currently by the Municipality of Kallithea has
always been advantageous. Within a short distance from Athens, though
not within Athens itself, Kallithea boasted until the beginning of the 20
thcentury a quite picturesque landscape featuring cultivable fi elds and gardens. The
land was particularly fertile due to the River Ilissos fl owing through the region’s
northern section. In 1884, the new suburb named ‘Kallithea’ (beautiful view), after
the marvellous sea-view it provided was established by the Euthymios Kehagias’
Building Company S.A. The fi rst house-plans were designed by the famous German
architect Ernst Ziller. At the beginning of the 20
thcentury Kallithea included many
neoclassic mansions that were mainly used as summer-houses.
Kallithea’s organic inclusion in the Athenian architectural plan in combination
with an increase in its population associated the new suburb with the revival of
the Olympic Games. The shooting games of the 1
stOlympiad took place at the
Kallithea Skopefterion ( shooting gallery), which had been built especially for
that purpose. The arrival of numerous refugees from Asia Minor and Pontos
changed drastically Kallithea’s character. Gradually, the town was transformed
into an important industrial and trading centre.
One of the most eminent herœ s of the Greek-Italian war in 1940, colonel
Konstantinos Davakes, resided at Kallithea. His statue adorns the central square
of Kallithea, which has been named after him. During the German Occupation,
Kallitheans demonstrated remarkable solidarity through the activity of the
various charities. Moreover, many of them proved their love for freedom by
participating in national resistance organisations. As a result of the latter, the
Kallithea population paid a heavy blood-price.
H
ΠΕΡΙΟΧH της σημερινής Καλλιθέας ήταν ανέκαθεν τόπος
προνο-μιούχος. Κοντά στο κέντρο των Αθηνών και ταυτόχρονα μακριά,
υπήρξε έως τα τέλη του 19
ουαιώνα μια ειδυλλιακή εξοχή με αγρούς
και περιβόλια, την οποία διέρρεε o Ιλισσός.
Το 1884 ιδρύεται το νέο προάστιο –που ονομάστηκε Καλλιθέα λόγω της υπέροχης
θέας προς τον Σαρωνικό– από την Ανώνυμο Οικοδομική Εταιρεία του Ευθυμίου
Κεχαγιά. Τα σχέδια των πρώτων οικημάτων έφεραν την υπογραφή του περίφημου
Ernst Ziller. Στις αρχές του 20
ούαιώνα ο οικισμός ήταν γεμάτος από υπέροχα
νε-οκλασικά σπίτια, κυρίως εξοχικές κατοικίες.
Η πληθυσμιακή ανάπτυξη και η οργανική ένταξή της στον πολεοδομικό ιστό
της πρωτεύουσας θα συνδέσει την Καλλιθέα με την αναβίωση των Ολυμπιακών
Αγώνων, αφού εκεί θα δημιουργηθεί το Σκοπευτήριο και θα διεξαχθούν οι αγώνες
σκοποβολής. Η εγκατάσταση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο
θα επηρεάσει αποφασιστικά το πρόσωπο της πόλης, που εξελίσσεται σε αξιόλογο
βιομηχανικό και εμπορικό κέντρο.
Ο επιφανέστερος ίσως ήρωας του ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940 ήταν δημότης
της Καλλιθέας. Πρόκειται, βεβαίως, για τον λακωνικής καταγωγής
συνταγματάρ-χη Κωνσταντίνο Δαβάκη, ο ανδριάντας του οποίου κοσμεί την ομώνυμη κεντρική
πλατεία του δήμου. Στη διάρκεια της σκληρής γερμανικής κατοχής ο λαός της
Καλλιθέας έδειξε την κοινωνική του αλληλεγγύη ιδρύοντας πλήθος φιλανθρωπικών
συλλόγων, αλλά και την αγάπη του για την ελευθερία, πυκνώνοντας τις τάξεις των
αντιστασιακών οργανώσεων. Για την ενεργή συμμετοχή του στην Εθνική Αντίσταση
ο λαός της Καλλιθέας θα πληρώσει βαρύ τίμημα.
Η Καλλιθέα υπήρξε σε όλες τις περιόδους της ιστορίας της ενδιαίτημα των
ανθρώ-πων του πνεύματος και της τέχνης. Στο σύντομο αυτό σημείωμα δεν είναι δυνατόν
and artistic activity. This introduction is too short to allow listing the names of the
signifi cant Kallithean writers, pœ ts, painters, sculptors etc that have signifi cantly
enriched Greek cultural life. Additionally, three signifi cant educational institutions
were established and are still operating at Kallithea: Harokopeion School of Home
Εconomics and Professions for Women
(1915), Panteios Supreme School of Political
Sciences
(1927) and Sivitanideios Public School of Trade and Vocations (1927). In
regard to entertainment, Kallithea has an equally interesting past, as the coastal
Tzitzifi es had been an important rebetiko music centre from the early 1920s until
the 1970s.
The present edition constitutes an attempt to systematically record Kallithea’s
history based on the Municipality’s rich archives. The texts were compiled after
systematic study of the available archival material, while many of the photographs
published in the album at hand constitute important primary evidence. Such archival
material constitutes by all means the most reliable source for researching the past, as
it preserves the various developments, processes and changes that the Municipality
of Kallithea underwent throughout its history. In this respect, the municipal archive’s
scientifi c organisation seems essential, as it would allow the material to become
available to more people and, consequently, more exploitable. Doubtlessly, the history
of a municipality as large as Kallithea is of great interest to many researchers. Since
1934, when Kallithea was promoted to a municipality, until the present day the
intense political ferment within the Kallithea Municipal Council directly refl ected
the general political developments in Greece throughout this period.
Contemporary Kallithea was created to a large degree during the fi rst post-war
decades; this is when systematic construction of block of fl ats altered signifi cantly
the Greek capital’s architectural face. Kallithea is currently a densely inhabited
suburb with an intense cultural and commercial life, unifi ed with the Athenian
city-centre. Kallithea is a city with a long history and interesting traditions, a
society characterised by solidarity, an urban centre with the ability to overcome
its problems, more or less common in all large urban centres, and secure a good
future for its future citizens.
να γίνει ούτε απλή αναφορά όλων των σπουδαίων συγγραφέων, ποιητών,
ζωγρά-φων, γλυπτών κ.λπ., που με έδρα την Καλλιθέα πλούτισαν την πνευματική ζωή
ολόκληρης της Ελλάδας. Δεν άλλωστε τυχαίο που τρία ονομαστά εκπαιδευτήρια, η
Χαροκόπειος Οικοκυρική και Επαγγελματική Σχολή Θηλέων
(1915), η Πάντειος
Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών
(1927) και η Σιβιτανίδειος Τεχνική Σχολή
Τεχνών και Επαγγελμάτων
(1927) ιδρύθηκαν και συνεχίζουν να λειτουργούν εντός
των ορίων του Δήμου Καλλιθέας.
Αλλά και στη διασκέδαση και την ψυχαγωγία η Καλλιθέα διαθέτει πλούσιο
πα-ρελθόν, αφού οι Τζιτζιφιές –όπου πριν και μετά τον πόλεμο υπήρχαν ονομαστά
κέντρα– ταυτίστηκαν με την ιστορία του ρεμπέτικου και λαϊκού τραγουδιού.
Η απόπειρα καταγραφής της δημοτικής ιστορίας της Καλλιθέας, όπως
παρουσι-άζεται στο παρόν λεύκωμα, στηρίχτηκε στο πλούσιο αρχείο του δήμου. Τα κείμενα
βασίζονται στο εκεί φυλασσόμενο πρωτογενές υλικό, ενώ πολλές από τις
φωτο-γραφίες αποτελούν οι ίδιες αρχειακά τεκμήρια. Το αρχειακό υλικό αποτελεί την
πιο αξιόπιστη πηγή για την έρευνα του παρελθόντος, αφού σε αυτό αποτυπώνεται
αυθεντικά η λειτουργία του δήμου σε όλες τις περιόδους της ιστορίας του. Από την
άποψη αυτή θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο να εξεταστεί η δυνατότητα οργάνωσής
του με επιστημονικό τρόπο, ώστε να γίνει εύχρηστο και περαιτέρω αξιοποιήσιμο.
Άλλωστε, η ιστορία ενός μεγάλου δήμου, όπως είναι η Καλλιθέα, παρουσιάζει
ευ-ρύτερο ενδιαφέρον. Είναι χαρακτηριστικό ότι από το 1934 –όταν η Καλλιθέα έγινε
δήμος– έως τις μέρες μας οι έντονες πολιτικές ζυμώσεις στο πλαίσιο του δημοτικού
συμβουλίου αντανακλούν τις γενικότερες πολιτικές εξελίξεις της χώρας.
Η σημερινή Καλλιθέα διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό κατά τις πρώτες
μεταπο-λεμικές δεκαετίες, όταν η αντιπαροχή άλλαξε, προς το χειρότερο, βεβαίως, την όψη
της πρωτεύουσας. Τα τελευταία χρόνια η Καλλιθέα αποτελεί ένα πυκνοδομημένο
προάστιο, οικιστικά ενοποιημένο με το κέντρο της Αθήνας. Εξακολουθεί να διατηρεί
την εμπορική της σημασία και την πνευματική και καλλιτεχνική της ζωή. Πρόκειται
για μια πόλη με βαθιές ρίζες, έναν δήμο με παράδοση, μια κοινωνία με δεσμούς
συλλογικότητας και αλληλεγγύης. Η Καλλιθέα διαθέτει τις δυνάμεις να υπερβεί τα
προβλήματα των σύγχρονων αστικών κέντρων –που μοιραία αντιμετωπίζει– και
να οικοδομήσει ένα ευοίωνο για τους δημότες της μέλλον.
Δρ Γιώργος Γιαννακόπουλος
Ιστορικός - Βιβλιοθηκονόμος - Αρχειονόμος
Γ
ΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟΝ
Δ
ΗΜΟ
Κ
ΑΛΛΙΘΕΑΣ
O
O
ΔHΜΟΣ ΚΑΛΛΙΘEΑΣ ΕΚΤΕIΝΕΤΑΙ ΣΕ 5.840 ΣΤΡEΜΜΑΤΑ ΓΗΣ ΠΟΥξεκινούν από τα νότια κράσπεδα του Δήμου Αθηναίων και φτάνουν έως τον Φαληρικό όρμο. Πρόκειται για μια σχετικά στενόμακρη έκταση που στα ανατολικά ορίζεται από τη λεωφόρο Ανδρέα Συγγρού, στα βόρεια από τις οδούς Καλλιρρόης και Λαγουμιτζή, στα βορειοδυτικά από τη γραμμή του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου και στα δυτικά από την κοίτη του Ιλισσού ποτα-μού. Η θάλασσα του Σαρωνικού αποτελεί το νότιο σύνορο του Δήμου Καλλιθέας. Η λεωφόρος Συγγρού, κυκλοφοριακή αρτηρία υπερτοπικής σημασίας, χωρίζει την Καλλιθέα από τους Δήμους Νέας Σμύρνης στα βορειοανατολικά και Παλαιού Φαλήρου στα ανατολικά και καταλήγει στο Φαληρικό Δέλτα. Η περιοχή αυτή έχει πάρει το όνομά της από το «Δ» που σχημάτιζαν οι εκβολές των χειμάρρων, οι οποίοι κατέληγαν στο σημείο αυτό από την Καλλιθέα και τον Βουρλοπόταμο, δηλαδή τη σημερινή Αμφιθέα στο Παλαιό Φάληρο.1 Εκεί, σε μια έκταση 260 στρεμμάτων, κατασκευάστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1920 και ο περίφημος Ιππόδρομος. Αργότερα, εκτεταμένος οδικός κόμβος διαμορφώθηκε στην περιοχή, ενώ το 2003 κτίστηκε υπερσύγχρονο αθλητικό συγκρότημα με στόχο να στεγάσει μέρος των αγωνισμάτων των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Επί της λεωφόρου Συγγρού, λίγο βορειότερα του Φαληρικού Δέλτα, βρίσκε-ται το Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο. Τέλος, αν ακολουθήσει κανείς τη λεωφόρο Συγγρού έως το βόρειο όριο του Δήμου Καλλιθέας, δηλαδή την οδό Λαγουμιτζή, θα συναντήσει τα κτήρια του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Επι-στημών της Αθήνας. Στα βορειοδυτικά, η γραμμή του ηλεκτρικού σιδη-ροδρόμου Αθηνών - Πειραιώς (Η.Σ.Α.Π.) από το ύψος της οδού Καλλιρρόης μέχρι τον σταθμό Η.Σ.Α.Π. Καλ-λιθέας, όπου βρίσκεται και η Σιβιτανίδειος Τεχνική Σχολή, αποτελεί το όριο μεταξύ των δήμων Καλλιθέας και Ταύρου. Νοτίως της Σιβιτανιδείου Σχολής το δυ-τικό όριο της Καλλιθέας μετατίθεται ανατολικότερα, κατά μήκος της κοίτης του Ιλισσού ποταμού που τη χωρίζει από τον παραθαλάσσιο Δήμο Μοσχάτου και καταλήγει στον Φαληρικό όρμο. της Αναστασίας Λερίου H σύγχρονη όψη της πόλης
Πολεοδομικό σχέδιο της Καλλιθέας κατά τη δεκαετία του 1930. Έτος Αριθμός κατοίκων Ποσοστό αύξησης 1885 140 -1900 500 257% 1907 1.300 160% 1920 4.200 223% 1925 25.000 519% 1928 27.000 8% 1940 36.000 33% 1951 47.000 30% 1961 55.000 17% 1971 85.000 54% 1981 117.000 37% 1991 114.233 -2,3% 2001 109.609 -4% Δημογραφικά στοιχεία του πληθυσμού της Καλλιθέας από το 1885 μέχρι σήμερα.
Τα όρια του Δήμου Καλλιθέας περικλείουν μια πεδινή περιοχή με χαμηλό γεωγραφικό ανάγλυφο που κατηφορίζει ομαλά προς τη θάλασσα. Διακόπτεται από σποραδικούς λο-φίσκους, όπως αυτόν του Φιλαρέτου, περί-που στο κέντρο της Καλλιθέας, και τον λόφο της Σικελίας στα βόρεια, όπου βρίσκεται και το Δημοτικό Στάδιο Καλλιθέας. Η θέση της Καλλιθέας είναι εξαιρετικά ευνοϊκή, καθώς βρίσκεται πολύ κοντά στην Αθήνα και τον Πειραιά. Η απόσταση της κεντρικής πλατείας Δαβάκη από την πλατεία Συντάγματος είναι μόλις τέσσερα χιλιόμετρα. Η Καλλιθέα είναι ένα προάστιο με εξαι-ρετική ρυμοτομία. Διατρέχεται από Βορρά προς Νότο από την κεντρική λεωφόρο Θη-σέως, που ξεκινά στο ύψος της οδού Καλ-λιρρόης και φτάνει νότια έως τη θάλασσα. Στο ύψος της πλατείας Δαβάκη, η λεωφόρος Θησέως τέμνεται κάθετα από την οδό Σιβι-τανίδου, που μετά την πλατεία συνεχίζει ως Συνταγματάρχου Δαβάκη και φτάνει μέχρι τη λεωφόρο Συγγρού. Τα οικοδομικά τετρά-γωνα αναπτύσσονται συμμετρικά στο πλαί-σιο του πλέγματος που σχηματίζουν αυτοί οι δύο δρόμοι. Η περιοχή γύρω από την πλατεία Δαβάκη αποτελεί την κεντρική Καλλιθέα. Στα βόρεια και βορειοανατολικά υπάρχει η εκτεταμένη συνοικία Χαροκόπου, ενώ στα βορειοδυτικά τα Παλαιά Σφαγεία. Αυτή η συνοικία οφεί-λει το όνομά της στα δημοτικά σφαγεία που μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1920 βρί-σκονταν νοτίως του λόφου του Φιλοπάππου και κοντά στην κοίτη του Ιλισσού ποταμού.2 Μετά το 1925 τα σφαγεία μεταφέρθηκαν βορειότερα, στην περιοχή του σημερινού Δή-μου Ταύρου (Νέα Σφαγεία). Στα νότια της κεντρικής Καλλιθέας εκτείνεται η περιοχή Αγίας Ελεούσας, που πήρε το όνομά της από τον ομώνυμο μεταβυζαντινό ναό. Ακό-μα πιο νότια βρίσκονται οι παραθαλάσσιες Τζιτζιφιές. Τόσο η θέση όσο και το κλίμα της εξαιρε-τικά υγιεινής περιοχής ήταν οι παράγοντες που προσείλκυσαν τους πρώτους οικιστές της Καλλιθέας κατά την τελευταία εικοσα-ετία του 19ου αιώνα. Σύμφωνα με έναν από τους ιστοριογράφους της Καλλιθέας, τον Ελ. Κασιάνη, «Τὸ κλίμα τῆς Καλλιθέας δὲν δι-αφέρει πολὺ ἀπὸ τὸ κλίμα τῶν Ἀθηνῶν. Ἡ προνομιοῦχος φυσικὴ τοποθεσία τῆς καὶ ἡ ἐπιτυχὴς ῥυμοτομία τῆς ἀποτελοῦν ἰδεῶδες κρηπίδωμα τῆς νέας ἀρχιτεκτονικῆς καὶ πο-λεοδομικής, εἰς τρόπον ὥστε ἡ ἠλιοφάνεια καὶ τὸ εὐάερον τῆς να ἀποτελοῦν τὸ πο-λύτιμον στοιχεῖον ἐπὶ τοῦ ὁποίου εἶναι θε-μελιωμέναι ἡ ζωὴ καὶ ἡ ὑγεία τῶν κατοίκων τῆς ὡραίας πόλεως. Χαρακτηριστικὰ στοιχεῖα τοῦ κλίματος αὐτῆς εἶναι ἡ διαύγεια τῆς ἀτμόσφαιρας καὶ ἡ ἰσχυρὰ ἠλιοφάνεια. Ἡ μέση θερμοκρα-σία κυμαίνεται μεταξὺ 17o – 18ο. Καίτοι δὲ εὑρίσκεται πλησίον τῆς θαλάσσης δὲν ἔχει ἐν τούτοις μεγάλην ὑγρασίαν. Τὸν χειμῶνα βεβαίως αὐξάνει κάπως ἡ ὑγρασία λόγῳ τῶν βροχῶν αἱ ὁποῖαι εἶναι συχναὶ κατὰ τοὺς φθινοπωρινοὺς καὶ χειμερινοὺς μήνας εἰς τὴν Ἀττικήν. Ὁμίχλη πυκνὴ εἶναι σπάνιον πρᾶγμα διὰ τὴν Καλλιθέαν. Ὁ οὐρανὸς της ἐκτείνεται ἄνωθεν αὐτῆς, φέρων, μετὰ τῶν ἐκ παγο-κρυστάλλων νερῶν τὰ ὡραῖα ἐθνικὰ χρώ-ματα, ἐνθουσιάζων καὶ ἀνυψὼν τὸ πνεῦμα, ἐνῶ θέλγει καὶ φαιδρύνει τὸ ὄμμα… (Βιο-γραφική Βιβλιοθήκη 3-Δημήτριος Αιγινήτης, Αθήναι, Ιούλιος 1949, σελ. 44). Αἱ περισσό-τεραι ἡμέραι τοῦ ἔτους εἶναι ἠλιόλουστοι. Αἱ νεφοσκεπεὶς ἡμέραι μόλις ἀνέρχονται εἰς «Τοπογραφία και κλίμα της Καλλιθέας». Δημοσίευμα στον
T
T
HE MUNICIPALITY OF KALLITHEA OCCUPIES 5,840,000 M2 OF LAND STRETCHINGfrom the southern part of the Municipality of Athens down to the Phaleron coast. It is a relatively narrow piece of land defi ned by Syggrou Avenue to the east, Kallirœ s and Lagoumitze Streets to the north, the Kefi sia-Piraeus railway to the north-west and the River Ilissos to the west. The Saronic Sea constitutes Kallithea’s southern boundary. The land within the above boundaries is quite fl at, featuring a low relief that slopes gently southwards to the sea. There
Topography
G
ETTING TO
K
NOW
K
ALLITHEA
by Anastasia Leriou
are only a few low hills, namely the central Filaretos Hill and Sikelia Hill to the north. Kallithea’s location is particularly favourable due to its close proximity to both Athens and Piraeus. Moreover, Kallithea boasts an excellent town-plan. The central Venizelou (Theseos) Avenue runs across it in a N-S direction. In the area of Davaki Square, that is to say the Municipality’s centre, Venizelou Avenue is crossed at a right angle by Sivitanidou-Davaki Street. The latter runs across Kallithea with an E-W direction. The building plots formed within this grid are symmetrically rectangular. The area around Davaki Square is called Central Kallithea. To the north and north-east stretches the extensive Harokopou district and to the north-west Palaia Sfageia.
To the south we have Agia Eleousa and at the municipality’s southernmost sector the coastal Tzitzifi es.
Α
ΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ
Ι
ΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ
Κ
ΑΛΛΙΘΕΑΣ
της Αναστασίας Λερίου Από την αρχαιότητα μέχρι την Ελληνική ΕπανάστασηH
H
ΜΙΚΡΗ ΑΠΟΣΤΑΣΗ ΠΟΥ ΧΩΡΙΖΕΙ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΩΝ Αθηνών έχει συνδέσει στενά την πρώτη με την πολεοδομική εξέλιξη της δεύτερης. Ο πρώτος οικιστής της σύγχρονης Καλλιθέας, ο λόγιος Γεώργιος Φιλάρετος (1848-1929) που κατέφθασε στην περιοχή κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1880, τοποθέτησε αποτελεσματικά την Καλλιθέα στον ευρύ-τερο πολεοδομικό ιστό της αρχαίας Αθήνας: «Δὲν εἶχον δυστυχῶς τὴν εὐκαιρίαν νὰ ἀσχοληθῶ ὅσον ἐπεθύμουν εἰς ἀρχαιολογικὰς μελέτας· ἀλλ’ ὡς κοινὸς παρατηρητὴς τῶν περιχώρων τῆς κατοικίας μου σημειῶ ἁπλῶς ὅτι ἐξ ὅλων τῶν ἐγγυτέρων καὶ τῶν ἀπωτάτων σημείων αὐτῆς περικυκλού-μαι ὑπὸ τῶν ἀρχαϊκωτέρων ἀναμνήσεων. Περιοριζόμενος ἐνταῦθα νὰ μνημονεύσω μόνον τὰ ἐγγύτερα, παρατηρῶ ὅτι ἀνὰ πᾶσαν ἀνέφελον ἀνατολὴν καὶ δύσιν τοῦ ἡλίου ἐν τῷ Ἀττικῷ ὁρίζοντι διαγράφονται πρὸ τῶν παραθύρων μου, εὐκρινέστερον δὲ ἀπὸ ἠλιοστασίου, αἱ μαγευτικαὶ γραμμαὶ τοῦ Παρθενῶνος καὶ τῶν Προπυλαίων, ἐμφανιζομένων βορειότερον, ὡς ἐν μεγαλοπρεπεῖ φυσικῷ πλαισίῳ, τῶν ὑψωμάτων, ἀπὸ τῶν Κιμωνείων μνημάτων (στὰ δυτικὰ τοῦ Ἀρείου Πάγου) καὶ τῶν ἐν τῇ Κραναὰ (ἐννοεῖ τὴν Ἀκρόπολη) τρωγλῶν, μέχρι τῶν λόφων τῆς Πνυκός, τοῦ Μουσείου, ἐφ’ οὐ καὶ τὸ μνημεῖον τοῦ Φιλοπάππου. Εἰς τὸ βάθος ὑψοῦνται αἱ κορυφαὶ τῆς Πάρνηθος, τοῦ Βριλυσσοὺ (Πεντέλης), τοῦ Ὑμηττοῦ».1 Η θέα από τα παράθυρα του Φιλάρετου ήταν πραγματικά αξιοζήλευτη, καθώς ήταν εξαιρετικά ευρεία και περιλάμ-βανε τα πιο εντυπωσιακά αθηναϊκά μνημεία. Σε πρώτο πλάνο προς τα βορειοανατολικά δέσποζαν τα μνημεία της Ακρόπολης πλαισιωμένα από τους ιστορικούς λόφους στα βόρεια και δυτικά του Ιερού Βράχου. Η απόσταση μεταξύ της Ακρόπολης και της οικίας του Φιλάρετου ήταν γύρω στα τρία χιλιόμετρα. Στρεφόμενος ανατολικά, ο Φιλάρε-τος μπορούσε να απολαύσει τη θέα των εντυπωσιακών ερειπίων του ναού του Ολυμπίου Διός, ενώ ανατολικότερα εκτεινόταν το Παναθηναϊκό Στάδιο. Σε πιο κοντινή απόστα-ση, στα βορειοανατολικά υψωνόταν ο λόφος της Σικελίας - Τρινακρίας. Όστρακο ερυθρόμορφου σκύθου με παράσταση του Αιγέα που υποδέχεται τον Θησέα στην Αθήνα, 470 - 450 π.Χ. (Μουσείο Λούβρου, Παρίσι).Ο Θησέας και η Καλλιθέα
K
K
ΑΤΑ ΤΟΝ ΜΑΪΟ ΤΟΥ 1934, ο νεοσύ-στατος τότε Δήμος Καλλιθέας επέλεξε ως έμβλημά του τον Θησέα, τον σημαντικό-τερο αρχαίο ήρωα της Αττικής. Το όνομά του έχει δοθεί και στον μεγαλύτερο δρόμο του δήμου, τη λεωφόρο Θησέως, γνωστή σήμερα και ως Ελ. Βενιζέλου. Στο κυκλικό μετάλλιο του δημοτικού σήματος ο ήρωας απεικονίζεται να σηκώνει τον μεγάλο βράχο, κάτω από τον οποίο ο πατέρας του, ο Αιγέας, είχε κρύψει τα σανδάλια και το ξίφος του. Ο μύθος αναλυτικά έχει ως εξής: Ο Θησέας γεννήθηκε από την ένωση του βασιλιά των Αθηνών Αιγέα με την Αίθρα, κόρη του βασιλιά της Τροιζήνας. Ο Αιγέας αποφάσισε να μεγαλώσει ο γιος του κρυμμένος στην Τροιζήνα αγνοώντας την ταυτότητα του πατέρα του, καθώς φοβό-ταν ότι οι Παλλαντίδες που διεκδικούσαν τον θρόνο του θα έκαναν κακό στον μικρό Θησέα. Έκρυψε τα σανδάλια και το ξίφος του κάτω από έναν βράχο· αν το παιδί γι-νόταν δυνατό και μπορούσε να μετακινήσει τον βράχο, όταν μεγάλωνε, τότε θα έπρεπε να τα πάρει και να πάει στην Αθήνα. Εκεί θα έσμιγε με τον πατέρα του, αφού θα του αποκάλυπτε τα σημάδια αναγνώρισης, δη-λαδή τα σανδάλια και το ξίφος. Όταν ο Θη-σέας έφτασε στην ηλικία των δεκαέξι ετών, η Αίθρα τού αποκάλυψε την αλήθεια σχετι-κά με τον πατέρα του και τον οδήγησε στον βράχο. Ο νεαρός ήρωας τον μετακίνησε με ευκολία και ξεκίνησε αμέσως για την Αθήνα, προκειμένου να συναντήσει τον Αιγέα και ακολούθως να τον διαδεχθεί.2 Ο συσχετισμός της περιοχής της Καλλιθέας με τον Θησέα πιθανότατα βασίζεται στο ότι κατά την επιστροφή του από την Κρήτη ο Αθηναίος ήρωας λέγεται ότι προσάραξε το πλοίο του στον Φαληρικό όρμο, στην παραλία των σημερινών Τζιτζιφιών. Εκεί τέλεσε τις θυσίες που είχε υποσχεθεί στους θεούς, εφό-σον σκότωνε τον Μινώταυρο και γύριζε σώος στην πατρίδα του. Επίσης, εδώ τελέστηκαν εορτασμοί από τους Αθηναίους με αφορμή τις περιπέτειες του Θησέα και των συντρό-φων του κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους Η περιοχή στην αρχαιότηταA
A
Ν ΚΑΙ ΠΟΛΥ ΚΟΝΤΑ στην πόλη των Αθηνών, η περιοχή της Καλλιθέας βρι-σκόταν κατά την αρχαιότητα εκτός των αθη-ναϊκών τειχών. Τα τείχη, που είχαν κατα-σκευαστεί με πρωτοβουλία του Θεμιστοκλή το 479 π.Χ., δηλαδή αμέσως μετά τη φυγή των Περσών, διέρχονταν βόρεια της Καλλιθέ-ας, στο ύψος της αρχής της σημερινής λεω-φόρου Συγγρού. Από τον Κεραμεικό η οχύ-ρωση έβαινε προς τα νότια και έτεμνε τον λόφο του Φιλοπάππου σχεδόν κάθετα. Στο υψηλότερο σημείο του λόφου, όπου αργότερα κτίστηκε το ομώνυμο μνημείο, το τείχος έστρεφε προς τα ανατολικά για να συναντή-σει τον ναό του Ολυμπίου Διός· από εκεί συ-νέχιζε προς τα βόρεια.4 Παρά τις συνεχείς επισκευές που υπέστησαν οι οχυρώσεις της Αθήνας κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας, η πορεία του τείχους μεταξύ του νότιου τμή-ματος του λόφου των Νυμφών και του Ολυ-μπίου παρέμεινε ίδια μέχρι τα βυζαντινά χρόνια.5 Στις αρχές του 5ου αιώνα, ο Θεμιστοκλής προώθησε την τείχιση του Πειραιά και των λιμανιών του, η οποία ολοκληρώθηκε την ίδια περίοδο με τα αθηναϊκά τείχη. Πάνω από δύο δεκαετίες αργότερα ανεγέρθηκαν το Φαλη-ρικό και τα Μακρά τείχη, προκειμένου να προστατευθούν οι δρόμοι μετάβασης από την πόλη των Αθηνών προς τη θάλασσα, δηλαδή τα λιμάνια του Πειραιά και του Φαλήρου. Η πορεία του Φαληρικού τείχους ταυτιζόταν περίπου με αυτή της σημερινής λεωφόρου Συγγρού, ενώ στα νότια απέκλινε προς τα ανατολικά, ώστε να συμπεριλάβει το ανατο-λικό άκρο του Φαληρικού όρμου. Το βόρειο Μακρό τείχος ξεκινούσε από το ύψος του λόφου των Νυμφών, ενώ το νότιο από το Μουσείο. Τα δύο σκέλη έβαιναν πα-ράλληλα σε απόσταση 183 μέτρων, δηλαδή ενός σταδίου. Την πορεία του βόρειου τεί-χους παρακολουθεί, σε γενικές γραμμές, η σύγχρονη οδός Πειραιώς, η οποία μετά τη διάβαση του Κηφισού ονομάζεται λεωφό-ρος Αθηνών. Μεγάλο τμήμα του τείχους έχει ανασκαφεί στη διασταύρωση της λεωφόρου αυτής με την οδό Καραολή και Δημητρίου. Ακριβώς απέναντι, στη συμβολή των οδών Σουλτάνη και Καραολή και Δημητρίου (ερ-γοστάσιο Ελαΐς) αποκαλύφθηκε τμήμα του Το έμβλημα του Δήμου Καλλιθέας. Ο νεαρός Θησέας σηκώνει τον βράχο και ανακαλύπτει τα σανδάλια και το ξίφος του πατέρα του. Κεραμικός πίνακας με ανάγλυφη διακόσμηση όπου απεικονίζεται ο Θησέας να ανακαλύπτει τα σανδάλια και το ξίφος του Αιγέα κάτω από τον βράχο. Πίσω του η μητέρα του Αίθρα, 1ος αιώνας μ.Χ. (Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο).Στο ύψος των συνόρων Καλλιθέας - Μο-σχάτου η Πειραιώς στρίβει με βορειοδυτική κατεύθυνση. Η πορεία του βόρειου τείχους, όμως, συνεχίζεται ευθεία στην οδό Κύπρου. Σε οικόπεδο στη διασταύρωση των οδών Ύδρας και Κύπρου αποκαλύφθηκαν τα λείψανα αρ-χαίας οδού στρωμένης με χαλίκι, προφανώς του δρόμου που οδηγούσε από το άστυ στον Πειραιά μέσα από τα Μακρά τείχη.7 Το νότιο Μακρό τείχος έβαινε παράλληλα με τα βόρεια όρια του σύγχρονου Δήμου Καλλιθέας. Τμήμα του έχει εντοπιστεί κατά τις εργασίες για την κατασκευή του βάθρου για τη γέφυρα Ε.Η.Σ. κοντά στον Ηλεκτρικό Σταθμό του Μοσχάτου. Πύργος του νότιου Μακρού τείχους έχει βρε-θεί επί της οδού Ελευθερίας 57.8 Η περιοχή που περικλειόταν μεταξύ του χεί σε γενικές γραμμές στον χώρο που κατα-λαμβάνει ο σύγχρονος Δήμος Καλλιθέας. Εδώ υπήρχαν αγροί και καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Ο τόπος ήταν ιδιαίτερα εύφορος, καθώς στα βόρεια τον διέσχιζε ο ποταμός Ιλισσός. Νότια του Ιλισσού υψωνόταν ο βραχώδης λόφος της Σικελίας, ο οποίος έχει συνδεθεί με μία από τις πιο κρίσιμες εκστρατείες του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο περιηγητής Παυσανίας (VIII, 11, 12)9 αναφέρει ότι κατά το έτος 417 π.Χ. το μαντείο της Δωδώνης είχε δώσει χρησμό στους Αθηναίους πως αν εκεστράτευαν εναντίον της Σικελίας, θα την καταλάμβαναν με ευκολία. Έτσι οργανώθηκε η μεγάλη Σικελική εκστρατεία, η οποία κα-τέληξε σε πανωλεθρία για τους Αθηναίους. Ο στόλος τους καταστράφηκε, ενώ πάνω από Σχέδιο της πόλης των Αθηνών και των οχυρών της κατά την περίοδο από την καταστροφή της πόλης από τους Πέρσες μέχρι τα χρόνια του Αθηναίου Λυκούργου (Ανατύπωση από το Τραυλός Ι., Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, 19932, σελ. 74-75).
καν στα λατομεία των Συρακουσών.10 Όταν οι Αθηναίοι ζήτησαν εξηγήσεις από το μα-ντείο, τους δόθηκε η απάντηση ότι ο χρησμός εννοούσε να πυκνοκατοικήσουν την περιοχή του αθηναϊκού λόφου Σικελίας.11 Στην περιοχή του σύγχρονου Δήμου Μοσχά-του και στις βόρειες παρυφές της Καλλιθέας τοποθετείται και ο αρχαίος δήμος Ξυπέτης, που ανήκε στην Κεκροπίδα φυλή.12 Μαζί με τους δήμους Πειραιά, Θυμαιτάδων (περιοχή Αγίου Γεωργίου Κερατσινίου) και Φαλήρου, ο δήμος Ξυπέτης αποτελούσε τετράκωμο με θρησκευτικό κέντρο το ονομαστό ιερό του Ηρακλή κοντά στον Πειραιά, πιθανότατα στην περιοχή των Καμινίων ή στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη.13 Στην Ξυπέτη υπήρχε και σημαντικό ιερό της Μητέρας των Θεών Κυβέλης, που ιδρύθηκε κατά τα τέλη του 5ου ή τις αρχές του 4ου αιώνα (συμβολή οδών Χρυσοστόμου Σμύρνης και Θερμοπυλών).14 Στις νοτιοανα-τολικές παρυφές της, η Καλλιθέα εφαπτόταν με τον δήμο Φαλήρου της Ακαμαντίδας φυλής, ο οποίος τοπογραφικά ταυτίζεται με το σύγ-χρονο Παλαιό Φάληρο.15 Όπως θα δούμε παρακάτω, η περιοχή που καταλαμβάνει ο σύγχρονος Δήμος Καλλιθέας ήταν κατάσπαρτη με νεκροταφεία και μεμο-νωμένους τάφους ή ταφικά μνημεία, καθώς κατά την αρχαιότητα υπήρχε η συνήθεια οι νεκροί να θάβονται εκτός των τειχών και κα-τά μήκος κεντρικών δρόμων. Παρόλο που η Καλλιθέα δεν έχει δώσει οικιστικά κατάλοιπα, δεν πρέπει να ήταν ακατοίκητη κατά την αρ-χαιότητα. Σε αυτή την υπόθεση μας οδηγεί η θέση της κοντά στην Αθήνα, αλλά και μεταξύ διαφόρων αττικών δήμων. Επιπλέον, η υπό-θεση ενισχύεται από την ανακάλυψη αρχαίου πηγαδιού με εσωτερική επένδυση από πήλι-νους δακτύλιους στη διασταύρωση των οδών Ευριπίδου και Ξενοφώντος στις Τζιτζιφιές,16 καθώς και τμήματος μαρμάρινης στήλης του 4ου αιώνα με ψήφισμα επί της οδού Δαβάκη 79.17 Η σχεδόν ολοκληρωτική απουσία οικι-στικών καταλοίπων είναι δυνατό να αποδοθεί στην ελλιπέστατη ανασκαφική έρευνα του χώ-ρου. Λόγω της πυκνής κατοίκησης, ήδη από τη δεκαετία του 1930, η Καλλιθέα δεν στάθηκε δυνατό να ερευνηθεί συστηματικά. Βέβαια, έχουν προκύψει αρκετά τυχαία ευρήματα. Το γεγονός ότι αυτά έχουν αποκλειστικά ταφικό χαρακτήρα υποδεικνύει ότι η κατοίκηση στην Καλλιθέα δεν ήταν εκτεταμένη. Ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα οι-κιστικών λειψάνων είναι τοίχος μήκους άνω του ενός μέτρου που ανήκε πιθανότατα σε γυμνάσιο του 4ου αιώνα.18 Ανασκάφηκε κα-τά το 1906 στα ανατολικά της πλατείας Δα-βάκη «ἐν τῷ κήπῳ τῆς οἰκίας τοῦ Γάλλου καθηγητοῦ Α. Κοσσέ, κειμένη ἀνατολικῶς τῆς γραμμῆς τοῦ εἰς Φάληρον ἄγοντος τρο-χιοδρόμου, εἰς ἀπόστασιν περίπου 150 μ. ἀπ’ αὐτῆς καὶ ἐπὶ τῆς ὁδοῦ τῆς διερχομένης παρὰ τὴν νοτίαν πλευρὰν τοῦ ἐργοστασίου τῆς ἑταιρείας τῶν τροχιοδρόμων, κατὰ τὴν πρὸς τὸ Σκοπευτήριον πλευρὰ τῆς ὁδοῦ ταύτης».19 Ο λόφος της Σικελίας κατά τη δεκαετία του 1960.
