E DREJTA CIVILE Prof. Dr. Abdulla ALIU
A. PJESA E PËRGJITHSHME E SË DREJTËS CIVILE Nocioni i së drejtës civile
E drejta civile është degë e veçantë e së drejtës në sistemin tonë juridik. E drejta civile, jo vetëm që është ndër degët më të vjetra së drejtësisë, por ajo konsiderohet edhe ndër degët më të zhvillu-ara të saj.
E drejta civile zakonisht përkufizohet si degë pozitive e së drejtës që përfshin tërësinë e dispozi-tave (rregullave) juridike që rregullojnë marrëdhëniet shoqërore me karakter pasuror ose marrëd-hëniet shoqërore të cilat, në instancë të fundit, marrin karakter pasuror. Në të drejtën civile më së shumti gjen shprehje vullneti i lirë i palëve.
E drejta civile sot është një degë e së drejtës që ka një kuptim më të ngushtë në krahasim me atë që në të kaluarën njihej si e drejta private. Sot me të drejtën civile nënkuptojmë tërësinë e nor-mave juridike që rregullojnë pjesën e përgjithshme të së drejtës civile, të drejtën sendore, të drejtën e detyrimeve dhe të drejtën trashëgimore. Të katër këto pjesë e përbëjnë të drejtën tonë civile.
Njerëzit në mënyrë të pavetëdijshme çdo ditë hyjnë në marrëdhënie juridike-civile, për shembull, blejnë gazetën, gjë që për të drejtën civile është një kontratë e shitblerjes. Kjo marrëdhënie e thjeshtë juridike u nënshtrohet normave juridike-civile.
E drejta civile rregullon marrëdhëniet shoqërore me karakter pasuror. Ky rregullim bëhet me norma të caktuara, të cilat ne i quajmë norma juridike-civile.
Emërtimi i së drejtës civile
Lidhur me emërtimin e së drejtës civile, në literaturën juridike ndeshen dallime. Këto dallime mbështeten në vetë përmbajtjen e lëndës që trajtohet në këtë disiplinë shkencore dhe juridike. Që në fillim mund të themi se, për këtë degë të së drejtës, përveç emërtimit e drejta civile, përdoren edhe emërtimet: e drejta private, si dhe e drejta pasurore.
Shikuar historikisht, edhe pse për nga emërtimi e drejta civile shprehet me fjalë të njëjta, kjo nuk do të thotë se kuptimi i së drejtës civile ose përmbajtja e saj historikisht është e njëjtë që nga e drejta romake.
Lidhur me emërtimet e së drejtës civile konsiderojmë se ato kanë qëllimin e përbashkët, por është vështirë të jenë koncize në nivelin e kërkuar. Emërtimin e drejta civile, në rend të parë, e kemi akceptuar këtu për shkak të objektit të saj, por edhe për shkak të tradicionalizmit. Me të drejtë thuhet se juristët që merren me këtë fushë të së drejtës, quhen civilistë. Andaj, emërtimi i kësaj
fushe është më e drejtë të quhet e drejta civile.
LËNDA , METODA DHE SISTEMI I SË DREJTËS CIVILE a) Lënda e së drejtës civile
Lënda e së drejtës civile paraqet një çështje të kontestueshme. Kur bëhet fjalë për lëndën e së drejtës civile nuk ndihmon as vetë fakti se e drejta civile është njëra nga degët më të vjetra dhe më të përsosura së drejtësisë. E drejta civile studion marrëdhëniet juridike-civile. Pra, ajo përbën një tërësi normash juridike-civile, me të cilat rregullohen marrëdhëniet shoqërore me karakter pasuror.
Një vështirësi e posaçme përbën përcaktimi se cili është objekt i normave juridike-civile. Cili rreth i marrëdhënieve shoqërore është objekt i së drejtës civile? Në literaturë thuhet se e drejta civile është një tërësi e rregullave juridike, me të cilat rregullohen ato marrëdhënie shoqërore në të cilat njerëzit hyjnë lidhur me sendet, bërjet ose pasuritë.
Për të drejtën civile nuk është aspak kontestuese se shkëmbimi i vlerave ekonomike dhe të drej-tave janë objekt i së drejtës civile. Por, një vështirësi për objektin e së drejtës civile paraqet trajtimi i të drejtave personale, si objekt i së drejtës civile. Kjo do të thotë se kërkohet të bëhet një sak-tësim se deri ku shtrihen normat e së drejtës civile në rregullimin e çështjeve të karakterit person-al, sepse në kuadër të së drejtës personale bëjnë pjesë: e drejta familjare, e drejta statusore ku hyjnë e drejta e nderit, e drejta e integritetit fizik, e drejta e autorit, që ndryshe quhen të drejtat e personalitetit. Në këtë drejtim, gjithmonë ekziston mundësia që të paraqiten norma që rregullojnë çështjet e përmendura në më shumë degë të së drejtës.
b) Metodat (parimet) e së drejtës civile
Si çdo degë e së drejtës, ashtu edhe e drejta civile ka metodat (parimet) e saj të rregullimit. Metodat (parimet) e së drejtës civile tregojnë se, në kuadër të objektit të së drejtës civile, ka raporte shoqërore me karakter pasuror që kanë karakteristika të përbashkëta.
Nga fillet e së drejtës dihet se fjala metodë do të thotë rruga më e shkurtër për arritjen e një qëlli-mi të caktuar.
Në teorinë juridike, si metoda (parime) të së drejtës civile zakonisht numërohen katër metoda (parime), të cilat janë të përbashkëta për tërë objektin e së drejtës civile. Pra, raportet shoqërore me karakter pasuror që rregullohen me norma të së drejtës civile mbështeten në këto parime të së drejtës civile. Këto parime të së drejtës civile: barazia e palëve dhe barazia e vullneteve të tyre në raportin juridiko-civil; iniciativa e lirë e palëve në lidhjen e punëve juridike-civile; sanksioni pasuror dhe qarkullueshmëria e të drejtave subjektive civile.
Në literaturën juridike disa autorë flasin për metodën e së drejtës civile me katër karakteristikat e përmendura dhe të bashkuara kumulativisht, quhen karakteristikat e metodës juridike-civile. Ndërsa grupi tjetër i autorëve karakteristikat e metodës juridike i trajton si parime të së drejtës civile. Më e qartë është që këto të trajtohen si parime të së drejtës civile, sepse termin parimet e hasim si në degët tjera të së drejtës, ashtu edhe në institucionet e tjera të së drejtës civile, për shembull, parimet e servitudave.
Parimi i barazisë së palëve dhe barazisë së vullneteve të tyre është parimi i parë, sipas të cilit palët në marrëdhënien juridike-civile janë të barabarta dhe vullneti i tyre është i barabartë. Ky parim nënkupton se në të drejtën civile midis palëve gjithmonë ekziston bashkërendimi i vullneteve të
tyre, çka nuk është karakteristike për të drejtën administrative, ku kemi subordinimin e vullneteve të palëve. Palët janë të barabarta në çdo marrëdhënie juridike-civile, pa marrë parasysh statuset e tyre në shoqërinë konkrete. Sa për ilustrim, mund të jepet një shembull ku shihet barazia e palëve, edhe pse statuset e palëve janë të ndryshme. Një axhustator që duhet të lidh kontratë për vënien e ngrohjes qendrore në një departament të qeverisë është i barabartë me palën tjetër që mund të jetë një qeveritar dhe në këtë rast ai nuk mund t’i referohet pozitës publike. Pra, me rastin e lid-hjes së kontratës palët janë të barabarta dhe vullneti i axhustatorit nuk i nënshtrohet vullnetit të qeveritarit, por përkundrazi, ndodh harmonizimi i vullneteve të tyre, që shpie në lidhje të kon-tratës për kryerjen e punëve në atë departament. Barazinë e palëve e parashikojnë edhe legjisla-cionet pozitive. Te ne këtë e rregullon, në nenin 11 të tij, Ligji i Marrëdhënieve të Detyrimeve i vitit 1978. Barazia e palëve kërkon kushte të barabarta ekonomiko-shoqërore, sepse, në fakt, mund të ndodhë që dikush të pranojë lidhjen e një pune juridike, si domosdoshmëri të gjendjes së tij ekonomike (duke qenë i shtrënguar nga gjendja e tij ekonomike).
Iniciativa e lirë e palëve, të cilën disa e quajnë edhe parimi i dispozitivitetit, nënkupton se krijimi i marrëdhënies juridike-civile lind në bazë të iniciativës së lirë të palëve, përkatësisht me vullnetin e lirë të palëve. Autonomia e lirë e vullnetit, e cila manifestohet përmes iniciativës së lirë të palëve, nënkupton se palët, me vullnetin e vet, krijojnë, ndryshojnë dhe i shuajnë të drejtat e veta subjek-tive.
Iniciativa e lirë e palëve është e mundur të drejtohet si për zgjedhjen e subjektit (palës kontrak-tuese), ashtu edhe për zgjedhjen e objektit të marrëdhënies juridike-civile. Kjo do të thotë se pala kontraktuese vendos vetë se me cilin person do të hyjë në marrëdhënie juridike-civile, gjë që ka rëndësi të veçantë për shkak se në të drejtën civile nuk ekziston përgjegjësia penale, andaj palët duhet të jenë shumë të kujdesshme kur vendosin të krijojnë marrëdhënie juridike-civile. Nga kjo shihet se pala kontraktuese e zgjedh blerësin për të blerë një send, edhe pse sendin e ngjashëm me cilësi të njëjta e shesin shumë shitës të ndryshëm. Pala kontraktuese, përveç që e zgjedh subejktin me të cilin hyn në marrëdhënie juridike-civile, ajo është e lirë të zgjedh edhe objektin e marrëd-hënies juridike-civile. Kjo do të thotë se ajo vendos lirisht se çka do të blejë sot: një televizor, një frigorifer apo ndonjë send tjetër. Kjo është e drejtë ekskluzive që i përket autonomisë së vullnetit të tij.
Sanksioni pasuror është parimi i tretë i së drejtës civile. Ky parim nënkupton se, në rastet kur nuk përmbushet marrëdhënia juridike-civile në pajtim me vullnetet e palëve kontraktuese, atëherë si masë paraqitet sanksioni pasuror, domethënë goditet masa pasurore e debitorit dhe, jo person-aliteti, siç ndodh në rastet e tjera. Në të drejtën penale dënimi do të ishte heqja e lirisë, në të drejtën familjare - shkurorëzimi, ndërsa në të drejtën civile - përmbushja e detyrimit të marrë nga masa pasurore e debitorit përmes rrugës gjyqësore. Si shembull mund të merret rasti kur dikush e humb të drejtën e punës për shkak të vonesës së aerotransportuesit. Në këtë rast, personi përgjegjës nuk do të burgoset, por do të detyrohet të shpërblejë dëmin e shkaktuar për shkak të mospërmbushjes së detyrimit të lindur mes udhëtarit që ka pësuar dëmin dhe kompanisë aero-transportuese. Sanksioni pasuror e ruan ekuivalencën midis pjesëmarrësve në marrëdhënien juridike-civile, pra nëse njërës palë i zvogëlohet masa pasurore ose i shkaktohet një dëm tjetër, ajo ka të drejtën që nga masa pasurore e palës tjetër t’i shpërblehet dëmi i shkaktuar ose të kërkojë kthimin e gjendjes fillestare.
Qarkullueshmëria (kalimi) e të drejtave subjektive civile paraqet parimin e katërt të së drejtës civile. Me qarkullimin juridik të të drejtave civile nënkuptojmë parimin sipas të cilit të drejtat civile mund të kalojnë nga një subjekt i së drejtës te subjekti tjetër. Pra, të drejtat civile-subjektive janë të drejta që janë të qarkullueshme. Titullari i së drejtës mund t’i kalojë vetëm ato të drejta
subjek-tive civile të cilat i ka edhe vetë. Kjo është e njohur që nga e drejta romake, kur thuhej: “Nemo ad alium plus iuris transferre potest quam ipse possidat”, që do të thotë se “askush nuk mund t’i kalojë tjetrit më shumë të drejta nga të drejtat që i disponon vetë “ në qarkullimin ekonomik dhe juridik nga një titullar te tjetri. Këto të drejta qarkullojnë nga një subjekt te tjetri në bazë të ligjit, marrëveshjeve ose ndonjë titulli tjetër juridik. Kjo do të thotë se pronari të drejtën e vetë të pronësisë në bazë të ndonjë titulli juridik, për shembull, me kontratë të shitjes ose testament, e kalon të drejtën e vet te një person tjetër. Në të drejtën civile nuk janë të gjitha të drejtat civile subjektive të qarkullueshme, si, bie fjala: të drejtat e personalitetit - integriteti trupor. Pra, të kalueshme, në rend të parë, janë të drejtat sendore, si të drejta absolute subjektive.
Në marrëdhënien juridike-civile, katër parimet e së drejtës civile duhet të shprehen në mënyrë kumulative, gjë që do të thotë se këto parime nuk mund të ndahen në mënyrë të pavarur. Disa parime të së drejtës civile, si për shembull, barazia e palëve dhe deklarimi i lirë i vullnetit si dhe iniciativa e lirë, ekzistojnë edhe në të drejtën familjare (bashkëshortore).
Sanksioni pasuror (pronësor), edhe pse është karakteristik për të drejtën civile, shpeshherë zbato-het edhe në degë të tjera të së drejtës, kur kërkozbato-het shpërblimi idëmit dhe kjo vjen si rezultat i ndonjë vepre penale a shkeljeje tjetër administrative. Ndërkaq, qarkullimi i të drejtave është parim i veçantë, sepse këtë parim nuk e gjejmë në degë të tjera të së drejtës, pra atë e ndeshimvetëm në të drejtën civile. Barazia e palëve është rrjedhojë e shkëmbimit të vlerave ekuivalente të mallrave, të cilat vihen në qarkullimin e lirë. Palët duhet të jenë të barabarta dhe të kenë iniciativë të lirë kur bëjnë kontraktimin e qarkullimit të vlerave me karakter pasuror.
c) Sistemi i së drejtës civile
Lidhur me sistemin e së drejtës civile ekzistojnë dy mënyra tradicionale: sistemi institucional dhe sistemi pandekt.
- Sipas sistemit institucional, i cili e ka prejardhjen nga juristi i njohur romak Gaji, e drejta civile ndahet në tri pjesë:
1. Persona (personae); 2. Sende (res) dhe 3. Padi (actiones).
Këtë sistem e përvetësoi edhe Kodi Civil Francez. Ky Kod në pjesën e parë trajton personat, d.m.th., subjektet e drejtësisë, statusin juridik të tyre, pastaj jetën bashkëshortore dhe familjen, ndërsa në pjesën e dytë ka për objekt trajtimin e sendeve, përkatësisht të drejtën sendore (pronës-inë).
Për dallim nga sistemi institucional, ekziston edhe sistemi pandekt, i cili është përvetësuar në të drejtën gjermane, por, natyrisht, edhe ky sistem rrjedh nga e drejta romake, sepse lidhet drejtpër-drejt me emrin e Justinianit.
Sipas këtij sistemi, e drejta civile ndahet në katër pjesë: 1. Pjesa (e drejta) sendore;
2. Pjesa (e drejta) e detyrimeve; 3. Pjesa (e drejta) familjare dhe 4. Pjesa (e drejta) e trashëgimit.
Sistemi i së drejtës civile, në përgjithësi, nënkupton tërësinë e dispozitave dhe rregullave juridike që janë të përbashkëta për të gjitha degët e së drejtës civile. Këtë pjesë ndryshe e quajmë pjesa e
përgjithshme e së drejtës civile ose hyrje në të drejtën civile. Në kuadër të secilës pjesë të së drejtës civile ekziston tërësia e dispozitave dhe rregullave juridike, që rregullojnë objektin e asaj dege të së drejtës civile.
d) Institucionet themelore të së drejtës civile
Në të drejtën civile ekzistojnë shumë institute juridike. Me institut juridik nënkuptojmë tërësinë e normave juridike që rregullojnë një lëmë të caktuar. Dihet se tërësia e instituteve e përbën degën e së drejtës, ndërsa tërësia e degëve sistemin juridik të një shteti. Institutet themelore në të drejtën civile konsiderohen: pronësia, që është karakteristikë për të drejtën sendore; kontrata, që është karakteristikë për të drejtën e detyrimeve, si pjesë e së drejtës civile; testamenti, që është karakter-istikë për të drejtën trashëgimore, si pjesë e së drejtës civile. Natyrisht, në kuadër të së drejtës civile ekzistojnë edhe shumë institute dhe nëninstitute, të cilat, në kuadër të librit, do të trajtohen veç e veç.
BURIMET E SË DREJTËS CIVILE
Burimet e së drejtës civile, së bashku me ato juridike përgjithësisht, shërbejnë si bazë e rëndë-sishme për caktimin e sistemeve juridike. Duke i njohur burimet e së drejtës mund të njihet edhe vetë sistemi juridik i një shteti.
Përcaktimi i nocionit të burimeve të së drejtës, në përgjithësi, dhe të së drejtës civile, në veçanti, është një çështje rreth së cilës janë bërë shqyrtime teorike jo vetëm nga aspekti juridik, por edhe nga ai filozofik.
Burimet e së drejtës civile janë çështje vazhdimisht të diskutueshme në literaturën juridike, sepse problemi që ka të bëjë me burimet e së drejtës është gjithashtu i vjetër sa edhe shoqëria humane e udhëhequr nga e drejta.
Termi burim i së drejtës civile është i dykuptimtë, material dhe formal. Burim i së drejtës nga aspekti material është “forca” shtetërore, ndërsa aspekti formal nënkupton normat dhe aktet juridike që e manifestojnë formalisht këtë “forcë” shtetërore.
Ndarja në burime materiale dhe formale është e pakontestueshme në teorinë juridike. Mirëpo, të kuptuarit e shprehjes në “ kuptimin material” dhe “formal”në teorinë juridike nuk është unik. Termi “burim i së drejtës, në kuptimin material” karakterizon faktet shoqërore, prej të cilave vërtet paraqitet, “buron”e drejta, ndërsa “burim të së drejtës, në kuptimin formal” karakterizon aktin e përgjithshëm juridik, d.m.th., mjetin me të cilin shprehet burimi material i së drejtës. Në kuptimin material, burimi i së drejtës zakonisht konsiderohet ajo forcë (autoritet) që ka të drejtë t’i krijojë dhe t’i imponojë ato dhe ky është ai autoritet që është burim i së drejtës. Për të drejtën e shkruar ky autoritet është vetë organi ligjdhënës kompetent shtetëror.
Sot, kur e drejta e shkruar në shumicën e shteteve është burim formal kryesor, burime të së drejtës civile janë: Kushtetuta, ligji, konventat ndërkombëtare dhe aktet e tjera më të ulëta se ligji. Burime plotësuese formale janë: e drejta zakonore, praktika gjyqësore dhe doktrina juridike. Burimet e së drejtës civile kanë dy kuptime: kuptimin material - që nënkupton forcën krijuese të së drejtës, përkatësisht faktorët që e lindin, e zhvillojnë dhe e zbatojnë atë të drejtë dhe kuptimin formal - që nënkupton format dhe mënyrat në të cilat shfaqet e drejta që rregullon marrëdhëniet juridike-civile.
Burimet e së drejtës civile në shtetet e Evropës me të drejtë kontinentale kanë përafërsisht një strukturë të njëjtë.
Burimet formale të së drejtës civile përbëjnë formën në të cilën shprehet vullneti i forcës që e kri-jon të drejtën në një shtet konkret.
Sot si burime formale të pakontestueshme në të gjitha të drejtat civile konsiderohen: ligji dhe e drejta zakonore, ndërsa burimet e tjera formale, si praktika gjyqësore, doktrina etj., janë objekt diskutimi i autorëve që merren me studimin e burimeve të së drejtës civile.
Burimet e së drejtës civile zakonisht janë: ligji, e drejta zakonore, praktika gjyqësore dhe doktrina juridike.
Ligji
Ligji është gjithmonë burim kryesor i së drejtës civile, në çdo kohë dhe në çdo vend ku burim i së drejtës është e drejta e shkruar. Në rastin tonë, fjala ligj përdoret në kuptimin e gjerë, duke përf-shirë Kushtetutën, si akt më të lartë juridik të një shteti, pastaj ligjin dhe aktet e tjera nënligjore. Ligji, në kuptimin e ngushtë, paraqet aktin juridik që nxirret në procedurë të veçantë nga organi kompetent. Ligjet kanë veprim territorial, kohor dhe personal. Në këtë drejtim shpeshherë shtro-het pyetja se a mund të ketë ligji veprim prapaveprues. Me Kushtetutë përcaktoshtro-het se ligjet kanë veprim vetëm për të ardhmen, mirëpo lejohet edhe mundësia që, përjashtimisht, ligji të ketë edhe veprim prapaveprues. Kjo mundësi në shumicën e legjislacioneve mund të relizohet vetëm nëse ligji i ri është në favor të palës. Veprimi prapaveprues i ligjit, kur bëhet fjalë për të drejtën civile, duhet të parashikohet shprehimisht në dispozitat kalimtare të ligjit.
E drejta zakonore
E drejta zakonore në të drejtën civile konsiderohet burim i së drejtës civile dhe ky si burim sub-sidiar, përkatësisht i dorës së dytë. Të gjitha legjislacionet e njohin të drejtën zakonore si burim të së drejtës civile, për shkak se është e pamundur që ligji apo e drejta e shkruar t’i parashikojë të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me marrëdhëniet jurudiko-civile.
Me të drejtë zakonore kuptojmë rregullat e sjelljes të cilat përsëriten brez pas brezi, respektohen nga të gjithë dhe, në fund, i nënshtrohen sanksionit të caktuar.
E drejta zakonore mund të zbatohet si burim i së drejtës civile vetëm në rastet kur mungojnë dis-pozitat e shkruara, kur e drejta zakonore nuk është në kundërshtim me parimet kushtetuese apo me moralin shoqëror. Këto kushte qëndrojnë gjithmonë të kumuluara, pra nuk mund të përjash-tohet ndonjëra prej tyre.
Praktika gjyqësore
Praktika gjyqësore gjithsesi është burim i së drejtës civile, por ajo në skenën juridike është edhe si burim subsidiar d.m.th., pas ligjit dhe së drejtës zakonore.
Në Kosovë, ku praktika gyqësore është burim i dorës së dytë (subsidiar) i së drejtës civile, gjyqtari arrin të bëhet një kreator i së drejtës.
Institutet e reja juridike civile të krijuara ndërkohë, së pari gjejnë mbështetje në praktikën gjyqësore, kurse më vonë përfshihen edhe në ligjet civile.
Doktrina si burim i së drejtës civile
është tërësia e mendimeve (shikimeve) të shfaqura nga shkencëtarët juristë, me të cilat ata shpje-gojnë ose bëjnë interpretime për dispozitat (rregullat) e së drejtës në punimet e tyre shkencore, në artikuj të revistave shkencore ose në shënime tjera publike.
Një numër i autorëve thonë se doktrina është vetëm një autoritet dhe nuk pranohet fare si burim i së drejtës civile, kurse disa të tjerë e trajtojnë si burim joformal të së drejtës.
MARRËDHËNIA JURIDIKE-CIVILE
Marrëdhënie juridike-civile konsiderohet çdo marrëdhënie juridike e mbështetur në normat (rreg-ullat) e së drejtës civile përmes së cilës palët krijojnë, ndryshojnë ose shuajnë ndonjë të drejtë sub-jektive. Marrëdhëniet juridike-civile në të gjitha rastet rregullohen me rregulla të së drejtës civile. Marrëdhënia juridike-civile ka një rëndësi të veçantë në fushën e së drejtës civile. Çdo marrëd-hënie shoqërore e rregulluar me norma të së drejtës civile ka për qëllim efektin pasuror, andaj edhe realizimi i të drejtave dhe detyrimeve që krijojnë palët me këtë marrëdhënie juridike-civile bëhet përmes rrugës juridike. Pra, ato gëzojnë edhe mbrojtjen juridike.
Çdo marrëdhënie juridike-civile ka elementet e saj. Këtu bëjnë pjesë subjektet, objekti dhe të drej-tat dhe detyrimet, të cilat lindin nga marrëdhënia juridike-civile.
Para se të flasim për elementet e marrëdhënies juridike-civile, do të trajtojmë të drejtën civile në kuptimin objektiv dhe në kuptimin subjektiv.
E drejta civile, në kuptimin objektiv, është tërësia e normave dhe rregullave juridike, me të cilat rregullohen marrëdhëniet juridike-civile. Këto norma (rregulla) juridike të karakterit juridiko-civil, kur rregullojnë një tërësi juridike, si, për shembull, pronësinë, kontratën, paraqesin institutin juridik. Ndërsa tërësia e normave që rregullojnë institutet e së drejtës civile, paraqesin degën e së drejtës civile.
E drejta subjektive nënkupton atë të drejtë të cilën individi, përkatësisht subjekti, e nxjerr nga e drejta objektive. Nuk mund të ekzistojë e drejta subjektive, në qoftë se atë nuk e njeh e drejta objektive. Nuk mund të bëhet dikush pronar mbi një send, në qoftë se këtë nuk e lejon e drejta objektive.
E drejta subjektive është një pushtet, i cili përbëhet nga një a më shumë autorizime. Për shembull, e drejta e pronësisë, si e drejtë subjektive, përbëhet prej tri autorizimeve: autorizimit të përdorimit, shfrytëzimit dhe të disponimit të sendit.
Në kuadër të së drejtës subjektive, kemi edhe të drejtën e kërkesës, që paraqet mundësinë e real-izimit të dhunshëm të autorreal-izimit, të cilën e përmban e drejta subjektive. Kërkesa ndryshe quhet edhe padi në kuptimin material.
Fuqia juridike ekziston atëherë kur nuk ekziston e drejta, së cilës i përgjigjet ndonjë detyrim, por ekziston mundësia e një personi që, me shprehjen e vullnetit të tij, të ndikoj në lindjen, ndërrimin ose ndërprerjen e ndonjë të drejte subjektive, p.sh., kur dikush është trashëgimtar, por deklarohet se heq dorë nga trashëgimi.
Gjendja juridike. - Prej së drejtës subjektive duhet të dallojmë gjithashtu edhe gjendjen juridike. Gjendje juridike kemi atëherë kur ekziston një tërësi rrethanash juridikisht relevante, të cilat, kur t’u bashkohet edhe një rrethanë, shndërrohen në të drejtë subjektive. Për shembull, trashëgimtari testamental deri në vdekjen e testamentlënësit ndodhet në një gjendje juridike dhe, me vdekjen e tij, fitohet e drejta e trashëgimisë, si e drejtë subjektive në bazë të testamentit.
Në këtë pjesë, ku bëhet fjalë për të drejtën subjektive, duhet të sqarohet edhe ajo se ç’është pozi-ta ose spozi-tatusi juridik.
realizimin dhe mbrojtjen e të drejtave të tij subjektive.
Gjatë historisë personat fizikë nuk kanë pasur status të njëjtë juridik. Subjektet e së drejtës
Në të drejtën civile subjektet janë element thelbësor i çdo marrëdhënieje juridike-civile. Subjekt të së drejtës janë: personat fizikë dhe personat juridikë. Këto subjekte konsiderohen bartës të të drejtave dhe detyrimeve në një marrëdhënie juridike-civile.
Personi fizik, si subjekt i së drejtës
Çdo person fizik konsiderohet subjekt i së drejtës. Ky subjektivitet fitohet me të lindur. Për këtë kërkohet që ai të lindë i gjallë, përkatësisht të japë shenja jete dhe të ketë formën e njeriut. Personi fizik, si subjekt i së drejtës, karakterizohet nga disa zotësi (aftësi) juridike: zotësinë juridike, zotësinë e veprimit dhe zotësinë e deliktit.
Zotësia juridike është aftësia e personit fizik që të jetë bartës i të drejtave dhe detyrimeve. Kjo zotësi fitohet nga momenti i lindjes dhe pushon me vdekjen e personit fizik, përkatësisht me shpalljen e tij për të vdekur.
Personi fizik mund të shpallet për të vdekur nëse plotësohen disa kushte të parashikuara me ligj dhe ato janë: mungesa nga vendbanimi për një kohë të caktuar dhe të mos dihet se ku ndodhet dhe a është gjallë, pra supozohet se është i vdekur.
Në të drejtën tonë pozitive mund të shpallet i vdekur: 1) personi për jetën e të cilit gjatë 5 vjetëve të fundit nuk ka pasuri kurrfarë lajmesh dhe nga lindja e të cilit kanë kaluar 60 vjet; 2) personi për të cilin gjatë 5 vjetëve të fundit nuk ka pasur kurrfarë lajmesh dhe për të cilin besohet se nuk është më gjallë; 3) personi që është zhdukur me rastin e fundosjes së ndonjë anieje, në një aksi-dent komunikacioni, zjarri, vërshimi, tërmeti etj., për jetën e të cilit nuk ka pasur kurrfarë lajmesh brenda 6 muajsh nga dita e kalimit të rrezikut dhe 4) personi që është zhdukur gjatë luftës lidhur me ngjarjet e luftës, për jetën e të cilit nuk ka pasur kurrfarë lajmesh brenda një viti, nga dita e ndërprerjes së armiqësive.
Shpallja për të vdekur bëhet me vendim gjyqësor dhe në bazë të saj hapet trashëgimia. Shpallja e personit të zhdukur për të vdekur është supozim i rrëzueshëm se personi i shpallur për të vdekur edhe ka vdekur, që do të thotë se lejohet mundësia që të vërtetohet edhe e kundërta.
Zotësia e veprimit të personave fizikë. - Me zotësi veprimi kuptojmë zotësinë (aftësinë) e veprimit të personit fizik që të dalë në komunikimin juridik për të krijuar të drejta dhe për të marrë
detyrime në mënyrë të pavarur. Këto të drejta dhe detyrime i krijon si rezultat i moshës madhore. Në të drejtën tonë personat fizikë, sipas rregullit, bëhen madhorë kur mbushin moshën 18 vjeç ose me anë të emancipimit, kur fëmija martohet para se të mbushë moshën 18 vjeç. Kjo mund të bëhet jo më heret se në moshën 16 vjeç. Këta persona barazohen me personat e moshës 18 vjeçare dhe zotësinë për të vepruar nuk e humbasin në rast shkurorëzimi. Martesa duhet të bëhet me lejen e organit kompetent.
Personat deri në moshën 18 vjeç i quajmë të mitur dhe ata janë të paaftë për të vepruar. Por, paaftësia e tyre për veprim nuk është e njëjtë. Personat deri në moshën 14 vjeç apo të miturit e rinj janë kryesisht të paaftë për të vepruar, kurse prej 14 - 18 vjeç ose të miturit më të vjetër janë të aftë për të vepruar në mënyrë të kufizuar.
për të vepruar.
Zotësia e deliktit është aftësi e personit që të përgjigjet për veprimet e veta - deliktet me masën e vetë pasurore. Zotësia deliktore e personit fizik, për shkak të deliktit, ekziston nga mosha 14 vjeç. Personat fizikë deri në moshën 7 vjeç nuk përgjigjen vetë për deliktet e tyre. Ndërkaq, personat fizikë që nga mosha 7 deri në 14 vjeç, po ashtu, konsiderohen të papërgjegjshëm për deliktet e tyre me masën e vetë pasurore; bëhet përjashtim kur mund të provohet se personi fizik mbi moshën 7 vjeç, por më pak se 14 vjeç, ka qenë i aftë për të gjykuar për veprimet e veta të pale-jueshme.
Personat fizikë kanë disa atribute, me të cilat bëhet identifikimi i tyre. Atributet e personit fizik janë: emri, vendbanimi dhe vendqëndrimi, shtetësia dhe librat e gjendjes civile.
Emri është shenja e personit fizik, me të cilin bëhet identifikimi i tij. Çdo person fizik ka të drejtën e emrit. Me fjalën emër nënkuptojmë emrin dhe mbiemrin. Më gjerësisht këto përpuno-hen në pjesën e së drejtës familjare.
Vendbanimi dhe vendqëndrimi janë atribut i personit fizik për të treguar lidhshmërinë e tij për një vend që është qendër e tij jetësore. Vendbanimi është vendi në të cilin qytetari është vendosur me qëllim që të jetojë përgjithmonë. Çdo person fizik mund të ketë vetëm një vendbanim.
Vendqëndrimi është vendi në të cilin personi fizik jeton përkohësisht.
Shtetësia është përkatësia e personit fizik ndaj një bashkësie të caktuar shtetërore. Edhe shteti ka rëndësi të madhe për realizimin dhe ushtrimin e disa të drejtave civile.
Librat e gjendjes civile. - Ekzistojnë tri lloje të librave civile: 1. Librat amë të të lindurve,
2. Librat amë të të kurorëzuarve dhe 3. Librat amë të të vdekurve.
Personat juridikë, si subjekt të së drejtës
Përveç personave fizik, subjekt të së drejtës janë edhe personat juridikë, që paraqesin krijesa artifi-ciale në rendin juridik. Se kush konsiderohet person juridik është çështje e rendit juridik të një shteti. Andaj thuhet se personi juridik është krijesë shoqërore, të cilit rendi juridik ia ka njohur zotësinë juridike. Pra, rendi juridik i njeh zotësinë që kjo krijesë shoqërore të jetë bartës i të drej-tave dhe detyrimeve, dhe zotësinë që të krijojë të drejta dhe detyrime si dhe të jetë përgjegjës për deliktet. Në këtë pjesë gjithmonë mendohet për deliktet civile, sepse këto dallojnë nga deliktet penale.
Personat juridikë pranohen si subjekt i së drejtës për shkak të domosdoshmërisë së qarkullimit ekonomik dhe juridik.
Personat juridikë janë grumbull njerëzish që kanë masën pasurore, që kanë organizimin e brend-shëm, që ushtrojnë veprimtari të caktuar dhe janë të regjistruar ose e kanë të pranuar cilësinë e subjektit të së drejtës.
Personat juridikë krijohen me regjistrim, në bazë të ligjit ose me paraqitje.
Shoqëritë tregtare, shoqatat e ndryshme, partitë politike etj., bëhen persona juridikë me regjistrim. Ndërkaq, njësitë e pushtetit lokal fitojnë cilësinë e personit juridik drejtpërsëdrejti nga ligji, kurse vetë shteti është subjekt juridik me paraqitje, që do të thotë nuk regjistrohet askund.
Zotësia juridike dhe zotësia për të vepruar e personave juridik
domethënë ata kanë aftësinë për të qenë bartës të të drejtave dhe detyrimeve, aftësinë për të qenë përgjegjës për veprimet e palejueshme të tyre - deliktet. Për dallim nga personat fizikë, te personat juridikë këto zotësi fitohen nga momenti i krijimit të personit juridik.
Personat juridikë ushtrojnë veprimtarinë, përkatësisht të drejtat vetëm brenda rrethit për të cilin janë krijuar. Ndërkaq, personi fizik ka të gjitha të drejtat dhe detyrimet që ia njeh e drejta objek-tive.
Objekti, si element i marrëdhënies juridike-civile
Objekt i së drejtës civile mund të jetë vetëm ajo që drejtpërdrejt ose tërthorazi mund të shprehet në vlerë pasurore, përkatësisht në të holla. Objekti i marrëdhënieve juridike-civile është parakusht për të krijuar një marrëdhënie juridike me të gjitha tiparet.
Objekte të marrëdhënies juridike-civile janë: sendet, veprimet e njerëzve, pasuria dhe vlerat per-sonale.
Sendet janë objekti më i rëndësishëm i së drejtës civile. Me send, në kuptimin juridiko-civil, nënkuptojmë atë pjesë materiale të natyrës që mund të vihet re me shqisa, që është i përkufizuar në hapësirë dhe ekziston fizikisht, si dhe mund të jetë objekt i ndonjë të drejte subjektive. Nocioni dhe llojet e sendeve trajtohen gjerësisht në pjesën e së drejtës sendore.
Veprimet e njerëzve. - Me veprime të njerëzve krijohen të drejta dhe detyrime. Objekt i këtyre të drejtave mund të jetë prestimi, të cilin, në bazë të marrëdhënies detyrimore, debitori është i detyruar ta përmbushë për kreditorin.
Bërja nga veprimet e njerëzve duhet të ketë karakter pasuror, duhet të jetë e mundshme, e lejueshme nga e drejta dhe e caktueshma. Prestimi, që është objekt i detyrimit, mund të jetë një dhënie (dare), bërje (facere) ose mosbërje (non-facere). Natyrisht, ai duhet të jetë veprim i njeriut. Pasuria, gjithashtu, është një kategori e krijuar nga qarkullimi ekonomik dhe, si e tillë, ajo paraqitet edhe si objekt i së drejtës civile. Personat hyjnë në marrëdhënie ekonomike, pra edhe në marrëd-hënie juridike-civile, për të krijuar vlera pasurore.
Pasuria mund të përkufizohet si tubim i të drejtave me efekt pasuror, që i përkasin një personi. Pasuria është tërësi e të mirave që i takojnë një subjekti të caktuar. Pasuria përfshin masën pasurore e cila përbëhet prej sendeve të caktuara, por ajo në tërësi mund të përqendrohet dhe shprehet në një send të veçantë, në para.
Me qarkullim ekonomik kalohen prej një personi te tjetri mallra - vlera ekonomike, ndërsa me qarkullim juridik kalohen të drejtat mbi ato vlera.
Pasuria është jo vetëm kategori ekonomike, por edhe kategori juridike, sepse është e lidhur për subjekt të caktuar dhe këto të drejta subjektive, si për shembull, pronësia që ka për objekt një send të caktuar, mund të shndërrohen në para - vlerë pasurore, sepse edhe vetë sendi, si objekt i së drejtës është masë pasurore.
Pasuria ndahet në aktiv dhe pasiv. Aktivin e përbëjnë të drejtat, pasivin detyrimet.
Karakteristikat e pasurisë janë: identiteti i pasurisë dhe uniteti i pasurisë. Me identitet të pasurisë nënkuptojmë faktin se pasuria është e lidhur për një person të caktuar. Kjo do të thotë se në qarkullimin civil-juridik nuk mund të mendohet personi pa pasuri.
Uniteti i pasurisë, si një karakteristikë tjetër, do të thotë se pasuria është unike dhe se subjekti ka vetëm një pasuri. Pasuria mund të jetë e madhe ose e vogël, por kurrsesi nuk mund të jetë e ndarë.
gjithmonë t’i takojë dikujt.
Vlerat personale janë të lidhura me vetë personin dhe ato i takojnë atij. Në rastin tonë kemi parasysh vetëm vlerat personale të karakterit pasuror ose vlerat e tilla që, në fund, mund të marrin karakter pasuror.
Nderi, shëndeti, liria personale, integriteti fizik, shpirtëror dhe moral etj., bëjnë pjesë në grupin e të drejtave personale pasurore dhe ato nuk mund t’u kalohen personave të tjerë. Kur këto i ceno-hen, ai ka të drejtë të kërkojë përfitime materiale. Këto konsiderohen të drejta të personalitetit. Për dallim prej tyre, kemi të drejtat personale që janë rezultat i krijimtarisë shpirtërore të personit, ku bën pjesë e drejta e pronësisë intelektuale. Pra, e drejta e autorit dhe pronësia industriale (intelektuale).
Krijimi dhe shuarja e marrëdhënieve juridike-civile
Për krijimin, ndryshimin dhe shuarjen e marrëdhënies juridike-civile janë të domosdoshme faktet juridike.
Faktet juridike. - Fakt juridik quajmë atë fakt për të cilin e drejta e lidh krijimin, ndryshimin apo shuarjen e ndonjë marrëdhënie juridike. Me faktet juridike krijohet, ndryshohet ose shuhet e drej-ta subjektive.
Faktet juridike ndahen në: ngjarje natyrore dhe veprime të njerëzve.
Ngjarjet natyrore konsiderohen fakte juridike, kur e drejta e lidh për atë ngjarje natyrore krijimin, ndryshimin a shuarjen e ndonjë marrëdhënie juridike-civile. Ngjarjet natyrore mund të jenë të ndryshme si, për shembull, lindja, vdekja, kalimi i kohës, fatëkeqësitë natyrore, sëmundja psikike etj.
Veprimet e njerëzve, si fakte juridike, janë shumë më të rëndësishme. Ato ndahen në veprime të lejuara dhe veprime të palejuara.
Veprimet e lejuara, në fakt, janë punë juridike që shërbejnë si bazë për krijimin e të drejtave dhe detyrimeve në mbështetje të vullnetit të lirë. Punë juridike konsiderojmë deklarimin e vullnetit të palëve për krijimin e ndonjë të drejte a detyrimi.
Veprimet e palejueshme ndryshe quhen delikte civile. Me delikte civile i shkaktohet dëm një per-soni tjetër. Deliktet civile, po ashtu, paraqesin burim të ndonjë detyrimi.
Supozimet dhe fiksionet - Supozimi është fakt juridik për të cilin konkludojmë në bazë të rrethanave konkrete dhe ky nuk provohet, por merret se është.
Supozimet kanë rëndësi të madhe. Ato janë një mjet shumë i dobishëm i teknikës juridike, sido-mos të asaj proceso-juridike, p.sh., mirëbesimi i posedimit supozohet.
Prej supozimeve duhet t’i dallojmë fiksionet. Te fiksionet merret se ekziston një fakt që në të vërtet nuk ekziston ose thuhet se nuk ekziston, edhe pse në të vërtetë ekziston. Kjo bëhet për të lehtësuar teknikën juridike. P.sh., ekziston fiksioni se fëmija i ngjizur është i lindur, nëse është fjala për interesat e tij.
Klasifikimi i të drejtave subjektive civile
Në kuadër të së drejtës civile, të drejtat subjektive mund të ndahen në të drejta absolute dhe të drejta relative.
Për të përcaktuar se cilat janë të drejta absolute dhe cilat janë të drejta relative, duhet të nisemi nga karakteristikat që i bëjnë të dallohen këto të drejta.
detyrimi i të gjithë personave të tjerë, d.m.th., vepron në erga omnes, b) numri i personave të detyruar nuk është i caktuar, c) detyrimi i tyre është gjithmonë negativ, d) marrëdhënia e titullarit ndaj të gjithë personave të tjerë nuk është e konkretizuar, e) këto të drejta nuk parashkruhen, f) kërkesa lind me shkeljen e së drejtës, g) te të drejtat absolute ekziston e ashtuquajtura e drejtë e racionit.
Të drejtat relative i kanë këto karakteristika: a) veprojnë inter partes (midis palëve), b) detyrimi është gjithmonë pozitiv, c) parashkruhen, d) kërkesa lind në të njëjtën kohë me autorizimin etj. Të drejtat absolute
Të drejtat absolute janë të drejtat sendore, të drejtat personale, të drejtat e personalitetit dhe e drejta e autorit.
Të drejtat relative
Të drejtat relative janë të drejtat që dalin nga marrëdhëniet e detyrimeve. Te të drejtat relative, parimisht, gjithmonë ekzistojnë dy palë: kreditori dhe debitori.
Qarkullimi juridik
Me qarkullim juridik nënkuptojmë kalimin e një të drejte prej një subjekti te një subjekt tjetër. Të drejtat subjektive, që janë të kalueshme, janë të drejta absolute: pronësia, servituda, pengu, etj. Mjetet e qarkullimit juridik, d.m.th., të drejtat me të cilat bëhet ky kalim, janë të drejta të detyrim-it. Pra, të drejtat absolute mund t’i shikojmë si detyrime të qarkullimit juridik, kurse punët juridike si mjete të qarkullimit juridik.
Qarkullimin juridik e mundësojnë punët juridike, të cilat i ndërmarrin subjektet. Vullneti si fakt juridik për krijimin e punëve juridike
Puna juridike është ajo deklaratë e vullnetit të cilën palët e ndërmarrin me qëllim të krijimit të ndonjë marrëdhënie juridike-civile. Pra, në atë marrëdhënie juridike vullneti luan rolin më të madh; ai është aty fakti më i rëndësishëm juridik.
Vullneti, që të prodhojë efekte juridike, duhet të jetë serioz dhe i drejtuar nga diçka që në pikë-pamje fizike dhe juridike është e mundshme.
Deklarimi i vullnetit mund të bëhet verbalisht, me shkrim ose në mënyrë konkludente. Shenja ose sjellja me të cilën deklarohet vullneti quhet veprim konkludent, gjë që ndodh shpesh në jetën e përditshme.
Rëndësia e aktit administrativ në krijimin e punëve juridike
Akti administrativ nuk është një fakt juridik, por ai shpesh i prin marrëdhënies juridike-civile. Akti administrativ mund të qëndrojë paralel me punën juridike ose t’i paraprijë asaj.
Punët juridike
Punët juridike paraqesin formën më të shpeshtë të qarkullimit të drejtave subjektive dhe ato kri-johen, siç u tha, në bazë të deklarimit të vullnetit. Puna juridike, përveç që është e kushtëzuar nga deklarimi i lirë i vullneti, ajo duhet të ketë edhe qëllimin të cilin dëshirojnë ta arrijnë palët me atë punë juridike, pastaj bazën juridike, që do të thotë në këtë rast se ka mbështetje juridike për arrit-jen e qëllimit të vetë punës juridike.
Natyrisht, te çdo punë juridike duhet të ekzistojë edhe vetë objekti i punës juridike, i cili nuk duhet të ketë të meta juridike a fizike.
Modifikimi i punëve juridike
Punët juridike mund të modifikohen dhe si modifikues të tyre janë: kushti, afati dhe urdhëri. Kushti
Kushti është një rrethanë e ardhshme e pasigurt, nga paraqitja ose mosparaqitja e së cilës varet krijimi ose ndërprerja e ndonjë të drejte. Kjo rrethanë mund të jetë e varur nga vullneti i një pale, kur kushti quhet potestativ dhe mund të mos varet nga vullneti i palëve, kur ai quhet kenzual (?!). Por, gjithashtu ai mund te varet edhe nga vullneti, edhe nga rasti dhe atëherë kushti është i përzier.
Afati
Afati është një rrethanë e ardhshme e sigurt ose kalim i caktuar i kohës ose moment i caktuar në kohë, moment për të cilin është i lidhur krijimi ose ndërprerja e ndonjë të drejte.
Afati dallohet prej kushtit, sepse paraqitja e momentit të kohës tek afati është e sigurt, kurse paraqitja e ndonjë rrethane te kushti është e pasigurt.
Afati mund të jetë subjektiv dhe objektiv. Subjektiv është ai afat i cili llogaritet prej ditës që është marrë dijeni për ndonjë rrethanë, ndërsa afati objektiv është ai i cili fillon të rrjedhë nga momenti kur ka ndodhur ngjarja, përkatësisht nga momenti kur kërkohet mbrojtja e kësaj të drejte.
Urdhëri
Urdhëri (modus) konsiderohet si modifikues i punës juridike dhe ai ekziston te punët juridike bëmirëse si, për shembull, te dhuratat, testamenti, etj.
Urdhëri është i njëkohshëm me realizimin e punës juridike. Përfaqësimi
Punët juridike mund të krijohen edhe përmes institutit të përfaqësimit. Përfaqësimi është kryerje e punëve juridike në emër të tjetërkujt dhe për llogari të tjetërkujt, zakonisht me shpërblim.
Te përfaqësimi, subjektet quhen: përfaqësues dhe i përfaqësuar. Përfaqësimi mund të jetë: ligjor dhe kontraktues.
Përfaqësuesi ligjor, autorizimin e nxjerr nga vetë ligji, kurse tek afati kontraktues nga i përfaqë-suari.
Përfaqësues mund të jenë personat e moshës madhore, të aftë për të vepruar. Ndarja e punëve juridike
Një ndarje tradicionale e punëve juridike është: 1) Punët juridike kauzale dhe abstrakte; 2) Punët formale dhe joformale;
3) Punët midis të gjallëve (inter vivos) dhe në rast vdekjeje (mortis causa) 4) Punët e njëanshme dhe të dyanshme
Punët juridike kauzale dhe abstrakte
Punë juridike kauzale janë ato te të cilat qëllimi i krijimit të punës është i dukshëm nga jashtë, për shembull, kontrata e shitblerjes, ndërsa punë juridike abstrakte janë ato te të cilat kauza - qëllimi nuk shihet nga jashtë, për shembull, letrat me vlerë.
Punët juridike formale dhe joformale
Punë juridike formale është ajo për vlefshmërinë e së cilës kërkohet një formë e veçanta nga ligji ose me kontratë.
Formalizmi i punëve juridike sot më së shpeshti ka të bëjë me formën e shkruar dhe të vërtetuar nga organi kompetent.
Punë juridike joformale është ajo punë për vlefshmërinë e së cilës nuk kërkohet formë e veçantë. Punët juridike midis të gjallëve dhe në rast vdekjeje
Punët juridike midis të gjallëve (inter vivos) janë ato punë të cilat veprojnë midis subjekteve të gjalla dhe me këto kryhet qarkullimi i rregullt juridik.
Punët juridike në rast vdekjeje (mortis causa) janë ato punë të cilat veprojnë në rast të vdekjes së njërës palë.
Punë juridike midis të gjallëve janë të gjitha kontratat dhe punët tjera juridike që ndërmirren çdo ditë.
Puna juridike në rast vdekjeje është, për shembull, testamenti. Punët juridike të njëanshme dhe të dyanshme
Punë juridike të njëanshme janë ato punë për krijimin e të cilave mjafton deklarimi i vullnetit të njërës palë. Punë juridike të njëanshme janë: premtimi publik, testamenti, etj.
Punët juridike të dyanshme janë ato punë, për krijimin e të cilave nevojitet deklarimi i vullnetit të dy apo më shumë palëve, si dhe pëlqimi i tyre. Punë më e shpesht juridike e dyanshme është kon-trata.
Parashkrimi
Parashkrimi është institut juridik që nënkupton se me kalimin e kohës, për shkak të mosushtrimit të ndonjë të drejte, përkatësisht për shkak të ushtrimit të saj, mund të humbet ose të fitohet e drejta. Në rastin tonë konkret, mund të ndodhë humbja e kërkesës, përkatësisht e padisë në kupti-min material.
Nuk parashkruhen të gjitha të drejtat, por vetëm të drejtat e detyrimeve. Kjo do të thotë se të drejtat absolute nuk parashkruhen.
Parashkrimi mund të jetë shues dhe fitues.
Parashkrimi fitues paraqet fitimin e së drejtës në mënyrë origjinere, në bazë të disa fakteve juridike, prej të cilave fakt i rëndësishëm është edhe koha. Te parashkrimi, si ai fitues, ashtu edhe tek ai shues, është e mundur ndëprerja dhe ndalja e rrjedhës së kohës së parashkrimit.
Afatet prekluzive
Krahasa parashkrimit, si mënyrë për humbjen e së drejtës është edhe afati prekluziv. Tek afati prekluziv nuk humbet vetëm e drejta e kërkesës, por edhe vetë e drejta subjektive. Pavlefshmëria e punëve juridike
Punët juridike krijohen me qëllim që të jenë të vlefshme dhe në atë mënyrë të prodhojnë efekte juridike. Mirëpo, mund të ndodhë që puna juridike të konsiderohet e pavlefshme dhe, si e tillë, ajo nuk mund të prodhojë efekte juridike. Puna juridike, që të jetë e vlefshme duhet të jetë e krijuar nga vullneti i lirë i palëve, të ketë qëllimin, objektin në pajtim me ligjin.
Varësisht se cili interes cenohet me deklarimin e vullnetit, ai i palëve kontraktuese apo interesi shtetëror - i përgjithshëm, dallon edhe intensiteti i pavlefshmërisë. Nisur nga kjo, punët juridike të pavlefshme i ndajmë në punë juridike të nulshme (anulueshme) dhe në punë juridike të
rrëzueshme.
Punë juridike të nulshme (anulueshme) janë ato punë juridike të cilat konsiderohen se nuk janë lidhur fare, dhe si të tilla nuk prodhojnë efekte juridike nga momenti i krijimit të tyre. Ndërsa, punët juridike të rrëzueshme janë ato punë juridike të cilat vlejnë derisa pala e interesuar ose organi tjetër i autorizuar të mos kërkojë pavlefshmërinë e tyre.
Punët juridike të nulshme janë ato punë juridike, të cilat lidhen në kundërshtim me dispozitat imperative, rendin juridik apo me moralin shoqëror. Në të gjitha këto raste, puna juridike e lidhur është absolutisht e pavlefshme.
Padia për anulimin e punëve juridike nule (të anulueshme) nuk parashkruhet dhe ajo mund të paraqitet në çdo kohë. Kjo pjesë më gjerësisht trajtohet te kontratat e pavlefshme.
Punët e rrëzueshme juridike
Punë të rrëzueshme juridike janë ato punë juridike të cilat janë lidhur me lajthim, me mashtrim, me dhunë, me kërcënim, si dhe nga personat të cilët nuk e kanë zotësinë e plotë për të vepruar. Në këto raste, deklarimi i vullnetit ka të meta dhe ai nuk është plotësisht i lirë.
Lajthimi
Lajthimi është pasqyrim i gabuar mbi ndonjë element të punës juridike. Lajthimi mund të jetë në subjekt, objekt dhe në natyrën e punës juridike.
Mashtrimi
Mashtrimi është shkaktim i vetëdijshëm i lajthimit te pala tjetër në punën juridike. Mashtrimi mund të jetë aktiv dhe pasiv.
Kanosja
Kanosja është paraqitja e mundësisë se do t’i shkaktohet ndonj e keqe atij ose ndonjë anëtari të familjes së tij, në qoftë se nuk pranon lidhjen e punës juridike.
Kanosja shkakton frikën te pala tjetër kontraktuese. Kanosja duhet të jetë serioze, e mundshme, e paevitueshme dhe anti e drejtë ( e padrejtë).
Dhuna
Dhuna është të shkaktuarit e vuajtjeve fizike te pjesëmarrësit në punën juridike. Dhuna është akt i cili zbatohet në momentin e lidhjes së punës juridike.
Punët juridike të lidhura edhe nga persona që nuk kanë mbushur moshën 18 vjeç, por më të vjetër se 14 vjeç, konsiderohen të rrëzueshme. Ato mund të bëhen të vlefshme nëse më vonë jepet pëlqimi nga personi i autorizuar apo kur ai arrin moshën madhore.
Punët juridike të lidhura me lajthim, mashtrim, kanosje, dhunë konsiderohen të rrëzueshme, sepse këto punë, me kalimin e kohës, në qoftë se nuk kundërshtohen nga personat e dëmtuar ose këta japin pëlqimin ndërkohë për këto punë juridike, ato bëhen punë juridike të vlefshme dhe prodho-jnë efekte juridike si çdo punë tjetër juridike e vlefshme.
Me rastin e anulimit të punëve juridike, palët kanë të drejtën e restitucionit të kërkesave. Pra, secila palë merr atë që ka dhënë. Natyrisht, këtu ka edhe përjashtime.
Mohimi i punëve juridike (Actio Pauliana)
Në kuadër të së drejtës civile, është e njohur edhe padia për mohimin e punëve juridike, e cila e mbron kreditorin nga debitori i pandërgjegjshëm. Padia pauliane është padi e veçantë për mohimin e punëve juridike. Me këtë padi mund të mohohet vetëm ajo punë juridike, ku debitori me qëllim e zvogëlon masën e pasurisë, duke synuar mospërmbushjen e detyrimit ndaj kreditorit. Te kjo padi ekzistojnë tre persona: 1) kreditori, i cili është dëmtuar me punën juridike; 2) debitori, i cili i ka tjetërsuar pasurinë e vet një personi të tretë, dhe 3) personi i tretë, të cilit debitori i ka tjetërsuar pasurinë e vet.
Për paraqitjen e kësaj padie duhet të plotësohen disa kushte: a) që kreditori, për arsye të punës së ndërmarrë juridike të jetë sjellë në situatë të pamundshme për inkasim nga pasuria e mbetur e debitorit të vet; b) që debitori të ketë qenë me keqbesim dhe c) që personi i tretë të jetë me keqbesim.
Ushtrimi dhe mbrojtja e të drejtave subjektive civile
Nuk është e mjaftueshme që vetëm të fitohen të drejtat, por kërkohet edhe ushtrimi, përkatësisht mbrojtja e tyre. Ushtrimin e të drejtave subjektive e bëjnë vetë subjektet e së drejtës dhe ato quhen titullare të të drejtave subjektive civile. Këto të drejta subjektive civile mund t’i fitojë në mënyrë derivative ose origjinere. E drejta e tij është që ato t’i ushtrojë gjithmonë në pajtim me të drejtën objektive.
Nuk lejohet keqpërdorimi i të drejtave subjektive civile. Kjo do të thotë se, duke ushtruar të drejtën tuaj, nuk mund t’i shkaktoni dëm tjetrit, edhe pse përndryshe do të kishit të drejtë. Mbrojtja e të drejtave subjektive është e garantuar me aktin më të lartë të çdo shteti dhe kjo bëhet me padi, e cila i drejtohet organit kompetent - gjykatës. Përjashtimisht, ekziston mundësia që ndonjë e drejtë subjektive të mbrohet edhe me vetëmbrojtje, për shembull, posedimi. B. E DREJTA SENDORE
Nocioni i së drejtës sendore
E drejta sendore, si pjesë e së drejtës civile, përfshin tërësinë e normave juridike-civile, përkatë-sisht të normave juridike-sendore me të cilat rregullohen marrëdhëniet juridike-civile të subjekteve lidhur me sendet.
Të drejtat sendore, jo vetëm që paraqesin kategori të veçantë të të drejtave subjektive-civile, kra-has me të drejtat detyrimore dhe trashëgimore, por ato janë me rëndësi të veçantë në çdo sistem juridik. Të jesh pronar mbi një send do të thotë të kesh të drejtën absolute më të fortën, pushtetin faktik dhe juridik mbi sendet, qofshin ato të luajtshme apo të paluajtshme. Pra, pronari është tit-ullar me autorizime të veçanta, p.sh., ka të drejtën e përdorimit, shfrytëzimit dhe të disponimit mbi sendin e caktuar. Andaj, lirisht mund të thuhet se të drejtat sendore dallojnë nga të drejtat detyrimore si për nga objekti, ashtu edhe për nga titullari.
Marrëdhënia juridike te të drejtat sendore ekziston midis personave lidhur me sendet e caktuara, sepse është e pamundur të ekzistojë marrëdhënia person - send.
Tërësia e normave juridike sendore paraqesin të drejtën sendore në kuptimin objektiv. Nga e drej-ta objektive pasdrej-taj subjektet i realizojnë të drejdrej-tat e vedrej-ta subjektive civile lidhur me sendet e caktu-ara.
E drejta sendore është ajo që përcakton se kujt i takon një send, se çfarë të drejtash ka dikush mbi një send, se në çfarë kushtesh dhe në çfarë vëllimi e ushtron të drejtën e vet mbi një send. Titullarët e të drejtave mbi sendet kanë të drejtën subjektive sendore që është e karakterit absolut.
Mund të thuhet se me emërtimin e drejta sendore kuptojmë degën pozitive të së drejtës, e cila përfshin tërësinë e normave juridike - civile të karakterit juridiko - sendor, me të cilat rregullohen marrëdhëniet e njerëzve, përkatësisht subjekteve lidhur me sendet e caktuara. Pra, ajo përbën një tërësi normash që përcaktojnë pushtetin juridik të subjekteve mbi sendet e caktuara.
Të drejtat sendore janë përfaqësues tipikë të të drejtave absolute dhe i kanë të gjitha karakteris-tikat e të drejtave absolute, duke filluar nga veprimi i erga omnes, deri tek e drejta e racionit. E drejta sendore është degë pozitive e së drejtës, që rregullon marrëdhëniet midis njerëzve lidhur me sendet. Këto dispozita (rregulla juridike) përcaktojnë përkatësinë e sendit.
Në të drejtën anglo-saksone nuk haset emërtimi i lëndës si e drejtë sendore, por në të shumtën e rasteve emërtimi është: Pronësia (e drejta e pronësisë) dhe me këtë formulim juridik nënkuptohet
edhe ekzistimi i të drejtave të tjera sendore, të cilat i kanë subjektet lidhur me sendin. Autorët me këtë rast, përveç që trajtojnë të drejtën e pronësisë si institucion themelor i së drejtës sendore, ato trajtojnë në të njëjtin vend (tekst) edhe të drejtën e servitudave, edhe të drejtën e pengut, por edhe të drejta të tjera, të cilat ata i konsiderojnë se janë si rezultat i ekzistimit të vetë së drejtës së pronësisë, përkatësisht të kushtëzuara nga e drejta e pronësisë.
Parimet e së drejtës sendore
Në të drejtën sendore, si edhe në degët e tjera të së drejtës, ekzistojnë parimet në bazë të të cilave mbështetet e drejta sendore, përkatësisht bëhet rregullimi juridik i marrëdhënieve juridiko -sendore. Me këto parime, përcaktohet përmbajtja e vetë të drejtave -sendore. Normat e së drejtës sendore gjithmonë duhet t’i kenë parasysh parimet e së drejtës sendore. Këto parime ndihmojnë të bëhet dallimi i së drejtës sendore nga degët e tjera të së drejtës civile.
Parimet e së drejtës sendore paraqiten si bazë, kriter dhe arsyetim të normave juridiko - sendore. Në kuadër të së drejtës sendore mund të numërohen shumë parime, mirëpo në këtë rast do t’i përmendim katër parimet themelore të saj.
Parimet e së drejtës sendore, edhe pse trajtohen veç e veç, ato duhen shikuar si një tërësi, sepse vetëm ashtu të bashkuara, e kryejnë funksionin e vet në të drejtën sendore.
Parimet e së drejtës sendore janë:
- Parimi i absolutitetit të të drejtave sendore,
- Parimi i kufizimit të numrit të të drejtave sendore (numerus claussus - numërimi taksativ), - Parimi i publicitetit të të drejtave sendore dhe
- Parimi i specialitetit të të drejtave sendore. 1. Parimi i absolutitetit
Të drejtat subjektive civile ndahen në absolute dhe relative. Të drejta absolute konsiderohen të drejtat sendore dhe të drejtat personale, ndërsa të drejta relative janë të drejtat që dalin nga mar-rëdhëniet e detyrimeve. Fakti se të drejtat sendore bëjnë pjesë në grupin e të drejtave subjektive absolute, ato njëherësh i kanë të gjitha karakteristikat që shoqërojnë të drejtat absolute. Prandaj, njëri ndër parimet më të rëndësishme të së drejtës sendore është parimi i absolutitetit.
Me parimin e absolutitetit të të drejtave sendore nënkuptojmë faktin se të drejtat sendore janë përfaqësuesi kryesor i të drejtave absolute, çka do të thotë se janë ato të drejta që veprojnë erga omnes ndaj të gjithëve. Të drejtat sendore nuk kanë veprim vetëm ndaj një personi të caktuar, por ato kanë të bëjnë me çdo person i cili në ndonjë mënyrë mund ta pengojnë ushtrimin e së drejtës subjektive sendore. Në këtë rast nuk ka rëndësi se a ekziston ndonjë marrëdhënie juridike -sendore midis palëve. Të drejtat -sendore kërkohet që të respektohen nga çdokush.
Veprimi erga omnes i të drejtave sendore (pronësisë) nënkupton se numri i personave të cilët duhet ta respektojnë të drejtën sendore nuk është i caktuar. Te të drejtat sendore detyrimi i këtyre personave është me karakter negativ. Kjo do të thotë se të gjithë personat që janë të obliguar ta respektojnë të drejtën sendore nuk duhet të ndërmarrin kurrfarë veprimi ne favor të së drejtës subjektive të titullarit. Pronësia është absolute, sepse këtu është përfshirë i gjithë pushteti faktik dhe juridik, i cili mund të ekzistojë mbi një send individualisht të përcaktuar. Pronari, po ashtu, ka të drejtë që t’i përjashtojë të gjithë të tjerët nga cenimi i paautorizuar mbi sendin që është objekt
pronësie. Kur të jetë cenuar, e drejta subjektive sendore mbrohet me padi, pra pronari ka të drejtën e kërkesës ndaj çdokujt që ia merr sendin pa ndonjë bazë juridike ose e shqetëson në ushtrimin e së drejtës së tij mbi atë send.
Të drejtat absolute nuk parashkruhen. Nuk parashkruhet as e drejta e kërkesës. Me kalimin e kohës dhe me mosushtrimin e së drejtës subjektive absolute, të drejtën absolute ka mundësi ta fitojë një subjekt tjetër në bazë të posedimit me mirëbesim, nëse këtë e lejon ligji. Në këtë rast, titullari nuk mund ta kthejë të drejtën e vet subjektive (pronësinë) përmes rrugës gjyqësore, për shkak se dikush tjetër e ka fituar të drejtën sendore (pronësinë) me anë të parashkrimit fitues. Mirëpo, në qoftë se personi i paditur, i cili e ka fituar të drejtën e pronësisë me parashkrim fitues pranon që ta kthej vullnetarisht sendin te pronari, atëherë ish - pronari nuk ka nevojë që përsëri ta regjistrojë të drejtën e vet në librat publikë. Konsiderohet se pronari vazhdon kontinuitetin e së drejtës së pronësisë ose të ndonjë të drejte tjetër sendore.
Titullari i së drejtës sendore, në mbështetje të parimit të absolutitetit, del se ka të drejtë që sendin e vet ta kthejë në çdo kohë dhe kudo që e gjen. Për pronarin nuk është me rëndësi se në çfarë rruge sendi i tij ndodhet te tjetri. Kjo ndryshe quhet edhe e drejta e racionit. Poseduesi i sendit mund të jetë posedues edhe me mirëbesim, por nëse nuk e ka fituar pronësinë ai është i obliguar që ta kthejë sendin te pronari. Pronari e padit personin tek i cili ndodhet sendi i tij. Me padi pronari kërkon kthimin e sendit në posedimin e tij. Kjo do të thotë se sendin e vet duhet ta kthejë prej çdokujt.
2. Parimi i numërimit taksativ (numerus claussus)
Te pronësia dhe të drejtat e tjera sendore, për vetë faktin se janë të drejta sendore me karakter absolut, ekziston detyrimi që të dihet saktësisht se cilat janë ato të drejta dhe kujt i takojnë. Në legjislacionet e çdo rend juridik parashikohet shprehimisht numri i të drejtave sendore, pronësisë dhe të drejtave tjera sendore. Në të gjitha rastet pronësia është e drejta kryesore sendore dhe, si e tillë, ajo është e pashmangshme në çdo sistem juridik. Mirëpo, të drejtat e tjera sendore, që në disa raste thuhet se burojnë nga e drejta e pronësisë, janë të ndryshme dhe ato duhet në vetë ligjin të përcaktohen saktësisht, prandaj parimi i kufizimit të numrit të të drejtave sendore konsiderohet si parim i dytë i të drejtave sendore. Ky parim nënkupton se e drejta (ligji) ka bërë kufizimin e të drejtave sendore. Ligji cakton llojin e të drejtave sendore, përkatësisht cakton se cilat janë të drej-tat sendore që veprojnë erga omnes.
Titullarët mund të jenë bartës vetëm të atyre të drejtave sendore që i njeh e drejta pozitive. Ligji është ai i cili cakton si numrin, ashtu dhe përmbajtjen e tyre.
Numri dhe përmbajtja e të drejtave sendore jo vetëm që caktohet në momentin e nxjerrjes së ligjit, por kjo bëhet edhe në mënyrë shumë të saktë. Normat që e rregullojnë këtë janë të karak-terit të detyrueshëm, pra me karakter ius cogens, që do të thotë se palët këto dispozita nuk mund t’i ndryshojnë ndërkohë me vullnetin e tyre. Shkelja e këtyre dispozitave çon në pavlefshmërinë e fitimit, ndryshimit apo shuarjes së ndonjë të drejte sendore. Kjo mundëson sigurinë juridike për qytetarët.
Në të drejtën tonë, përveç pronësisë, si të drejta sendore konsiderohen e drejta e servitudës, e drejta e pengut, e drejta e ndërtimit dhe barrat sendore. Ky numërim taksativ do të jetë më i qartë kur të nxirret ligji për të drejtën e pronësisë dhe të drejtat e tjera sendore, siç e kemi rastin e Sllovenisë e Kroacisë. Mënyrën taksative të numërimit të të drejtave sendore e gjejmë edhe në
lit-eraturën juridike, në të cilën si të drejta sendore numërohen: 1. E drejta e pronësisë, 2. E drejta e servitudave, 3. E drejta e pengut, 4. E drejta e barrave sendore dhe 5. E drejta e ndërtimit. Në literaturën juridike numërimi taksativ i të drejtave sendore - pronësisë dhe të drejtave të tjera sendore ndryshe quhet edhe parimi i numrit të mbyllur të të drejtave sendore. Caktimi i të drej-tave sendore në mënyrë taksative nuk do të thotë se nuk mund të ketë edhe të drejta të tjera sendore, por kjo duhet të bëhet gjithmonë me ligj. Ligji mund të parashikojë edhe të drejta të tjera sendore. Kjo mundëson që të dihet se cilat dispozita apo rregulla juridike do të vlejnë për fitimin, ndryshimin dhe shuarjen e të drejtave sendore. Të drejtat sendore nuk janë të përcaktuara njëherë e përgjithmonë. Numërimi i sipërpërmendur i të drejtave sendore është një përcaktim tradicional. 3. Parimi i publicitetit
Të drejtat sendore janë të drejta të karakterit absolut. Prandaj, është e nevojshme që të gjithë per-sonat e tretë të dinë se kujt i takon e drejta e caktuar. Pra, perper-sonat duhet të dinë se kujt i takon e drejta, p.sh., pronësia, servituda, pengu, etj.
Parimi i publicitetit, kur bëhet fjalë për sendet e paluajtshme, manifestohet me aktin e regjistrimit të së drejtës së pronarit a të ndonjë të drejte tjetër sendore në librat publikë. Secili që do mund të shikojë librat publikë, përkatësisht të marrë verifikime se kush është titullar i asaj paluajtshmërie të regjistruar në këto libra. Në qoftë se dikush e blen sendin e paluajtshëm pa e vërtetuar të drejtën e pronësisë në bazë të librave publikë, ai nuk mund t’i referohet mosqenies i informuar. Në këto raste blerësi i heq të gjitha pasojat juridike lidhur me sendin që është objekt i qarkullimit juridik. Parimi i publicitetit, kur bëhet fjalë për të drejtat mbi sendet e luajtshme, manifestohet me
ushtrimin e pushtetit faktik mbi sendin. Në këtë rast mjet i publicitetit është posedimi i sendit; për shembull, poseduesi për çdo ditë e përdor lapsin e njëjtë dhe ne kemi të drejtë të mendojmë se ky laps është në pronësinë e tij. Parimi i publicitetit realizohet me anë të ushtrimit të posedimit, për shkak se kur kemi të bëjmë me sende të luajtshme, ato nuk kanë të njëjtën rëndësi si edhe sendet e paluajtshme. Pasojat juridike, në rast të gabimi, për titullarin e së drejtës së pronësisë nuk janë me vëllim të njëjtë, pra dallojnë pasojat kur objekt i së drejtës së pronësisë janë sendet e luajt-shme, nga pasojat kur objekt i saj janë sendet e paluajtshme. Afati i parashkrimit për sendet e lua-jtshme është shumë më i shkurtër, sesa kur kemi të bëjmë me sende të palualua-jtshme.
Posedimi jo vetëm që në këtë rast shërben për kalimin e pronësisë mbi sendin e luajtshëm, por ai është njëkohësisht edhe supozim se poseduesi është edhe pronar i sendit.
4. Parimi i specialitetit (specificitetit)
Me parimin e specialitetit nënkuptojmë faktin se të drejtat sendore konstituohen mbi sendet indi-vidualisht të përcaktuara. Pra, e drejta e pronësisë ekziston mbi secilin send veç e veç që posedon pronari. Nëse ka njëqind tavolina, nuk thuhet se është pronar i të gjitha tavolinave, por thuhet se ka të drejtën e pronësisë mbi secilën tavolinë. Kjo do të thotë se kalimi i së drejtës mbi tavolinën nga një subjekt në një subjekt tjetër bëhet në mënyrë të individualizuar. Njëqind tavolina, njëqind të drejta të pronësisë për titullarin.
Të drejtat sendore ekzistojnë vetëm mbi sende individualisht të përcaktuara. Objekti i së drejtës sendore është gjithmonë saktësisht i përcaktuar.
Parimi i specialitetit nënkupton, përveç sendit individualisht të përcaktuar si objekt, edhe individu-alizimin e përmbajtjes së së drejtës mbi sendin e caktuar. Në literaturë thuhet shprehimisht se “objekt i çdo të drejte subjektive juridiko-sendore gjithmonë është ndonjë send i përcaktuar
indi-vidualisht, sendi i pavarur, përkatësisht në qoftë se ligji e lejon, e drejta individuale e përcaktuar e barazuar me ligjin”.
Subjekti ka aq të drejta pronësie sa ka edhe sende, që mund të jenë objekt i së drejtës së pronë-sisë. Kjo vlen edhe për të drejtat e tjera sendore që kanë për objekt sendin, për shembull, e drejta e servitudës.
Burimet e së drejtës sendore
E drejta sendore është degë pozitive e së drejtës që përfshin tërësinë e normave (dispozitave dhe rregullave) juridike, me të cilat rregullohen marrëdhëniet shoqërore, përkatësisht marrëdhëniet juridike me karakter juridiko-sendor apo marrëdhëniet midis njerëzve (personave) lidhur me sendet e caktuara. Prandaj lind pyetja se cilat janë ato burime të së drejtës sendore? Burimet e së drejtës sendore ndahen në burime në kuptimin material dhe burime në kuptimin formal. Burim në kuptimin material është ajo forcë që e krijon të drejtën në përgjithësi, pra edhe të drejtën sendore në veçanti. E drejta krijohet nga vullneti i përfaqësuesve të popullit, të cilët realizojnë demokracinë indirekte brenda një strukture shtetërore me të drejtë të nxjerrjes së ligjeve të veta. Ligji, aktet nënligjore, e drejta zakonore janë burime formale të pranuara botërisht. Kjo vlen edhe për Kosovën. Ndërkaq, praktika gjyqësore dhe doktrina shkencore mbeten një temë e hapur. Kjo nuk do të thotë se këto nuk janë burim formal subsidiar i së drejtës sendore. Lëmi i së drejtës sendore është ndër lëmenjtë më pak të rregulluar me ligj, për të mos thënë nuk është i rregulluar fare. Gjykatat i zbatojnë ligjet, por ato janë të pakta dhe në të shumtën e rasteve vendosin në bazë të rregullave juridike, të cilat janë ish-dispozita të kodeve dhe ligjeve civile që u zbatuan para dhe pas Luftës së Dytë Botërore. Mungesa e ligjeve të reja është një pengesë serioze për një zhvillim normal të marrëdhënieve pronësore dhe marrëdhënieve të tjera me karakter juridiko-sendor. Burimet e së drejtës sendore, si pjesë e së drejtës civile, janë të përbashkëta me atë që është mësuar në pjesën e përgjithshme të së drejtës civile.
Ligjet civile, me të cilat rregullohen të drejtat civile, në Kosovë nuk janë nxjerrë ende. Ka disa akte ligjore që janë burim ligjor: këtu bëjnë pjesë Korniza Kushtetuese për Vetëqeverisje të Përkohshme të Kosovës, Rregullorja 1999/24 për Ligjin në Fuqi në Kosovë dhe Rregullorja nr. 2000/59 për Ndryshimin e Ligjit në Fuqi në Kosovë. Kjo Rregullore ka bërë të mundur që të zbatohen të gjitha ligjet, të cilat ishin në fuqi para 23 marsit 1989, çka do të thotë se lejohet kon-tinuiteti i atyre dispozitave që e kanë rregulluar fushën e së drejtës sendore. Ligji i Aplikueshëm në Kosovë mundëson rregullimin e marrëdhënieve pronësore si me dispozitat e reja, ashtu edhe me ato të miratuara në të kaluarën, duke ruajtur kështu një vazhdimësi të rendit juridik. Pra, nuk mund të thuhet se ekziston vakuumi i burimeve të së drejtës civile. Me Ligjin e Aplikueshëm hapet mundësia e zbatimit edhe të konventave të ndryshme ndërkombëtare që përmbajnë dispozi-ta, me të cilat rregullohen çështjet pronësore dhe çështje të tjera nga kjo fushë e së drejtës. Ligji i Aplikueshëm në Kosovë ka të bëjë me të gjitha dispozitat ekzistuese, po qe se nuk janë të karak-terit diskriminues. Natyrisht, edhe këtu pranohet hierarkia e burimeve të së drejtës, kështu që në rend të parë janë rregulloret e nxjerra nga Përfaqësuesi Special i Kombeve të Bashkuara, Ligji i Aplikueshëm në Kosovë i para 23 Marsit 1989 dhe ligjet e tjera të mëvonshme. Kjo tregon se edhe me këtë rast e drejta e shkruar është burimi kryesor i së drejtës civile, përkatësisht i së drejtës me të cilën rregullohet e drejta e pronësisë dhe të drejtat e tjera. Në vendin e dytë burim i së drejtës civile, pra edhe i asaj sendore, është e drejta zakonore, natyrisht, në qoftë se nuk është në kundërshtim me rendin juridik dhe kur mungojnë dispozitat e shkruara. Janë të pranishme edhe burimet e tjera, por në një masë shumë më të vogël. Këtu është fjala për praktikën gjyqësore
dhe doktrinën juridike. Edhe shtetet me sistem juridik më të kompletuar në fushën e së drejtës së pronësisë pranojnë praktikën gjyqësore dhe të drejtën zakonore për burime plotësuese të së drejtës.
Në çdo sistem juridik janë të pranishme një sërë burimesh formale të së drejtës dhe kjo kushtë-zon parimin hierarkik, sipas të cilit burimi më i lartë është mbi burimin më të ulët, përkatësisht i larti gjithmonë e përjashton burimin më të ulët. Në këtë drejtim çdokund në botë Kushtetuta është burimi kryesor, ndërsa të gjitha aktet e tjera i nënshtrohen Kushtetutës. Ligjet ose aktet e tjera nënligjore nuk bën assesi të jenë në kundërshtim me Kushtetutën. Pas Kushtetutës, në hier-arkinë e burimeve juridike ndodhen konventat ndërkombëtare. Pastaj vjen ligji, si burim formal i së drejtës, i cili nxirret nga Parlamenti në procedurë të caktuar. Në Kosovë, pas vitit 1999, aktet ligjore janë nxjerrë me emërtimin rregullore, ndërsa tani nxirren me emrin ligj, por dekretohen (fuqizohen) përmes rregulloreve, të cilat i nxjerr Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm (PSSP) të OKB-ës në Kosovë.
Sendet - Nocioni
Nocioni mbi sendin është një çështje që në të shumtën e rasteve caktohet me ligj, përkatësisht me kod civil, me rastin e rregullimit të së drejtës së pronësisë. Sendi paraqitet si objekt i së drejtës së pronësisë dhe të drejtave të tjera sendore. Në Kodin Civil të Republikës së Shqipërisë, në nenin 141 parashikohet: “Send është çdo gjë që mund të përbëjë objekt pronësie ose i së drejtës tjetër reale”. Kodi juridiko-sendor i Sllovenisë bën përkufizimin, duke thënë: “Sendi është objekt trupor i pavarur, të cilin njeriu e vë lehtë nën pushtet”. Ndërsa Kodi Civil i Përgjithshëm Austriak thotë: “Çdo gjë që nuk është njeri, ndërsa shërben për nevojat e njerëzve, quhet send në kuptimin juridik”, dhe ngjashëm me këtë Kodi Civil i Mbretërisë Serbe parasheikon: “Me emrin send, në kuptimin e ligjit, kuptohet krejt ajo çka nuk është njeri ose nuk është person dhe shërben për nevojat e njeriut”. Ligji për Pronësinë dhe të Drejtat e Tjera Sendore i Kroacisë, po ashtu, bën përkufizimin e sendit, duke thënë: “Sende në kuptimin e këtij ligji janë pjesët trupore të natyrës ndryshme nga njerëzit, të cilat u shërbejnë njerëzve për t’i përdorur. Merret se janë sende dhe krejt të tjerat që ligji i barazon me ato”.
Në literaturën juridike sendi përkufizohet edhe në këtë mënyrë: “Në kuptimin civilo - juridik, send (res), është pjesa materiale e natyrës që gjendet në pushtetin e njeriut dhe mbi të cilin ekzis-ton e drejta e pronësisë ose ndonjë e drejtë tjetër sendore”; ose: “sende në kuptimin juridik mund të jenë jo vetëm trupat e ngurtë, por edhe lëngjet e gazet, me kusht që ato të vihen nën sundimin e njeriut dhe të përdoren prej tij për dobi ekonomike”.
Sendi është një pjesë materiale e natyrës që e plotëson kushtin fizik dhe kushtin shoqëror dhe kjo nënkupton se “kushti i parë është ai fizik, çka do të thotë se kjo pjesë duhet t’i nënshtrohet pushtetit të njerëzve dhe, së dyti, është kushti shoqëror, që do të thotë se kjo pjesë e natyrës njëkohësisht duhet të jetë edhe mall, domethënë, të mund të shkëmbehet dhe të dalë në qarkul-lim ekonomik”. Në të drejtën civile send është vetëm ai objekt i cili mund të vihet nën pushtetin fizik të subjektit të së drejtës. Ky send duhet të plotësoj ndonjë nevojë të personave. Nuk kon-siderohen sende, nëse nuk kanë kurrfarë rëndësie shoqërore. Mirëpo lejohet mundësia që me ligj të konsiderohet send edhe diçka tjetër nga ajo që u përmend. Sendi është objekt trupor i pavarur, i cili mund të zotërohet nga njeriu.
